Το πανάρχαιο ιαματικό τραγούδι των Τεμπών....

 Του Παύλου Ηλ.Αγιαννίδη *

Βλέπουμε νέα τραγούδια να μάς επιστρέφουν στο τραύμα. Στο συλλογικό, παλλαϊκό, τραύμα των Τεμπών. Κάποια, συγκλονιστικά.

Εκείνο που δεν ξέρουμε, είναι ότι αυτή η λειτουργία, της επιστροφής στο τραύμα, είναι πανάρχαια για την Ελλάδα. Με πρόσημο ιαματικό και στροφή ολόσωμη κι ολόψυχη προς το φως της Ζωής – κόντρα στη σκοτεινιά του Θανάτου. Κι ας τον μνημονεύουν.

Είναι, εν τέλει, ιαματικό τραγούδι (κάποια από τα τρέχοντα θα βρείτε στα σχόλια), με θέση υπέρ της διεκδίκησης, της Ζωής. Με θέση υπέρ της Δικαιοσύνης και της Δικαίωσης, ακόμη κι αν ο αντίπαλος σε αυτή την κραυγή ζωής είναι ο πανδαμάτωρ Χρόνος ή ο Θάνατος.

Μού τα θύμισε αυτά ένας διάσημος Αμερικανός εθνομουσικολόγος βραβευμένος με Γκράμι, ο Ρόμπερτ Κινγκ. Ο άνθρωπος που «έσκαψε» κι έφερε στο φως τα ηπειρώτικα μοιρολόγια μας, την ιστορία τους και την ίαση που ποθούν.

Διαβάστε την παρακάτω ιστορία και θα καταλάβετε πως καταφέρνουμε και σήμερα, στην εποχή των τραυμάτων, να κρατάμε ζωντανή την ιαματική δύναμη των τραγουδιών στην παραζαλισμένη κοινωνία μας, όταν θρηνεί όπως η Μάνα Μαρία Καρυστιανού και τόσες μάνες για το έγκλημα των Τεμπών:

Ήταν, που λέτε, κάπου 2.000 χρόνια πριν, μια γυναίκα που ζούσε στα παράλια της Μικράς Ασίας. Η Ευτέρπη. Όταν άφησε την τελευταία της πνοή, ο σύζυγός της, Σείκιλος, έστησε στον τάφο της μια επιτύμβια στήλη με εγχάρακτη την «διαχρονική» αφιέρωσή του στην αγαπημένη του, αλλά και έναν επιτάφιο θρήνο, με μουσική στίξη.

Το θεωρούμενο ως πρώτο, πλήρες μουσικά και σωζόμενο, μοιρολόι. Ή μία από τις αρχαιότερες καταγεγραμμένες αφιερωματικές μουσικές.

Το μουσικά τονισμένο μοιρολόι χρονολογείται στον 2ο αιώνα π.Χ. έως τον 1ο αιώνα μ.Χ.: «Όσο ζεις, να λάμπεις. Μη λυπάσαι καθόλου. Η ζωή είναι σύντομη. Ο χρόνος οδηγεί στο τέλος» (Όσον ζής φαίνου. Μηδέν όλως σύ λυπού. Προς ολίγον εστί το ζήν. Το τέλος ο χρόνος απαιτεί).

Και η αφιέρωσή του, ο λεγόμενος «Επιτάφιος του Σεικίλου», εγχάρακτη επίσης, στην επιτύμβια στήλη: «Εικόνα είμαι, αυτή η πέτρα· ο Σείκιλος με αφιερώνει σε αθάνατη μνήμη, ένα μνημείο για πολλά χρόνια» (Εικών η λίθος ειμί, τίθησί με Σείκιλος ένθα μνήμης αθανάτου, σήμα πολυχρόνιον).

