Η εξουσία των διανοουμένων
Υπάρχουν δύο ορθολογικοί δρόμοι, και οι δύο λάθος, για να αναλύσεις τους λόγους αποτυχίας της πρώτης πληβειακής επανάστασης, της οκτωβριανής. Παραμένει βέβαια ανοιχτό το ερώτημα του Κοροβέση. Μήπως η αυθεντική επανάσταση έγινε τον Φλεβάρη και ο Οκτώβρης ήταν οι απαρχές μιας αντεπανάστασης;
α) Ο πρώτος δρόμος που ακολούθησα και εγώ στα νιάτα μου, αλλά γρήγορα τον εγκατέλειψα, είναι ότι για όλα φταίει η σταλινική γραφειοκρατία, η σταλινική αντεπανάσταση, η προσωπολατρία, κλπ. Οι τροτσκιστές κυρίως και δευτερευόντως οι Μαοϊκοί, υπέδειξαν αυτόν τον δρόμο. Η βίαιη βέβαια κολεκτιβοποίηση του 1929-1932 επί Στάλιν ήταν η πολιτική του Τρότσκι που υλοποίησε ο Στάλιν, και αποτέλεσε την μεγαλύτερη καταστροφή των κοινών αγαθών, που έγινε στην ιστορία της ανθρωπότητας στο όνομα των κοινών και της κοινοκτημοσύνης. Η τεκμηρίωση του σταλινικού ολοκληρωτισμού είναι εύκολη και απλοϊκή, αρκούν για αυτό τα στοιχεία που παραθέτει ο Κ. Παπαϊωάννου στο βιβλίο του η «Γέννηση του Ολοκληρωτισμού». Από τους 82 ηγέτες που πέρασαν από την κεντρική επιτροπή και τη γραμματεία από το 1917 έως το 1922, οι 14 καταδικάστηκαν σε
θάνατο ή σε μακροχρόνια φυλάκιση, 3 αυτοκτόνησαν, 3 δολοφονήθηκαν και 41 εξαφανίστηκαν χωρίς να αφήσουν ίχνη την περίοδο των εκκαθαρίσεων του 1935-1938. Όσον αφορά τα μεσαία στελέχη, το 70% των μελών της κεντρικής επιτροπής, το 60% των αντιπροσώπων του κόμματος στο 17ο συνέδριο, εξαφανίστηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Βέβαια υπήρχαν και αυτοί που σώπασαν για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως ο Σαρτρ, ο Μαξίμ Γκόρκι, ο Ελιάρ και ο δικός μας ο Ρίτσος. Θαυμάστε ένα υψηλό επιπέδου ποίημα του.
‘’Όχι δεν είναι αλήθεια / ο Ιωσήφ Στάλιν δεν πέθανε
Σώπα γιαγιά και σκούπισε με το τσεμπέρι σου τα μάτια σου
Όταν σβήνει η φωτιά σου
Κάτω από το τσουκάλι σου είναι ο Στάλιν
Που σκύβει και φυσάει τη φωτιά σου να ανάψει’’
Θα μπορούσε κάποιος τους παραπάνω, αλλά και πολλούς άλλους, να τους απαλλάξει λέγοντας ότι έπεσαν θύματα της «ετερογονίας των σκοπών». Η Αρχαιοελληνική σκέψη όρισε ως ετερογονία των σκοπών την κατάσταση εκείνη όπου τα αποτελέσματα που παράγουν οι πράξεις ενός ατόμου είναι αντίθετα από τις αρχικές επιθυμίες και επιδιώξεις του. Είναι δυνατόν η πρόθεσή σου να είναι να δημιουργήσεις ένα κόσμο δίκαιο και τελικά να πράττεις ανήθικα και άδικα;
Να θέλεις να απαλλάξεις την κοινωνία από τυράννους και να γίνεις ο ίδιος τύραννος; Η ιστορία βρίθει από παραδείγματα στα οποία η πράξη δεν υλοποιεί την πρόθεση ή διαφορετικά που η πρόθεση αποτυγχάνει στην πράξη. Πόσα εκατομμύρια άνθρωποι δεν πίστεψαν στο απελευθερωτικό μήνυμα του σταλινισμού και του κομμουνισμού και στην συνέχεια ματαιώθηκαν οι προσδοκίες τους ή εξευτελίστηκαν δικαιολογώντας τις σταλινικές δίκες και τα προνόμια της νομενκλατούρας; Πόσες φορές στην ανθρώπινη ιστορία η ηθική πρόθεση εκατομμυρίων αγωνιστών ήταν η πάλη για την χειραφέτηση της ανθρωπότητας, αλλά στην πράξη εργάστηκαν για την υποδούλωσή της;
Πόσες φορές δεν έχει συμβεί στα ανθρώπινα να φθείρονται υψηλοί σκοποί και ιδανικά από ευτελή και ιδιοτελή μέσα, που τίθενται στην υπηρεσία τους; Η χρήση μη έντιμων μέσων σχεδόν πάντα διαφθείρει τον ηθικό σκοπό. Η ρήση «ο δρόμος για την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις» μας δείχνει ότι οι ηθικές προθέσεις δεν αρκούν, διότι οι πράξεις ενός ηθικά σκεπτόμενου όντος μπορεί να είναι ανήθικες. Στο δίπολο σκοποί-μέσα πολύ συχνά τα μέσα εργάζονται για την υποδούλωση του σκοπού. Το ερώτημα βέβαια είναι, στην περίπτωση της Οκτωβριανής επανάστασης, τα μέσα ήταν ανήθικα ή και οι σκοποί προβληματικοί;
β) Ο δεύτερος δρόμος ερμηνείας της αποτυχίας της Οκτωβριανής Επανάστασης, της ανάδυσης μιας νέας καταπιεστικής εξουσίας, που και αυτόν ακολούθησα στα νιάτα μου, αλλά πάλι τον εγκατέλειψα νωρίς, είναι η άποψη ότι πριν την σταλινική αντεπανάσταση και μέχρι τον θάνατο του Λένιν είχαμε ένα αυθεντικό σοσιαλιστικό καθεστώς ή η αντίληψη ότι ο λενινισμός ήταν μία μορφή ιακωβίνικης αυταρχικής εξουσίας, αλλά η θεωρία, ο Μαρξ είχε δίκιο. Φταίνε οι μαρξιστές, η εφαρμογή της θεωρίας, όχι ο Μαρξ. Ο Λένιν υποστήριζε ότι η σοσιαλιστική ιδεολογία εισάγεται από τους διανοούμενους στην εργατική τάξη μέσω του κόμματος- μεσσία, γιατί οι πληβείοι είναι ανίκανοι να παράγουν αυθόρμητα το σοσιαλιστικό πρόταγμα.
Την ιακωβίνικη δε αυτή αντίληψη την κληρονόμησε από τον Μαρξ που στα Groundrisse λέει ανερυθρίαστα: «Ο ρόλος μας είναι να δώσουμε στην ανθρωπότητα την συνείδηση ότι πρέπει να απελευθερωθεί από την καταπίεση. Είτε το θέλει, είτε δεν το θέλει». Την εξουσιαστική αυτή αντίληψη εκσυγχρόνισε ο Γκράμσι και ο δικός μας ο Πουλαντζάς, εισάγοντας την έννοια του οργανικού διανοούμενου, του συλλογικού διανοούμενου, που είναι ο ειδικός που θα εκφράσει την συλλογική συνείδηση των ΑΠΟ ΚΑΤΩ. Πόσο τελικά δίκιο είχε ο Μπακούνιν που θεωρούσε ότι οι απόψεις του Μαρξ «οδηγούν σε ένα νέο κρατικό σύστημα που υποτίθεται ότι βασίζεται στην κυριαρχία της λαϊκής βούλησης, αλλά στην ουσία η λαϊκή κυριαρχία έχει υποταχθεί στην διανοητική μειοψηφία», δηλαδή η αντίθεση διευθυνόντων και διευθυνομένων είναι το ίδιο σημαντική με την αντίθεση εκμεταλλευτών και εκμεταλλευόμενων και αναπόφευκτα οδηγεί σε μία εκμεταλλευτική κοινωνία.