Κόκκινη κλωστή δεμένη, στην ανέμη τυλιγμένη, δώσ’ της κλώτσο να γυρίσει, παραμύθι να αρχινήσει. Παραμύθι; Ή, μήπως, μοιρολόι; Και δη ηπειρώτικο. Ο βραβευμένος εθνομουσικολόγος και δεινός συλλέκτης πολύτιμων δίσκων 78 στροφών, Κρίστοφερ Κινγκ (Christopher C.King), πιστεύει το δεύτερο. Κι αφού εκείνος είναι στο κέντρο της ιστορίας μας, τόν πιστεύουμε.

Είναι άλλωστε ο ειδικός που μάς έχει δώσει μια γερή γεύση από όλα εκείνα που έχουμε ξεχάσει για το ηπειρώτικο μοιρολόι και την – μοναδική – ιαματική μουσική της Ηπείρου, γενικότερα. Σημείωση: Ο Κρίστοφερ Κινγκ έχει πλέον πολιτογραφηθεί Έλληνας, με ελληνική ιθαγένεια.

Για την ιστορία, η στήλη του Σείκιλου ήρθε στο φως από τον Σκωτσέζο αρχαιολόγο Γουίλιαμ Μίτσελ Ράμσι το 1883, κοντά στις αρχαίες Τράλλεις της Μικράς Ασίας. Χάθηκε πριν από εκατό χρόνια, στη δίνη της Μικρασιατικής Καταστροφής και αργότερα βρέθηκε, σπασμένη, στον κήπο μιας γυναίκας που τη χρησιμοποιούσε ως γλάστρα. Πλέον, εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο της Δανίας.

Με φόντο την ιστορία του θεωρούμενου ως πρώτου μοιρολογιού, ο Κρίστοφερ Κινγκ βρέθηκε στη σειρά podcast «Αρχιπέλαγος», της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, στη σκηνή του περίφημου (και φολκ) Φεστιβάλ της Ζήρειας και στο TEDxAthens το 2019. Εκεί είχε μιλήσει για την ιαματική δομή στο ηπειρώτικο μοιρολόι, ως μέτρο για το ιαματικό τραγούδι και τη μουσική:

«Σκεφθήκαμε ποτέ την Μουσική, στον αρχικό της προορισμό; Όταν ήταν εργαλείο επιβίωσης. Ένα μέσο ίασης, τόσο για το άτομο όσο και για την κοινότητα των ανθρώπων. Τη Μουσική, που είναι ένα είδος καλέσματος και μπορεί να ανοίξει δρόμο προς το μέσα μας;».

Το 2010, στην Κωνσταντινούπολη, ο Κρίστοφερ Κινγκ βρήκε μια στοίβα σκονισμένους δίσκους 78 στροφών, στο πατάρι ενός παλαιοπωλείου, όπως θυμάται. «Είμαι συλλέκτης ανάλογων δίσκων από ολόκληρο τον κόσμο. Φτιάχνω ιστορίες από αυτούς τους δίσκους. Η νέα μουσική για μένα είναι 78άρια που δεν έχουν ακουστεί από τότε που πρωτοχαράχτηκαν.

»Γύρισα στην Αμερική και τούς άκουσα. Κατάλαβα ότι ήταν ‘νέα μουσική’. Και μού φάνηκαν σαν μπλουζ, για την ακρίβεια Delta Blues, ή σαν πρώιμη κάντρι. Αυτοί οι δίσκοι, συνειδητοποίησα ότι ήταν μια χαμένη μουσική βιόσφαιρα. Και ανακάλυψα ότι η μουσική προερχόταν από μια περιοχή στη βορειοδυτική Ελλάδα. Την Ήπειρο. Έναν τόπο που σύντομα θα ανακάλυπτα ότι ‘περιέχει’ αυτή την χαμένη, ιαματική, λειτουργία της Μουσικής. Που θα μπορούσε να θεραπεύσει το άτομο. Και να θεραπεύσει την κοινότητα».