Η αποτυχία της πρώτης Πληβειακής επανάστασης θέτει για συζήτηση τεράστια ερωτήματα όπως:
Τον μεσσιανικό χαρακτήρα του Κομμουνιστικού οράματος. Η αποτυχία του ρωσικού μεσσιανισμού σημαίνει ότι πρέπει να αναζητήσουμε μια νέα μεσσιανική προσδοκία;
Τον μύθο της ανάπτυξης και της προόδου
Τον χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης
Το ζήτημα της ελευθερίας και της ισότητας
Την σχέση άτομου- κοινωνίας
Την ανάγκη αποδέσμευσης από την τυραννία της οικονομίας
Την άμεση δημοκρατία. Πώς όμως θα εφαρμοστούν αμεσοδημοκρατικά μοντέλα σε πόλεις 5, 10 και 15 εκατομμυρίων κατοίκων όταν γνωρίζουμε ότι η άμεση δημοκρατία για να λειτουργήσει χρειάζεται μικρά πληθυσμιακά μεγέθη;
Τον ρόλο της μικροϊδιοκτησίας. Αλήθεια η μικρή ιδιοκτησία, ένα σπίτι και ένα μικρό χωράφι, είναι κλοπή;
Την αυτοδιαχείριση και την κοινοτιστική οργάνωση
Την κυριαρχία στην φύση – τον ανθρωποκεντρισμό
Την ανάγκη του ανθρώπου για ρίζες
Την αγορά. Γιατί δίπλα στα κοινά αγαθά, στα συνεταιριστικά δίκτυα, την ανταλλαγή δώρων, δεν μπορεί να λειτουργεί μια αγορά με χαρακτήρα μικρής εμπορευματικής παραγωγής και ανταλλαγής;
Εγώ θα καταπιαστώ σήμερα, με ένα από τα πολλά ερωτήματα που αναδεικνύονται: Πώς αναδύθηκε μέσα από μία επανάσταση η εξουσία, η ιεραρχία, η καταπίεση και η εκμετάλλευση; Πώς λοιπόν μία πληβειακή επανάσταση, όπως η οκτωβριανή, μετατράπηκε σε καταπιεστική εξουσία; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα της καταγωγής της ιεραρχίας, της εξουσίας και της εκμετάλλευσης, χρειαζόμαστε ένα ερμηνευτικό εργαλείο και το μόνο ακατάλληλο εργαλείο είναι η μαρξιστική θεωρία. Ο μαρξισμός σε αντιπαράθεση με τον μονοδιάστατο άνθρωπο του φιλελευθερισμού, τον ορθολογικό ατομιστή, που ασκεί ελεύθερα με ρυθμιστή την αγορά την εγωιστική του φύση, θεμελίωσε επίσης ένα ανθρωπολογικά μονοδιάστατο όν, τον homo Faber (άνθρωπος κατασκευαστής).
Πρόκειται για μία μονοφυσιτική αντίληψη για την ανθρώπινη ταυτότητα, στο βαθμό που τις αναγνωρίζει ως κύρια την ιδιότητα του κατασκευαστή, παραγωγού των μέσων της ύπαρξής της. Η ανθρώπινη ουσία ταυτίζεται με την παραγωγική δύναμη του ανθρώπου, με την εργασία και τον αγώνα ενάντια στη φύση, με την οντολογία των παραγωγικών δυνάμεων. Έτσι συγκροτεί, όπως παρατηρεί ο Κ. Παπαϊωάννου, εναν κοινωνιολογικό μονισμό, ο οποίος αναγορεύει τις παραγωγικές δυνάμεις σε δημιουργό της πραγματικότητας.
Για τον Μαρξ (βλέπε γερμανική ιδεολογία), «αυτό που είναι οι άνθρωποι συμπίπτει με τα προϊόντα που παράγουν και με τον τρόπο που τα παράγουν», γι’ αυτό συνεχίζει, «η φύση που παράγεται από την βιομηχανία είναι γνήσια ανθρωπολογική φύση» και «κάθε αυθεντική ανθρώπινη δραστηριότητα υπήρξε ίσαμε τώρα εργασία, άρα βιομηχανία».
Έτσι λέει ο Μαρξ «αν η βιομηχανία νοηθεί ως εξωτερίκευση των ουσιωδών δυνάμεων του ανθρώπου, μπορούμε να κατανοήσουμε τόσο την φυσική ουσία του ανθρώπου όσο και την ανθρώπινη ουσία της φύσης». Ιδού λοιπόν ο κατά Μαρξ άνθρωπος. Η ουσία του είναι η παραγωγική του φύση, είναι ένας Homo economicus, ενας προμηθεϊκός παραγωγός, κατασκευαστής εργαλείων και προϊόντων. Ο κοινωνιολογικός μονισμός του αναγνωρίζει μόνο τον οικονομικό ντετερμινισμό, περιορίζει τις ουσιώδεις δυνάμεις του ανθρώπου αποκλειστικά στις παραγωγικές του δυνάμεις, που συνιστούν την πραγματική ανθρώπινη ιστορία. Οτιδήποτε άλλο εμφανίζεται ως ανθρώπινη ιστορία είναι μία ψευδαίσθηση. Κάθε μορφή εξω-οικονομικής ζωής για τον Μαρξ δεν έχει πραγματική βάση και για αυτό θεωρεί ότι «δεν υπάρχει ιστορία της πολιτικής, του δικαίου, της τέχνης, της θρησκείας».
Ας το κρατήσουμε αυτό, το ότι δηλαδή κατά τον Μαρξ η ανθρώπινη ιστορία είναι η ιστορία της παραγωγής, της τεχνικής, της οικονομίας, διότι θα μας χρειαστεί για να απαντήσουμε στα ερωτήματα της καταγωγής της εξουσίας.
Η οντολογία όμως των παραγωγικών δυνάμεων μετατρέπει τον άνθρωπο σε άθυρμα του οικονομικού ντετερμινισμού και καθιστά τον Μαρξ έναν από τους κήρυκες του καπιταλιστικού φαντασιακού, σύμφωνα με το οποίο τα πάντα εξαρτώνται από την απεριόριστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Η κεντρική ιδέα της Αριστεράς είναι ότι θα έρθει σύντομα η στιγμή που η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, που είναι για τον Μαρξ η γνήσια ανθρωπολογική φύση, δεν θα μπορεί να συγκρατηθεί μέσα στα όρια του καπιταλισμού και έτσι θα δημιουργηθεί η υλική βάση για τον σοσιαλισμό. Πρόκειται στην ουσία για την νεωτερική ιδέα της προόδου. Ο νεωτερικός κόσμος θεμελιώνεται στο ανθρωπολογικό υπόδειγμα. Από την θεοκρατική νοηματοδότηση του κόσμου (Μεσαίωνας), στην ανθρωποκεντρική νοηματοδότηση, στην θεοποίηση του ανθρώπου, διαμέσου του ιστορικού χρόνου. Η ιστορία δεν είναι πλέον κυκλική, όπως στους προμοντέρνους πολιτισμούς, αλλά προοδευτική και αναζητάει το ιδανικό τέλος.
Για να θεμελιωθεί το νόημα αυτό της ιστορίας, ο Διαφωτισμός εφηύρε την έννοια της προόδου και του ευθύγραμμου χρόνου, και την δημιουργία ενός παραδείσου επί της γης. Η θρησκεία της προόδου διατρέχει όλο το έργο του Μαρξ, που είναι γόνος του διαφωτισμού και εκφράζεται στο σχήμα: Η απεριόριστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων (υλική πρόοδος), θα οδηγήσει αντικειμενικά, ως σιδερένιος νόμος, στην ιδανική κοινωνία, στον κομμουνισμό.
Λέει ο Μαρξ στα groundrisse: Η αστική τάξη μέσα στην μόλις εκατόχρονη κυριαρχία της δημιούργησε κολοσσιαίες παραγωγικές δυνάμεις, η φύση γίνεται για πρώτη φορά απλά αντικείμενο για την ανθρωπότητα, το κεφάλαιο έχει προωθηθεί πέρα από τα εθνικά σύνορα και τις προκαταλήψεις, τα καταστρέφει όλα αυτά και πάντα το επαναστατικό καταρρίπτει κάθε εμπόδιο που αποτελεί τροχοπέδη στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Γιατί όμως ο Μαρξ εκθειάζει τον καπιταλισμό, που είναι αντικειμενικά προοδευτικός, αφού αναπτύσσει στο έπακρο τις παραγωγικές δυνάμεις. Εκτός από αυτά που ήδη ανέφερα, ότι δηλαδή η ουσία του κατά Μαρξ ανθρώπου είναι η παραγωγική του δύναμη, την οποία εκτινάσσει στα ύψη ο καπιταλισμός, υπάρχουν και άλλοι λόγοι. Ένας από αυτούς είναι ότι στον καπιταλισμό εμφανίστηκε ο μεσσίας, το μυθικό υποκείμενο, που θα πραγματοποιήσει την επανάσταση και θα μας οδηγήσει στην αταξική κοινωνία, το προλεταριάτο. Ως αναπτυγμένη κρίσιμη μάζα το προλεταριάτο βρίσκεται μόνο στις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες της Δύσης, εξ’ ου και η πρόβλεψη, που δεν επαληθεύτηκε, ότι η προλεταριακή επανάσταση θα γίνει στην δύση, αλλά και η απέχθεια του Μαρξ και του Έγκελς στις αγροτικές και καθυστερημένες καπιταλιστικά χώρες.
Για παράδειγμα, ο Έγκελς το 1885 χαρακτηρίζει όλους τους βαλκανικούς λαούς νανοφυλές, άθλια συντρίμμια πρώην εθνών, Σέρβοι, Βούλγαροι, Έλληνες και λοιπός συρφετός. Ο Μαξ επίσης κατά την διάρκεια της Κρητικής Επανάστασης του 1867, χαρακτήριζε τους Κρητικούς Επαναστάτες προβατοκλέφτες, ενώ εκθείαζε την αγγλική αποικιοκρατία στην Ινδία, που επιτέλους θα συντρίψει τους καθυστερημένους αγροτικούς πληθυσμούς των Ινδιών και θα αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις, την βιομηχανία, τον καπιταλισμό, το προλεταριάτο.
Εν τέλει ο γενικός άνθρωπος του Μαρξ, όπως παρατηρεί ο Μορέν, στερείται υποκειμενικότητας, συναισθήματος, αγάπης, τρέλας, ποίησης και είναι ταυτισμένος με την οντολογία των παραγωγικών δυνάμεων, με μία μεταφυσική της τεχνικής.
Ας συνδέσουμε όμως τα παραπάνω με την ανάδυση μιας νέας καταπιεστικής εξουσίας στη Σοβιετική Ένωση. Πώς θα ερμηνεύσουμε με βάση το μαρξιστικό σχήμα, σύμφωνα με το οποίο η ουσία του ανθρώπου είναι οι παραγωγικές του δυνάμεις, την εμφάνιση μιας καταπιεστικής εξουσίας μετά την οκτωβριανή επανάσταση, αφού στην εξουσία βρίσκεται ένα εργατικό κόμμα και διαμέσου αυτού οι καταπιεσμένοι και ταυτόχρονα δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής; Απλώς δεν μπορούμε. Για αυτό ο Τρότσκι έλεγε ότι έχουμε εργατική εξουσία, ολίγον γραφειοκρατικοποιημένη, για το ΚΚΕ έχουμε μία αυθεντική εξουσία και για την εξωκοινοβουλευτική αριστερά, όλα ήταν τέλεια μέχρι τον Λένιν. Γιατί όμως δεν μπορούμε;
Για την μαρξιστική αφήγηση η εξουσία, η ατομική ιδιοκτησία, οι τάξεις και το κράτος, όπως λέει ο Έγκελς στο Αντιτυριγκ «δημιουργήθηκαν αναγκαστικά και ανεξάρτητα από την ανθρώπινη θέληση ως αποτέλεσμα του νόμου του καταμερισμού της εργασίας σε διευθυντική και εκτελεστική», γεγονός που οδήγησε στη μονοπώληση της εξουσίας από μία ομάδα που είχε τη διεύθυνση της εργασίας. Κάθε εξουσία λοιπόν για τον μαρξισμό απορρέει από τον καταμερισμό της εργασίας, από τις αντικειμενικές αναγκαιότητες της οργάνωσης της παραγωγής, που οδήγησε στην αντιπαράθεση ανάμεσα στα διευθυντικά και εκτελεστικά καθήκοντα. Για αυτό κάθε εξουσία, η δημιουργία της ιεραρχίας και των διευθυντικών τάξεων απορρέουν από τη σφαίρα της παραγωγής, από την οικονομική εξουσία. Στη γερμανική ιδεολογία ο Μαρξ γίνεται σαφέστερος: «με τον καταμερισμό της εργασίας είναι ταυτόχρονα δεδομένη η ποσοτική και η ποιοτική άνιση διανομή της εργασίας και των προϊόντων της, άρα και της ιδιοκτησίας».
Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Οι ταξικές κοινωνίες αναδύθηκαν επειδή στην νεολιθική περίοδο η εμφάνιση του καταμερισμού της εργασίας και των εξελιγμένων εργαλείων επέτρεψε να κυριαρχήσει ο άνθρωπος πάνω στη φύση, παράγοντας πλεονάσματα αγαθών, και έτσι εμφανίστηκε η εκμετάλλευση ως σφετερισμός των πλεονασμάτων αυτών από τις κοινωνικές ομάδες που διαδραμάτιζαν διευθυντικό ρόλο στην παραγωγή των αγαθών; Αν όμως ο καταμερισμός της εργασίας και η παραγωγή των πλεονασμάτων, ανεξάρτητα από την ανθρώπινη θέληση, ως Σιδερένιος οικονομικός νόμος οδηγεί αναγκαστικά στην εκμετάλλευση, στην ανισοκατανομή του πλούτου, πώς ξέφυγαν από τον ιστορικό αυτό νόμο οι φυλές των τροφοσυλλεκτών- κυνηγών της βορειοδυτικής ακτής της Αμερικής, που για αιώνες στις τελετές ποτλατς που διοργάνωναν κατέστρεφαν τα πλεονάσματα, αποσυσσώρευαν δηλαδή τον πλούτο;
Και πώς θα ερμηνεύσουμε ότι σχεδόν όλες η τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες εφάρμοζαν το εξισωτικό μοίρασμα της τροφής σε όλα τα μέλη της φυλής, με βάση την αρχή του Αμείωτου Ελάχιστου, που σημαίνει ότι σε όλα τα μέλη της κοινότητας προσφέρεται ένα ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης ανεξάρτητα από την προσφορά του καθενός στην παραγωγή του; Υπάρχει όμως άλλος δρόμος για την εξήγηση της καταγωγής των ταξικών κοινωνιών πέρα από το φιλελεύθερο αφήγημα του φύσει ιδιοτελούς όντος ή την μαρξιστική εξήγηση, μέσω της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και της τεχνικής;
Η ανάδυση της ιεραρχίας και της εκμετάλλευσης είναι αποτέλεσμα της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο. Δηλαδή η συνείδηση αντί της εργασίας, η κουλτούρα αντί της τεχνικής, οι ιεραρχίες αντί των τάξεων, είναι οι λόγοι που οδήγησαν, στην ιδέα της κυριαρχίας στη φύση και στην παραγωγή πλεονασμάτων. Έτσι η μήτρα της καταγωγής των ταξικών κοινωνιών και της εξουσίας δεν είναι το αποτέλεσμα της εμφάνισης του καταμερισμού της εργασίας και των οικονομικών τάξεων, αλλά σε μία αρχική τους μορφή, στην νεολιθική περίοδο, είναι το αποτέλεσμα των προνομίων που απέσπασαν για τους εαυτούς τους οι άντρες (πατριαρχία), οι ηλικιωμένοι (γεροντοκρατία – συμβούλια γερόντων στις φυλές), η συντεχνία των σαμάνων (ιερείς – μάγοι), αλλά και οι φύλαρχοι – πολεμιστές. Τα προνόμια αυτά ήταν το κύρος, η κοινωνική αναγνώριση και δευτερευόντως το κέρδος. Πρόκειται δηλαδή για ιεραρχίες που βασιζόταν στην ηλικία (νέοι – γέροντες), στο φύλλο (άντρας – γυναίκα), στην θρησκευτική ανάγκη (σαμάνοι), στην πολεμική τέχνη (ομάδες πολεμιστών), στις φυλαρχίες. Οι ιεραρχίες αυτές δημιούργησαν σχέσεις εξουσίας, εντολής και υποταγής και εντέλει εκμετάλλευσης. Σχέσεις διευθυντών – διευθυνομένων.
Τι είναι όμως αυτές οι ομάδες; Δεν είναι κάτοχοι μέσων παραγωγής, για παράδειγμα μεγαλοϊδιοκτήτες γης, είναι εξωοικονομικές ομάδες. Έχουμε λοιπόν εξωοικονομικές ομάδες, μη ιδιοκτήτριες μέσων παραγωγής, που διευθύνουν και εν τέλει εκμεταλλεύονται, πράγμα αδιανόητο για τον μαρξισμό, διότι για να εκμεταλλεύεται κάποιος πρέπει να είναι κάτοχος μέσων παραγωγής, κάτοχος μεγάλης ατομικής ιδιοκτησίας. Χαρακτηριστικό που ισχύει και όχι πάντα στον καπιταλισμό. Για να αποδείξει ο Μαρξ με το ζόρι ότι η ουσία του ανθρώπου είναι η παραγωγική του φύση, ότι η εκμετάλλευση, η εξουσία προϋποθέτει την κατοχή μέσων παραγωγής, προβάλει το χαρακτηριστικό αυτό που ισχύει στον καπιταλισμό, τους τελευταίους τρεις αιώνες, στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, μέχρι και στις πρωτόγονες. Για αυτό η μαρξιστική αντίληψη είναι αδιανόητο να ερμηνεύσει πώς στη Σοβιετική Ένωση μία ομάδα μη ιδιοκτήτρια μέσων παραγωγής έγινε εκμεταλλευτική εξουσία.