Ορόσημο σε αυτή την ανακάλυψη, το «Ηπειρώτικο Μοιρολόι» από τον Αλέξη Ζούμπα. Λαϊκό οργανοπαίκτη, γεννημένο το 1883 στο Γραμμένο Ιωαννίνων και κάτοικο, από το 1910, των Ηνωμένων Πολιτειών.

Στις 20 Σεπτεμβρίου του 1926, ο Ζούμπας ηχογράφησε στη Νέα Υόρκη «ένα από τα πλέον υπνωτιστικά και απόκοσμα μουσικά κομμάτια που έχω ακούσει ποτέ», όπως έγραψε η μουσικοκριτική των Νew York Times.

Ένα τετράλεπτο, πεντάτονο μοιρολόι, μετασχηματισμένο σε οργανικό και γραμμένο, όχι για ένα άτομο, ως θρήνος, αλλά για έναν ολόκληρο τόπο. Την Ήπειρο. Με αναφορά «στον πόνο της ανθρώπινης ψυχής». Και «στο αίσθημα της απώλειας και το διακαή πόθο της επιστροφής στην πατρίδα».

Από τότε που η συγκίνησή του τον έφερε στον τόπο του μοιρολογιού, την Ήπειρο, ο Κρίστοφερ Κινγκ ρίχτηκε στην αναζήτηση, παγκοσμίως, των καλύτερων καταγραφών του σπουδαίου Ηπειρώτη μουσικού και τον Ιανουάριο του 2015 συγκέντρωσε δώδεκα από αυτά στο άλμπουμ «Αλέξης Ζούμπας: Ένας Θρήνος για την Ήπειρο, 1926-1928».

Να κλείσουμε, όμως, την ιστορία του Ζούμπα: πληροφορίες τον ήθελαν να καταφεύγει στην Αμερική ύστερα από το φόνο του ανθρώπου που νοίκιαζε στην οικογένειά του βοσκοτόπια. Κι εκεί έγινε θρύλος, «μισός άντρας, μισός φάντασμα».

Άλλος θρύλος ήθελε τον Ζούμπα να βρίσκει το τέλος του από τη σφαίρα μιας ζηλιάρας ή απατημένης συντρόφου. Η αλήθεια είναι ότι κατέληξε το 1946, από πνευμονία, και η σορός του, ως αζήτητη, τάφηκε – ανώνυμα – στο Ντιτρόιτ.

«Δεν επέστρεψε ποτέ στην αγαπημένη του Ήπειρο», λέει ο Κρίστοφερ Κινγκ. «Η ηχογράφηση του ‘Μοιρολογιού’ είναι η δική του επιτύμβια στήλη. Όπως ο Επιτάφιος του Σεικίλου, 2.000 χρόνια πριν. Μια αθάνατη μνήμη».

Οι μουσικολόγοι και οι εθνομουσικολόγοι σε όλο τον κόσμο συντείνουν στο συμπέρασμα ότι η Μουσική είναι «ανθρωπίνως οργανωμένος ήχος». Το θέμα είναι για ποιον λόγο «οργανώνουμε» τον ήχο. Γιατί κάνουμε Μουσική.

Υπάρχουν οι τελετουργικές μουσικές των ιθαγενών της Νότιας Αμερικής ή των Αβορίγινων της Αυστραλίας, που με τον καιρό εξελίχθηκαν… τουριστικές.

Στη Δύση, αντιπροτείνει ο Κρίστοφερ Κινγκ, έχουμε την αίσθηση ότι η μουσική είναι για να χορεύουμε ή για να ακούμε, παθητικά. «Δεν είχα ανακαλύψει ότι υπάρχει ένας διαφορετικός τρόπος να προσεγγίσεις τη μουσική, μέχρι που βρέθηκα στην Ήπειρο. Ότι η μουσική μπορεί να δημιουργείται για να μάς συγκινήσει, να μάς συγκινήσει βαθιά, να μάς θεραπεύσει».