Ο Μαρξ και ο Εγκελς δεν προέβησαν μόνο στην λαθροχειρία να προσπαθούν να αποδείξουν ότι στις πρωτόγονες κοινωνίες η προέλευση των κυρίαρχων ομάδων είναι από τη σφαίρα της παραγωγής. Προσπάθησαν επίσης, για όλη την ιστορία της ανθρωπότητας να δείξουν ότι κάθε εξουσία απορρέει από την οικονομική εξουσία. Δεν είναι όμως η οικονομική εξουσία το αποκλειστικό εργαλείο που προσφέρει στους ανθρώπους την δυνατότητα να διευθύνουν τους άλλους. Είναι μύθος ότι κάθε εξουσία απορρέει από την οικονομική εξουσία. Μόνο ένα παράδειγμα είναι αρκετό να καταρρίψει αυτόν τον μύθο. Η Αίγυπτος τον φαραώ. Η εξουσία στην Αίγυπτο δεν ασκείται από ιδιοκτήτριες τάξεις, δεν υπάρχουν μεγαλογαιοκτήμονες, δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία, μόνο κρατική ιδιοκτησία, την οποία διευθύνει μία τάξη που ο Μαρξ αρνείται να αναγνωρίσει, η γραφειοκρατία.
Μία ομάδα κατακτητών, π.χ. Γερμανικά φύλα, ένας κλήρος, μία γραφειοκρατία, ομάδες που σχηματίστηκαν έξω από την οικονομία, έχουν πολλές φορές διαμορφώσει την ιστορία και έγιναν άρχουσα τάξη όταν εγκαταστάθηκαν σε θέσεις διεύθυνσης της παραγωγής. Για να ασκήσεις εξουσία και να αποσπάσεις υπερεργασία δεν προϋποθέτει μόνο να κατέχεις μέσα παραγωγής: Εξουσία ασκεί το σκήπτρο του βασιλιά, τα μαγικά του μάγου, το λιβάνι του ιερέα, ο κάλαμος του μανδαρίνου, το εγχειρίδιο του γραμματικού, το κοντάρι του πολεμιστή, κλπ. Η οικονομική ερμηνεία της εμφάνισης τον εκμεταλλευτικών τάξεων είναι σκέτη τραγωδία. Για παράδειγμα η μετατροπή του κλήρου στο Μεσαίωνα σε μία νέα άρχουσα τάξη δεν προέρχεται φυσικά από τον ρόλο του στην παραγωγή, αλλά από την πνευματική του εξουσία. Η εξουσία στο Βυζάντιο προήλθε από τα πάνω, από τις εξωοικονομικές δυνάμεις του Κράτους, της γραφειοκρατίας και της εκκλησίας και όχι από τις καθ’ αυτό τάξεις. Εκτός λοιπόν από την οικονομική εξουσία, την μόνη που αναγνωρίζει ο μαρξισμός, είναι φανερό ότι η διαίρεση της κοινωνίας σε ανώτερες και κατώτερες τάξεις, μπορεί να προέλθει και από άλλες εξουσίες, όπως η ιδεολογική εξουσία (θρησκευτική, διανοούμενοι), η στρατιωτική, οι τεχνοελίτ, ή η πολιτική εξουσία (γραφειοκρατία, μάνατζερ, κλπ.), εξουσίες που έχουν αυτόνομα χαρακτηριστικά από την οικονομική εξουσία, και αναλαμβάνουν τη διεύθυνση της κοινωνίας. Αλήθεια τι είδους εξουσίες είναι οι αναδυόμενες σήμερα τεχνοελίτ; Η μεγαλύτερη εταιρεία ταξί, η uber, δεν έχει μέσα παραγωγής, δηλαδή ταξί, η Airbnb δεν έχει δικά της ακίνητα, η μεγαλύτερη παγκοσμίως εταιρεία πώλησης, η alibada, δεν έχει δικά της προϊόντα, το Facebook δεν έχει ιδιόκτητα άυλα αγαθά, δηλαδή πληροφορίες, πουλάει ένα κοινωνικό αγαθό, την επικοινωνία, την προσωπικότητα.
Η πασιφανής αυτή ιστορική πραγματικότητα, ότι δηλαδή δεν είναι μόνο οικονομική εξουσία το εργαλείο μέσω του οποίου κάποιοι διευθύνουν, εξουσιάζουν άλλους, ισχύει και στην περίπτωση της Σοβιετικής Ένωσης. Ποια είναι αυτή η νέα άρχουσα τάξη που ασκεί την εξουσία; Είναι η κρατική γραφειοκρατία, που σταδιακά θα αναπτύξει και θα λειτουργήσει ένα κρατικό καπιταλισμό. Για να κυριαρχήσει αυτή η νέα ελίτ στην κοινωνία αρκεί να θυμίσουμε την απόφαση του κόμματος να εξοντώσει την τάξη των ανεξάρτητων παραγωγών της υπαίθρου, που αποτελούσε τα 3/4 του πληθυσμού και να την εντάξει αναγκαστικά στα κολχόζ. Δημιουργήθηκε έτσι ένα αγροτικό προλεταριάτο με διπλή εκμετάλλευση: από το κράτος και την κολχοζική αριστοκρατία. Από ποιους αποτελείται αυτή η νέα άρχουσα τάξη; Η κρατική γραφειοκρατία αποτελείται από: την επαναστατική πρωτοπορία, τα ανώτερα και μεσαία στελέχη του κόμματος, τους διανοούμενους, τα ανώτερα διευθυντικά στελέχη του κράτους, την κολχοζική κομματική αριστοκρατία, διάφορους φορείς γνώσης (μηχανικοί, μάνατζερ, κλπ.)
Τέλος, κάτι ακόμα, ως υστερόγραφο.
Υπάρχει ένα μαρξιστικό σχήμα που δεν επιβεβαιώθηκε ποτέ και στην διάψευση της ερμηνευτικής του αξίας δεν δόθηκε περιέργως η πρέπουσα προσοχή. Το σχήμα αυτό έχει ως εξής: η ιστορία περνάει νομοτελειακά μέσω της εξέγερσης της εκμεταλλευόμενης τάξης, η οποία ιδιοποιείται τις παραγωγικές δυνάμεις που έχει αναπτύξει η κυρίαρχη τάξη, το παλιό καθεστώς, για να δημιουργήσει ένα ανώτερο τρόπο παραγωγής. Η ταξική πάλη αναγκαστικά, ως σιδερένιος νόμος της ιστορίας, οδηγεί στην ηγεμονία της τάξης που υφίσταται την εκμετάλλευση. Πότε έγινε αυτό σε όλη τη διαδρομή των ταξικών κοινωνιών; Ποτέ. Καμία από τις εκμεταλλευόμενες τάξεις που ο Μαρξ αναφέρει στο μανιφέστο δεν εκπλήρωσε τον προμηθεϊκό ρόλο που ο ίδιος περιγράφει στη διαλεκτική του. Δεν ανέτρεψαν οι δούλοι τους αριστοκράτες, οι πληβείοι τους πατρίκιους, οι κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες τους φυλάρχους, οι δουλοπάροικοι τους φεουδάρχες, οι μάστοροι τους συντεχνίτες.
Οι κοινωνικές αυτές τάξεις διεξήγαγαν μεταξύ τους έναν ανταγωνιστικό πόλεμο αλλά οι κατώτερες και πολυπληθέστερες κοινωνικές τάξεις, όπως για παράδειγμα οι δούλοι, δεν στάθηκαν στο ύψος της κατά Μαρξ ιστορικής αποστολής τους να ανατρέψουν τους εκμεταλλευτές, τους κυρίους, αλλά σταδιακά παρήκμασαν και άφησαν στη θέση τους την μικρή αγροτική ιδιοκτησία και τους ελεύθερους, που ασκούσαν πλέον τα χειροτεχνικά επαγγέλματα. Έτσι ήδη από τον 2ο αιώνα μ.Χ. το δουλοκτητικό σύστημα εγκαταλείπεται, δεν ανατρέπεται από τους δούλους, οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις περνάνε στα χέρια των ελεύθερων εποίκων και ανεξάρτητων μικροϊδιοκτητών, τους οποίους το κράτος, οι μεγαλογαιοκτήμονες και οι ευγενείς θα μετατρέψουν σε δουλοπάροικους. Αλήθεια σε τι θα μετατραπεί στο άμεσο μέλλον η παρακμάζουσα σήμερα προλεταριακή τάξη;
Ο Μαρξ είναι ένας ριζοσπάστης διανοητής του διαφωτιστικού τόξου που μας πρόσφερε μια κοινωνιολογική κριτική της νεωτερικότητας, του βιομηχανικού καπιταλισμού, τα γνωστικά θεμέλια της οποίας δεν επαρκούν για να ερμηνεύσουμε τη νέα φάση της νεωτερικότητας. Ο Μαρξ είναι ένας κλασσικός που η σκέψη του είναι γόνιμη, αλλά δεν μας είναι περισσότερο ή λιγότερο χρήσιμη απ’ ότι μας είναι η σκέψη του Αριστοτέλη, του Επίκουρου και του Ηράκλειτου, του Σπινόζα, του Χέγκελ, του Ρουσσώ και του Φρόυντ, της Άρεντ, του Καστοριάδη και του Παπαϊωάννου. Ο Μαρξ ως κλασσικός είναι ξεπερασμένος αξεπέραστος και δεν είναι μεσσίας, δεν χρειαζόμαστε μεσσίες.
Σημείωση: Το παρόν άρθρο είναι η εισήγηση μου στο διεθνές συνέδριο για την Ρωσική Επανάσταση που πραγματοποιήθηκε 12-15 Απριλίου στην Αθήνα.
* Ο Χάρης Ναξάκης είναι καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, charisnax@yahoo.gr.
α) Ο πρώτος δρόμος που ακολούθησα και εγώ στα νιάτα μου, αλλά γρήγορα τον εγκατέλειψα, είναι ότι για όλα φταίει η σταλινική γραφειοκρατία, η σταλινική αντεπανάσταση, η προσωπολατρία, κλπ. Οι τροτσκιστές κυρίως και δευτερευόντως οι Μαοϊκοί, υπέδειξαν αυτόν τον δρόμο. Η βίαιη βέβαια κολεκτιβοποίηση του 1929-1932 επί Στάλιν ήταν η πολιτική του Τρότσκι που υλοποίησε ο Στάλιν, και αποτέλεσε την μεγαλύτερη καταστροφή των κοινών αγαθών, που έγινε στην ιστορία της ανθρωπότητας στο όνομα των κοινών και της κοινοκτημοσύνης. Η τεκμηρίωση του σταλινικού ολοκληρωτισμού είναι εύκολη και απλοϊκή, αρκούν για αυτό τα στοιχεία που παραθέτει ο Κ. Παπαϊωάννου στο βιβλίο του η «Γέννηση του Ολοκληρωτισμού». Από τους 82 ηγέτες που πέρασαν από την κεντρική επιτροπή και τη γραμματεία από το 1917 έως το 1922, οι 14 καταδικάστηκαν σε
θάνατο ή σε μακροχρόνια φυλάκιση, 3 αυτοκτόνησαν, 3 δολοφονήθηκαν και 41 εξαφανίστηκαν χωρίς να αφήσουν ίχνη την περίοδο των εκκαθαρίσεων του 1935-1938. Όσον αφορά τα μεσαία στελέχη, το 70% των μελών της κεντρικής επιτροπής, το 60% των αντιπροσώπων του κόμματος στο 17ο συνέδριο, εξαφανίστηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Βέβαια υπήρχαν και αυτοί που σώπασαν για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως ο Σαρτρ, ο Μαξίμ Γκόρκι, ο Ελιάρ και ο δικός μας ο Ρίτσος. Θαυμάστε ένα υψηλό επιπέδου ποίημα του.
‘’Όχι δεν είναι αλήθεια / ο Ιωσήφ Στάλιν δεν πέθανε
Σώπα γιαγιά και σκούπισε με το τσεμπέρι σου τα μάτια σου
Όταν σβήνει η φωτιά σου
Κάτω από το τσουκάλι σου είναι ο Στάλιν
Που σκύβει και φυσάει τη φωτιά σου να ανάψει’’
Θα μπορούσε κάποιος τους παραπάνω, αλλά και πολλούς άλλους, να τους απαλλάξει λέγοντας ότι έπεσαν θύματα της «ετερογονίας των σκοπών». Η Αρχαιοελληνική σκέψη όρισε ως ετερογονία των σκοπών την κατάσταση εκείνη όπου τα αποτελέσματα που παράγουν οι πράξεις ενός ατόμου είναι αντίθετα από τις αρχικές επιθυμίες και επιδιώξεις του. Είναι δυνατόν η πρόθεσή σου να είναι να δημιουργήσεις ένα κόσμο δίκαιο και τελικά να πράττεις ανήθικα και άδικα;
Να θέλεις να απαλλάξεις την κοινωνία από τυράννους και να γίνεις ο ίδιος τύραννος; Η ιστορία βρίθει από παραδείγματα στα οποία η πράξη δεν υλοποιεί την πρόθεση ή διαφορετικά που η πρόθεση αποτυγχάνει στην πράξη. Πόσα εκατομμύρια άνθρωποι δεν πίστεψαν στο απελευθερωτικό μήνυμα του σταλινισμού και του κομμουνισμού και στην συνέχεια ματαιώθηκαν οι προσδοκίες τους ή εξευτελίστηκαν δικαιολογώντας τις σταλινικές δίκες και τα προνόμια της νομενκλατούρας; Πόσες φορές στην ανθρώπινη ιστορία η ηθική πρόθεση εκατομμυρίων αγωνιστών ήταν η πάλη για την χειραφέτηση της ανθρωπότητας, αλλά στην πράξη εργάστηκαν για την υποδούλωσή της;
Πόσες φορές δεν έχει συμβεί στα ανθρώπινα να φθείρονται υψηλοί σκοποί και ιδανικά από ευτελή και ιδιοτελή μέσα, που τίθενται στην υπηρεσία τους; Η χρήση μη έντιμων μέσων σχεδόν πάντα διαφθείρει τον ηθικό σκοπό. Η ρήση «ο δρόμος για την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις» μας δείχνει ότι οι ηθικές προθέσεις δεν αρκούν, διότι οι πράξεις ενός ηθικά σκεπτόμενου όντος μπορεί να είναι ανήθικες. Στο δίπολο σκοποί-μέσα πολύ συχνά τα μέσα εργάζονται για την υποδούλωση του σκοπού. Το ερώτημα βέβαια είναι, στην περίπτωση της Οκτωβριανής επανάστασης, τα μέσα ήταν ανήθικα ή και οι σκοποί προβληματικοί;
β) Ο δεύτερος δρόμος ερμηνείας της αποτυχίας της Οκτωβριανής Επανάστασης, της ανάδυσης μιας νέας καταπιεστικής εξουσίας, που και αυτόν ακολούθησα στα νιάτα μου, αλλά πάλι τον εγκατέλειψα νωρίς, είναι η άποψη ότι πριν την σταλινική αντεπανάσταση και μέχρι τον θάνατο του Λένιν είχαμε ένα αυθεντικό σοσιαλιστικό καθεστώς ή η αντίληψη ότι ο λενινισμός ήταν μία μορφή ιακωβίνικης αυταρχικής εξουσίας, αλλά η θεωρία, ο Μαρξ είχε δίκιο. Φταίνε οι μαρξιστές, η εφαρμογή της θεωρίας, όχι ο Μαρξ. Ο Λένιν υποστήριζε ότι η σοσιαλιστική ιδεολογία εισάγεται από τους διανοούμενους στην εργατική τάξη μέσω του κόμματος- μεσσία, γιατί οι πληβείοι είναι ανίκανοι να παράγουν αυθόρμητα το σοσιαλιστικό πρόταγμα.
Την ιακωβίνικη δε αυτή αντίληψη την κληρονόμησε από τον Μαρξ που στα Groundrisse λέει ανερυθρίαστα: «Ο ρόλος μας είναι να δώσουμε στην ανθρωπότητα την συνείδηση ότι πρέπει να απελευθερωθεί από την καταπίεση. Είτε το θέλει, είτε δεν το θέλει». Την εξουσιαστική αυτή αντίληψη εκσυγχρόνισε ο Γκράμσι και ο δικός μας ο Πουλαντζάς, εισάγοντας την έννοια του οργανικού διανοούμενου, του συλλογικού διανοούμενου, που είναι ο ειδικός που θα εκφράσει την συλλογική συνείδηση των ΑΠΟ ΚΑΤΩ. Πόσο τελικά δίκιο είχε ο Μπακούνιν που θεωρούσε ότι οι απόψεις του Μαρξ «οδηγούν σε ένα νέο κρατικό σύστημα που υποτίθεται ότι βασίζεται στην κυριαρχία της λαϊκής βούλησης, αλλά στην ουσία η λαϊκή κυριαρχία έχει υποταχθεί στην διανοητική μειοψηφία», δηλαδή η αντίθεση διευθυνόντων και διευθυνομένων είναι το ίδιο σημαντική με την αντίθεση εκμεταλλευτών και εκμεταλλευόμενων και αναπόφευκτα οδηγεί σε μία εκμεταλλευτική κοινωνία.