Έτσι, στο βιβλίο του, «Lament from Epirus: An Odyssey into Europe’s Old Surviving Folk Music» – «Ηπειρώτικο Μοιρολόι: Οδοιπορικό στην αρχαιότερη δημώδη μουσική της Ευρώπης» (Εκδ. W.W. Norton, 2018, που η Wall Street Journal συμπεριέλαβε στα δέκα καλύτερα της χρονιάς), κατέγραψε τέσσερις τρόπους με τους οποίους η μουσική παρέχεται ως φάρμακο, ως ίαμα, στους ανθρώπους και στους ή από τους μουσικούς της Ηπείρου.

Τα μοιρολόγια, κατά τον Κρίστοφερ Κινγκ, είναι θρήνοι που τραγουδιούνται στον ελληνόφωνο κόσμο για χιλιάδες χρόνια. Βρίσκονται στον Όμηρο (ως κομμοί) ή εγχάρακτα σε επιτάφιες επιγραφές. Και φαίνεται ότι δημιουργήθηκαν για να προσφέρουν κάθαρση, με το τραγούδι. Και δικαίωση, θα πρόσθετα εδώ. Όπως στο έγκλημα των Τεμπών, στο στυγνό σήμερα.

Στην Ήπειρο, το μοναδικό παγκοσμίως στοιχείο είναι ότι αυτά τα τραγούδια, με τα λόγια, μετασχηματίστηκαν σε ορχηστρικά. Και ακούγονταν στην αρχή και το τέλος των πανηγυριών. Φέρνοντας δάκρυα στα μάτια…

Ο Κρίστοφερ Κινγκ μοιράζει πλέον την ζωή του ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες (στη Δυτική Βιρτζίνια, όπου γεννήθηκε και σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Ράντφορντ) και στην Ελλάδα. Στην Ήπειρο, συγκεκριμένα. Διότι, όπως λέει: «Η μουσική της Ηπείρου μάς θεραπεύει. Και μάς ολοκληρώνει».

Θυμάται δε, πάντα, τα λόγια ενός σημερινού λαϊκού οργανοπαίκτη, όπως ο Ζούμπας, όταν τον ρώτησε πως μπορεί να εκφράζει τόσο βαθιά συναισθήματα μέσα από τη μουσική του.

Η απάντηση; «Μπορώ να το κάνω μόνον όταν το ζω. Παίζω καλά μόνον όταν φτάνω εκείνο το σημείο που ξεκινάει το κλάμα. Πρέπει να αφήσω τα συναισθήματά μου να με κυριεύσουν εκείνη την ώρα και μόνον τότε το νιώθει και το κοινό».

Κλείνοντας αυτή την ιαματική μουσική ιστορία, να προσθέσουμε και κάτι ακόμη, σημαντικό για τις κοινωνίες των ανθρώπων:

Όπως παρατηρεί ο εθνομουσικολόγος της ιστορίας μας και όσοι διάβασαν το βιβλίο του «Ηπειρώτικο Μοιρολόι», η δεξιότητα των μουσικών αυτών μοιάζει με τη δεξιότητα της ηγεσίας. Του λαϊκού καθοδηγητή, αν θέλετε.

Με έναν τρόπο η Μουσική – και ειδικά αυτή η μουσική μυσταγωγία – μάς μαθαίνει, ενδόμυχα, τον τρόπο και την δεξιότητα της ηγεσίας. Ή, όπως το έχει θέσει, ο αμερικανός ιδρυτής των Stategic Leadership Solutions (Λύσεις ηγετικής στρατηγικής), Δρ. Τζιμ Κρούπι, «το κλειδί για να κατανοήσεις τη μουσική της ηγεσίας είναι να καταλάβεις ότι οι πραγματικά καλοί ηγέτες είναι καλά συν-τονισμένοι με τους γύρω τους». Μάθημα κι αυτό…

* Ο Παύλος Αγιαννίδης είναι δημοσιογράφος    https://neostrategy.gr/