Η αποτυχία της πρώτης Πληβειακής επανάστασης θέτει για συζήτηση τεράστια ερωτήματα όπως:
Τον μεσσιανικό χαρακτήρα του Κομμουνιστικού οράματος. Η αποτυχία του ρωσικού μεσσιανισμού σημαίνει ότι πρέπει να αναζητήσουμε μια νέα μεσσιανική προσδοκία;
Τον μύθο της ανάπτυξης και της προόδου
Τον χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης
Το ζήτημα της ελευθερίας και της ισότητας
Την σχέση άτομου- κοινωνίας
Την ανάγκη αποδέσμευσης από την τυραννία της οικονομίας
Την άμεση δημοκρατία. Πώς όμως θα εφαρμοστούν αμεσοδημοκρατικά μοντέλα σε πόλεις 5, 10 και 15 εκατομμυρίων κατοίκων όταν γνωρίζουμε ότι η άμεση δημοκρατία για να λειτουργήσει χρειάζεται μικρά πληθυσμιακά μεγέθη;
Τον ρόλο της μικροϊδιοκτησίας. Αλήθεια η μικρή ιδιοκτησία, ένα σπίτι και ένα μικρό χωράφι, είναι κλοπή;
Την αυτοδιαχείριση και την κοινοτιστική οργάνωση
Την κυριαρχία στην φύση – τον ανθρωποκεντρισμό
Την ανάγκη του ανθρώπου για ρίζες
Την αγορά. Γιατί δίπλα στα κοινά αγαθά, στα συνεταιριστικά δίκτυα, την ανταλλαγή δώρων, δεν μπορεί να λειτουργεί μια αγορά με χαρακτήρα μικρής εμπορευματικής παραγωγής και ανταλλαγής;
Εγώ θα καταπιαστώ σήμερα, με ένα από τα πολλά ερωτήματα που αναδεικνύονται: Πώς αναδύθηκε μέσα από μία επανάσταση η εξουσία, η ιεραρχία, η καταπίεση και η εκμετάλλευση; Πώς λοιπόν μία πληβειακή επανάσταση, όπως η οκτωβριανή, μετατράπηκε σε καταπιεστική εξουσία; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα της καταγωγής της ιεραρχίας, της εξουσίας και της εκμετάλλευσης, χρειαζόμαστε ένα ερμηνευτικό εργαλείο και το μόνο ακατάλληλο εργαλείο είναι η μαρξιστική θεωρία. Ο μαρξισμός σε αντιπαράθεση με τον μονοδιάστατο άνθρωπο του φιλελευθερισμού, τον ορθολογικό ατομιστή, που ασκεί ελεύθερα με ρυθμιστή την αγορά την εγωιστική του φύση, θεμελίωσε επίσης ένα ανθρωπολογικά μονοδιάστατο όν, τον homo Faber (άνθρωπος κατασκευαστής).
Πρόκειται για μία μονοφυσιτική αντίληψη για την ανθρώπινη ταυτότητα, στο βαθμό που τις αναγνωρίζει ως κύρια την ιδιότητα του κατασκευαστή, παραγωγού των μέσων της ύπαρξής της. Η ανθρώπινη ουσία ταυτίζεται με την παραγωγική δύναμη του ανθρώπου, με την εργασία και τον αγώνα ενάντια στη φύση, με την οντολογία των παραγωγικών δυνάμεων. Έτσι συγκροτεί, όπως παρατηρεί ο Κ. Παπαϊωάννου, εναν κοινωνιολογικό μονισμό, ο οποίος αναγορεύει τις παραγωγικές δυνάμεις σε δημιουργό της πραγματικότητας.
Για τον Μαρξ (βλέπε γερμανική ιδεολογία), «αυτό που είναι οι άνθρωποι συμπίπτει με τα προϊόντα που παράγουν και με τον τρόπο που τα παράγουν», γι’ αυτό συνεχίζει, «η φύση που παράγεται από την βιομηχανία είναι γνήσια ανθρωπολογική φύση» και «κάθε αυθεντική ανθρώπινη δραστηριότητα υπήρξε ίσαμε τώρα εργασία, άρα βιομηχανία».
Έτσι λέει ο Μαρξ «αν η βιομηχανία νοηθεί ως εξωτερίκευση των ουσιωδών δυνάμεων του ανθρώπου, μπορούμε να κατανοήσουμε τόσο την φυσική ουσία του ανθρώπου όσο και την ανθρώπινη ουσία της φύσης». Ιδού λοιπόν ο κατά Μαρξ άνθρωπος. Η ουσία του είναι η παραγωγική του φύση, είναι ένας Homo economicus, ενας προμηθεϊκός παραγωγός, κατασκευαστής εργαλείων και προϊόντων. Ο κοινωνιολογικός μονισμός του αναγνωρίζει μόνο τον οικονομικό ντετερμινισμό, περιορίζει τις ουσιώδεις δυνάμεις του ανθρώπου αποκλειστικά στις παραγωγικές του δυνάμεις, που συνιστούν την πραγματική ανθρώπινη ιστορία. Οτιδήποτε άλλο εμφανίζεται ως ανθρώπινη ιστορία είναι μία ψευδαίσθηση. Κάθε μορφή εξω-οικονομικής ζωής για τον Μαρξ δεν έχει πραγματική βάση και για αυτό θεωρεί ότι «δεν υπάρχει ιστορία της πολιτικής, του δικαίου, της τέχνης, της θρησκείας».
Ας το κρατήσουμε αυτό, το ότι δηλαδή κατά τον Μαρξ η ανθρώπινη ιστορία είναι η ιστορία της παραγωγής, της τεχνικής, της οικονομίας, διότι θα μας χρειαστεί για να απαντήσουμε στα ερωτήματα της καταγωγής της εξουσίας.
Η οντολογία όμως των παραγωγικών δυνάμεων μετατρέπει τον άνθρωπο σε άθυρμα του οικονομικού ντετερμινισμού και καθιστά τον Μαρξ έναν από τους κήρυκες του καπιταλιστικού φαντασιακού, σύμφωνα με το οποίο τα πάντα εξαρτώνται από την απεριόριστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Η κεντρική ιδέα της Αριστεράς είναι ότι θα έρθει σύντομα η στιγμή που η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, που είναι για τον Μαρξ η γνήσια ανθρωπολογική φύση, δεν θα μπορεί να συγκρατηθεί μέσα στα όρια του καπιταλισμού και έτσι θα δημιουργηθεί η υλική βάση για τον σοσιαλισμό. Πρόκειται στην ουσία για την νεωτερική ιδέα της προόδου. Ο νεωτερικός κόσμος θεμελιώνεται στο ανθρωπολογικό υπόδειγμα. Από την θεοκρατική νοηματοδότηση του κόσμου (Μεσαίωνας), στην ανθρωποκεντρική νοηματοδότηση, στην θεοποίηση του ανθρώπου, διαμέσου του ιστορικού χρόνου. Η ιστορία δεν είναι πλέον κυκλική, όπως στους προμοντέρνους πολιτισμούς, αλλά προοδευτική και αναζητάει το ιδανικό τέλος.
Για να θεμελιωθεί το νόημα αυτό της ιστορίας, ο Διαφωτισμός εφηύρε την έννοια της προόδου και του ευθύγραμμου χρόνου, και την δημιουργία ενός παραδείσου επί της γης. Η θρησκεία της προόδου διατρέχει όλο το έργο του Μαρξ, που είναι γόνος του διαφωτισμού και εκφράζεται στο σχήμα: Η απεριόριστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων (υλική πρόοδος), θα οδηγήσει αντικειμενικά, ως σιδερένιος νόμος, στην ιδανική κοινωνία, στον κομμουνισμό.
Λέει ο Μαρξ στα groundrisse: Η αστική τάξη μέσα στην μόλις εκατόχρονη κυριαρχία της δημιούργησε κολοσσιαίες παραγωγικές δυνάμεις, η φύση γίνεται για πρώτη φορά απλά αντικείμενο για την ανθρωπότητα, το κεφάλαιο έχει προωθηθεί πέρα από τα εθνικά σύνορα και τις προκαταλήψεις, τα καταστρέφει όλα αυτά και πάντα το επαναστατικό καταρρίπτει κάθε εμπόδιο που αποτελεί τροχοπέδη στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Γιατί όμως ο Μαρξ εκθειάζει τον καπιταλισμό, που είναι αντικειμενικά προοδευτικός, αφού αναπτύσσει στο έπακρο τις παραγωγικές δυνάμεις. Εκτός από αυτά που ήδη ανέφερα, ότι δηλαδή η ουσία του κατά Μαρξ ανθρώπου είναι η παραγωγική του δύναμη, την οποία εκτινάσσει στα ύψη ο καπιταλισμός, υπάρχουν και άλλοι λόγοι. Ένας από αυτούς είναι ότι στον καπιταλισμό εμφανίστηκε ο μεσσίας, το μυθικό υποκείμενο, που θα πραγματοποιήσει την επανάσταση και θα μας οδηγήσει στην αταξική κοινωνία, το προλεταριάτο. Ως αναπτυγμένη κρίσιμη μάζα το προλεταριάτο βρίσκεται μόνο στις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες της Δύσης, εξ’ ου και η πρόβλεψη, που δεν επαληθεύτηκε, ότι η προλεταριακή επανάσταση θα γίνει στην δύση, αλλά και η απέχθεια του Μαρξ και του Έγκελς στις αγροτικές και καθυστερημένες καπιταλιστικά χώρες.
Για παράδειγμα, ο Έγκελς το 1885 χαρακτηρίζει όλους τους βαλκανικούς λαούς νανοφυλές, άθλια συντρίμμια πρώην εθνών, Σέρβοι, Βούλγαροι, Έλληνες και λοιπός συρφετός. Ο Μαξ επίσης κατά την διάρκεια της Κρητικής Επανάστασης του 1867, χαρακτήριζε τους Κρητικούς Επαναστάτες προβατοκλέφτες, ενώ εκθείαζε την αγγλική αποικιοκρατία στην Ινδία, που επιτέλους θα συντρίψει τους καθυστερημένους αγροτικούς πληθυσμούς των Ινδιών και θα αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις, την βιομηχανία, τον καπιταλισμό, το προλεταριάτο.
Εν τέλει ο γενικός άνθρωπος του Μαρξ, όπως παρατηρεί ο Μορέν, στερείται υποκειμενικότητας, συναισθήματος, αγάπης, τρέλας, ποίησης και είναι ταυτισμένος με την οντολογία των παραγωγικών δυνάμεων, με μία μεταφυσική της τεχνικής.
Ας συνδέσουμε όμως τα παραπάνω με την ανάδυση μιας νέας καταπιεστικής εξουσίας στη Σοβιετική Ένωση. Πώς θα ερμηνεύσουμε με βάση το μαρξιστικό σχήμα, σύμφωνα με το οποίο η ουσία του ανθρώπου είναι οι παραγωγικές του δυνάμεις, την εμφάνιση μιας καταπιεστικής εξουσίας μετά την οκτωβριανή επανάσταση, αφού στην εξουσία βρίσκεται ένα εργατικό κόμμα και διαμέσου αυτού οι καταπιεσμένοι και ταυτόχρονα δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής; Απλώς δεν μπορούμε. Για αυτό ο Τρότσκι έλεγε ότι έχουμε εργατική εξουσία, ολίγον γραφειοκρατικοποιημένη, για το ΚΚΕ έχουμε μία αυθεντική εξουσία και για την εξωκοινοβουλευτική αριστερά, όλα ήταν τέλεια μέχρι τον Λένιν. Γιατί όμως δεν μπορούμε;
Για την μαρξιστική αφήγηση η εξουσία, η ατομική ιδιοκτησία, οι τάξεις και το κράτος, όπως λέει ο Έγκελς στο Αντιτυριγκ «δημιουργήθηκαν αναγκαστικά και ανεξάρτητα από την ανθρώπινη θέληση ως αποτέλεσμα του νόμου του καταμερισμού της εργασίας σε διευθυντική και εκτελεστική», γεγονός που οδήγησε στη μονοπώληση της εξουσίας από μία ομάδα που είχε τη διεύθυνση της εργασίας. Κάθε εξουσία λοιπόν για τον μαρξισμό απορρέει από τον καταμερισμό της εργασίας, από τις αντικειμενικές αναγκαιότητες της οργάνωσης της παραγωγής, που οδήγησε στην αντιπαράθεση ανάμεσα στα διευθυντικά και εκτελεστικά καθήκοντα. Για αυτό κάθε εξουσία, η δημιουργία της ιεραρχίας και των διευθυντικών τάξεων απορρέουν από τη σφαίρα της παραγωγής, από την οικονομική εξουσία. Στη γερμανική ιδεολογία ο Μαρξ γίνεται σαφέστερος: «με τον καταμερισμό της εργασίας είναι ταυτόχρονα δεδομένη η ποσοτική και η ποιοτική άνιση διανομή της εργασίας και των προϊόντων της, άρα και της ιδιοκτησίας».
Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Οι ταξικές κοινωνίες αναδύθηκαν επειδή στην νεολιθική περίοδο η εμφάνιση του καταμερισμού της εργασίας και των εξελιγμένων εργαλείων επέτρεψε να κυριαρχήσει ο άνθρωπος πάνω στη φύση, παράγοντας πλεονάσματα αγαθών, και έτσι εμφανίστηκε η εκμετάλλευση ως σφετερισμός των πλεονασμάτων αυτών από τις κοινωνικές ομάδες που διαδραμάτιζαν διευθυντικό ρόλο στην παραγωγή των αγαθών; Αν όμως ο καταμερισμός της εργασίας και η παραγωγή των πλεονασμάτων, ανεξάρτητα από την ανθρώπινη θέληση, ως Σιδερένιος οικονομικός νόμος οδηγεί αναγκαστικά στην εκμετάλλευση, στην ανισοκατανομή του πλούτου, πώς ξέφυγαν από τον ιστορικό αυτό νόμο οι φυλές των τροφοσυλλεκτών- κυνηγών της βορειοδυτικής ακτής της Αμερικής, που για αιώνες στις τελετές ποτλατς που διοργάνωναν κατέστρεφαν τα πλεονάσματα, αποσυσσώρευαν δηλαδή τον πλούτο;
Και πώς θα ερμηνεύσουμε ότι σχεδόν όλες η τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες εφάρμοζαν το εξισωτικό μοίρασμα της τροφής σε όλα τα μέλη της φυλής, με βάση την αρχή του Αμείωτου Ελάχιστου, που σημαίνει ότι σε όλα τα μέλη της κοινότητας προσφέρεται ένα ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης ανεξάρτητα από την προσφορά του καθενός στην παραγωγή του; Υπάρχει όμως άλλος δρόμος για την εξήγηση της καταγωγής των ταξικών κοινωνιών πέρα από το φιλελεύθερο αφήγημα του φύσει ιδιοτελούς όντος ή την μαρξιστική εξήγηση, μέσω της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και της τεχνικής;
Η ανάδυση της ιεραρχίας και της εκμετάλλευσης είναι αποτέλεσμα της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο. Δηλαδή η συνείδηση αντί της εργασίας, η κουλτούρα αντί της τεχνικής, οι ιεραρχίες αντί των τάξεων, είναι οι λόγοι που οδήγησαν, στην ιδέα της κυριαρχίας στη φύση και στην παραγωγή πλεονασμάτων. Έτσι η μήτρα της καταγωγής των ταξικών κοινωνιών και της εξουσίας δεν είναι το αποτέλεσμα της εμφάνισης του καταμερισμού της εργασίας και των οικονομικών τάξεων, αλλά σε μία αρχική τους μορφή, στην νεολιθική περίοδο, είναι το αποτέλεσμα των προνομίων που απέσπασαν για τους εαυτούς τους οι άντρες (πατριαρχία), οι ηλικιωμένοι (γεροντοκρατία – συμβούλια γερόντων στις φυλές), η συντεχνία των σαμάνων (ιερείς – μάγοι), αλλά και οι φύλαρχοι – πολεμιστές. Τα προνόμια αυτά ήταν το κύρος, η κοινωνική αναγνώριση και δευτερευόντως το κέρδος. Πρόκειται δηλαδή για ιεραρχίες που βασιζόταν στην ηλικία (νέοι – γέροντες), στο φύλλο (άντρας – γυναίκα), στην θρησκευτική ανάγκη (σαμάνοι), στην πολεμική τέχνη (ομάδες πολεμιστών), στις φυλαρχίες. Οι ιεραρχίες αυτές δημιούργησαν σχέσεις εξουσίας, εντολής και υποταγής και εντέλει εκμετάλλευσης. Σχέσεις διευθυντών – διευθυνομένων.
Τι είναι όμως αυτές οι ομάδες; Δεν είναι κάτοχοι μέσων παραγωγής, για παράδειγμα μεγαλοϊδιοκτήτες γης, είναι εξωοικονομικές ομάδες. Έχουμε λοιπόν εξωοικονομικές ομάδες, μη ιδιοκτήτριες μέσων παραγωγής, που διευθύνουν και εν τέλει εκμεταλλεύονται, πράγμα αδιανόητο για τον μαρξισμό, διότι για να εκμεταλλεύεται κάποιος πρέπει να είναι κάτοχος μέσων παραγωγής, κάτοχος μεγάλης ατομικής ιδιοκτησίας. Χαρακτηριστικό που ισχύει και όχι πάντα στον καπιταλισμό. Για να αποδείξει ο Μαρξ με το ζόρι ότι η ουσία του ανθρώπου είναι η παραγωγική του φύση, ότι η εκμετάλλευση, η εξουσία προϋποθέτει την κατοχή μέσων παραγωγής, προβάλει το χαρακτηριστικό αυτό που ισχύει στον καπιταλισμό, τους τελευταίους τρεις αιώνες, στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, μέχρι και στις πρωτόγονες. Για αυτό η μαρξιστική αντίληψη είναι αδιανόητο να ερμηνεύσει πώς στη Σοβιετική Ένωση μία ομάδα μη ιδιοκτήτρια μέσων παραγωγής έγινε εκμεταλλευτική εξουσία.
Ο Μαρξ και ο Εγκελς δεν προέβησαν μόνο στην λαθροχειρία να προσπαθούν να αποδείξουν ότι στις πρωτόγονες κοινωνίες η προέλευση των κυρίαρχων ομάδων είναι από τη σφαίρα της παραγωγής. Προσπάθησαν επίσης, για όλη την ιστορία της ανθρωπότητας να δείξουν ότι κάθε εξουσία απορρέει από την οικονομική εξουσία. Δεν είναι όμως η οικονομική εξουσία το αποκλειστικό εργαλείο που προσφέρει στους ανθρώπους την δυνατότητα να διευθύνουν τους άλλους. Είναι μύθος ότι κάθε εξουσία απορρέει από την οικονομική εξουσία. Μόνο ένα παράδειγμα είναι αρκετό να καταρρίψει αυτόν τον μύθο. Η Αίγυπτος τον φαραώ. Η εξουσία στην Αίγυπτο δεν ασκείται από ιδιοκτήτριες τάξεις, δεν υπάρχουν μεγαλογαιοκτήμονες, δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία, μόνο κρατική ιδιοκτησία, την οποία διευθύνει μία τάξη που ο Μαρξ αρνείται να αναγνωρίσει, η γραφειοκρατία.
Μία ομάδα κατακτητών, π.χ. Γερμανικά φύλα, ένας κλήρος, μία γραφειοκρατία, ομάδες που σχηματίστηκαν έξω από την οικονομία, έχουν πολλές φορές διαμορφώσει την ιστορία και έγιναν άρχουσα τάξη όταν εγκαταστάθηκαν σε θέσεις διεύθυνσης της παραγωγής. Για να ασκήσεις εξουσία και να αποσπάσεις υπερεργασία δεν προϋποθέτει μόνο να κατέχεις μέσα παραγωγής: Εξουσία ασκεί το σκήπτρο του βασιλιά, τα μαγικά του μάγου, το λιβάνι του ιερέα, ο κάλαμος του μανδαρίνου, το εγχειρίδιο του γραμματικού, το κοντάρι του πολεμιστή, κλπ. Η οικονομική ερμηνεία της εμφάνισης τον εκμεταλλευτικών τάξεων είναι σκέτη τραγωδία. Για παράδειγμα η μετατροπή του κλήρου στο Μεσαίωνα σε μία νέα άρχουσα τάξη δεν προέρχεται φυσικά από τον ρόλο του στην παραγωγή, αλλά από την πνευματική του εξουσία. Η εξουσία στο Βυζάντιο προήλθε από τα πάνω, από τις εξωοικονομικές δυνάμεις του Κράτους, της γραφειοκρατίας και της εκκλησίας και όχι από τις καθ’ αυτό τάξεις. Εκτός λοιπόν από την οικονομική εξουσία, την μόνη που αναγνωρίζει ο μαρξισμός, είναι φανερό ότι η διαίρεση της κοινωνίας σε ανώτερες και κατώτερες τάξεις, μπορεί να προέλθει και από άλλες εξουσίες, όπως η ιδεολογική εξουσία (θρησκευτική, διανοούμενοι), η στρατιωτική, οι τεχνοελίτ, ή η πολιτική εξουσία (γραφειοκρατία, μάνατζερ, κλπ.), εξουσίες που έχουν αυτόνομα χαρακτηριστικά από την οικονομική εξουσία, και αναλαμβάνουν τη διεύθυνση της κοινωνίας. Αλήθεια τι είδους εξουσίες είναι οι αναδυόμενες σήμερα τεχνοελίτ; Η μεγαλύτερη εταιρεία ταξί, η uber, δεν έχει μέσα παραγωγής, δηλαδή ταξί, η Airbnb δεν έχει δικά της ακίνητα, η μεγαλύτερη παγκοσμίως εταιρεία πώλησης, η alibada, δεν έχει δικά της προϊόντα, το Facebook δεν έχει ιδιόκτητα άυλα αγαθά, δηλαδή πληροφορίες, πουλάει ένα κοινωνικό αγαθό, την επικοινωνία, την προσωπικότητα.
Η πασιφανής αυτή ιστορική πραγματικότητα, ότι δηλαδή δεν είναι μόνο οικονομική εξουσία το εργαλείο μέσω του οποίου κάποιοι διευθύνουν, εξουσιάζουν άλλους, ισχύει και στην περίπτωση της Σοβιετικής Ένωσης. Ποια είναι αυτή η νέα άρχουσα τάξη που ασκεί την εξουσία; Είναι η κρατική γραφειοκρατία, που σταδιακά θα αναπτύξει και θα λειτουργήσει ένα κρατικό καπιταλισμό. Για να κυριαρχήσει αυτή η νέα ελίτ στην κοινωνία αρκεί να θυμίσουμε την απόφαση του κόμματος να εξοντώσει την τάξη των ανεξάρτητων παραγωγών της υπαίθρου, που αποτελούσε τα 3/4 του πληθυσμού και να την εντάξει αναγκαστικά στα κολχόζ. Δημιουργήθηκε έτσι ένα αγροτικό προλεταριάτο με διπλή εκμετάλλευση: από το κράτος και την κολχοζική αριστοκρατία. Από ποιους αποτελείται αυτή η νέα άρχουσα τάξη; Η κρατική γραφειοκρατία αποτελείται από: την επαναστατική πρωτοπορία, τα ανώτερα και μεσαία στελέχη του κόμματος, τους διανοούμενους, τα ανώτερα διευθυντικά στελέχη του κράτους, την κολχοζική κομματική αριστοκρατία, διάφορους φορείς γνώσης (μηχανικοί, μάνατζερ, κλπ.)
Τέλος, κάτι ακόμα, ως υστερόγραφο.
Υπάρχει ένα μαρξιστικό σχήμα που δεν επιβεβαιώθηκε ποτέ και στην διάψευση της ερμηνευτικής του αξίας δεν δόθηκε περιέργως η πρέπουσα προσοχή. Το σχήμα αυτό έχει ως εξής: η ιστορία περνάει νομοτελειακά μέσω της εξέγερσης της εκμεταλλευόμενης τάξης, η οποία ιδιοποιείται τις παραγωγικές δυνάμεις που έχει αναπτύξει η κυρίαρχη τάξη, το παλιό καθεστώς, για να δημιουργήσει ένα ανώτερο τρόπο παραγωγής. Η ταξική πάλη αναγκαστικά, ως σιδερένιος νόμος της ιστορίας, οδηγεί στην ηγεμονία της τάξης που υφίσταται την εκμετάλλευση. Πότε έγινε αυτό σε όλη τη διαδρομή των ταξικών κοινωνιών; Ποτέ. Καμία από τις εκμεταλλευόμενες τάξεις που ο Μαρξ αναφέρει στο μανιφέστο δεν εκπλήρωσε τον προμηθεϊκό ρόλο που ο ίδιος περιγράφει στη διαλεκτική του. Δεν ανέτρεψαν οι δούλοι τους αριστοκράτες, οι πληβείοι τους πατρίκιους, οι κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες τους φυλάρχους, οι δουλοπάροικοι τους φεουδάρχες, οι μάστοροι τους συντεχνίτες.
Οι κοινωνικές αυτές τάξεις διεξήγαγαν μεταξύ τους έναν ανταγωνιστικό πόλεμο αλλά οι κατώτερες και πολυπληθέστερες κοινωνικές τάξεις, όπως για παράδειγμα οι δούλοι, δεν στάθηκαν στο ύψος της κατά Μαρξ ιστορικής αποστολής τους να ανατρέψουν τους εκμεταλλευτές, τους κυρίους, αλλά σταδιακά παρήκμασαν και άφησαν στη θέση τους την μικρή αγροτική ιδιοκτησία και τους ελεύθερους, που ασκούσαν πλέον τα χειροτεχνικά επαγγέλματα. Έτσι ήδη από τον 2ο αιώνα μ.Χ. το δουλοκτητικό σύστημα εγκαταλείπεται, δεν ανατρέπεται από τους δούλους, οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις περνάνε στα χέρια των ελεύθερων εποίκων και ανεξάρτητων μικροϊδιοκτητών, τους οποίους το κράτος, οι μεγαλογαιοκτήμονες και οι ευγενείς θα μετατρέψουν σε δουλοπάροικους. Αλήθεια σε τι θα μετατραπεί στο άμεσο μέλλον η παρακμάζουσα σήμερα προλεταριακή τάξη;
Ο Μαρξ είναι ένας ριζοσπάστης διανοητής του διαφωτιστικού τόξου που μας πρόσφερε μια κοινωνιολογική κριτική της νεωτερικότητας, του βιομηχανικού καπιταλισμού, τα γνωστικά θεμέλια της οποίας δεν επαρκούν για να ερμηνεύσουμε τη νέα φάση της νεωτερικότητας. Ο Μαρξ είναι ένας κλασσικός που η σκέψη του είναι γόνιμη, αλλά δεν μας είναι περισσότερο ή λιγότερο χρήσιμη απ’ ότι μας είναι η σκέψη του Αριστοτέλη, του Επίκουρου και του Ηράκλειτου, του Σπινόζα, του Χέγκελ, του Ρουσσώ και του Φρόυντ, της Άρεντ, του Καστοριάδη και του Παπαϊωάννου. Ο Μαρξ ως κλασσικός είναι ξεπερασμένος αξεπέραστος και δεν είναι μεσσίας, δεν χρειαζόμαστε μεσσίες.
Σημείωση: Το παρόν άρθρο είναι η εισήγηση μου στο διεθνές συνέδριο για την Ρωσική Επανάσταση που πραγματοποιήθηκε 12-15 Απριλίου στην Αθήνα.
* Ο Χάρης Ναξάκης είναι καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, charisnax@yahoo.gr.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου