Η ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ[Μέρος ΣΤ΄]

ΜΕΡΟΣ ΣΤ΄
Απόπειρα Αναπαράστασης της Ορφικής Μύησης

Η ανθρώπινη εμπειρία, από τη μυστική έκσταση μέχρι τη γεύση ενός εξωτικού φρούτου, είναι άφατη, ανεπανάληπτη και ελλειπτική. Προσωποποιείται όμως τόσο στο χώρο, όσο και στο χρόνο της και. εναποτίθεται περιπαικτική στα αρχεία της μνήμης της. Αλλά όσο διατηρεί τη στιλπνότητά της, έχει ανάγκη να επικοινωνήσει, να αντικατοπτριστεί, να χορέψει.

Όταν αναφερόμαστε στα προφητικά όνειρά μας, όταν αναπολούμε τα πανηγύρια που πήγαμε σαν παιδιά, όταν αναμασούμε τις ερωτικές μας περιπέτειες, όταν ξαναπροσκυνάμε τους ιερούς μας τόπους, υπηρετούμε αυτή την ανέξοδη και πικρή επιστροφή στους χαοτικούς νόμους της απροσδιοριστίας.

Με αυτή την ένοχη εξομολόγηση, που είναι και χορός και όνειρο και έρωτας μαζί, και με την ανοχή όλων των αληθινά μυημένων θα ανοίξουμε αυτό το  ιερό κεφάλαιο που είναι προσφορά στη θεία Μνημοσύνη.

Γιατί η μεταφυσική εμπειρία, που είναι το αποκορύφωμα του υποκειμενικού μέσα στο αντικειμενικό, μπορεί από ένα σπινθήρα ευοίωνης αλήθειας και μόνο, να γίνει από άφατη, μεγαφωνικά και στερεοηχητικά συμπαντική.

Προετοιμασία

Στην περίπτωση των Ορφικών, η δοκιμασία του υποψηφίου και η τελική επιλογή του, κρατούσε αρκετό χρόνο. Αν δεν προερχόταν από οικογένεια Ορφικών, ιδιαίτερη βαρύτητα είχαν οι συστάσεις που θα είχαν δοθεί γι’ αυτόν από ένα καταξιωμένο μέλος της κοινότητας. Κατά κανόνα επίσης είχε ανατεθεί σε μια μικρή ομάδα πιστών η διακριτική παρακολούθηση της καθημερινής συμπεριφοράς του υποψηφίου. Αν όλα εξελίσσονταν σύμφωνα με τις προσδοκίες τους, άρχιζε μια περίοδος κατήχησης του υποψηφίου από τον Ανάδοχό του, πάνω στις βασικές αρχές της Ορφικής κοσμοθεωρίας. Και με κάθε ευκαιρία του τονιζόταν ότι η εισδοχή του ήταν μια πολύ σοβαρή πράξη και μπορούσε όσο ήταν καιρός να την ανακαλέσει.

Αν αυτή η περίοδος της κατήχησης είχε θετική ανταπόκριση, προσδιοριζόταν τελικά η ημερομηνία της τελετής της μύησής του από τον Ιεροφάντη, σε μια ημέρα η οποία εθεωρείτο ευνοϊκή (ανύσιμη) προσδιορισμένη κυρίως από τις φάσεις της σελήνης. Η ημερομηνία της συνήθως οριζόταν μέσα στις δέκα πέντε πρώτες ημέρες της νέας σελήνης, μέχρι δηλαδή την πανσέληνο. (Αλλά και η ανάληψη οποιαδήποτε νέας αξιόλογης δραστηριότητας από τους Ορφικούς έπρεπε να ξεκινάει μέσα σε αυτό το διάστημα).

Τις παραμονές της μύησης, επιβαλλόταν στον υποψήφιο μία απομόνωση σε ένα ερημικό μέρος της περιοχής, συνήθως πάνω στα βουνά, όπου παράμενε σε μια πρόχειρη καλύβη κατασκευασμένη από φρέσκο ξύλο. Η απομόνωση αυτή ήταν συνδυασμένη και με μια ειδική κάθαρση και αυστηρή νηστεία που κρατούσε συνήθως 10 ημέρες. (Ύμνος Δήμητρας 51, Λίβιος, 39, 9).Και μόνο μετά από αυτές τις προϋποθέσεις εθεωρείτο εξωτερικά καθαρός και έτοιμος για τη μύησή του ο δόκιμος

Την ημέρα της μύησης, ο υποψήφιος, συνοδευόμενος από το Δοκιμαστή του, που έφερε τον τίτλο του Μυσταγωγού, έφθανε ενωρίτερα από την προσδιορισμένη για τους λοιπούς Ορφικούς εσπερινή ώρα, στον Ιερό Οίκο. Εκείνος τον παρέδιδε σε έναν αναμένοντα αξιωματούχο που απεκαλείτο Ιακχαγωγός. Ο αξιωματούχος αυτός οδηγούσε τον υποψήφιο εν σιωπή σε ένα σκοτεινό θάλαμο, στον οποίο παρέμεναν και οι δύο μέχρι την έναρξη της τελετής, διαλογιζόμενοι, εν σιωπή.

Όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας με την άφιξή τους άφηναν στον προθάλαμο κάθε προσωπικό αντικείμενο που είχε σχέση με τον κοινό βίο, ή που δεν επιτρεπόταν η είσοδός του στο ιερό, όπως τους μάλλινους επενδύτες τους, τα υποδήματα (έπρεπε να είναι μέσα στο ναό ανυπόδητοι), τα μεταλλικά αντικείμενα, ράβδους, εργαλεία, νομίσματα κλπ. Μετά από αυτό έπρεπε να υποστούν όλοι μία συμβολική σωματική κάθαρση, πλένοντας τα χέρια τους και πίνοντας νερό.

Τέτοιες καθαρτήριες συνήθειες εντοπίζονται βέβαια σε κάθε επικοινωνία μας με το ιερό και το μυστικό. Συνήθως αναφέρονται σε ένα λουτρό σώματος πριν επισκεφθεί κανείς ένα ιερό χώρο, στη χρήση καθαρών και εορταστικών ενδυμάτων από τον επισκέπτη, ανάλογων βέβαια με την περίπτωση, γιατί είναι σχεδόν κανόνας να αποφεύγονται οι εντυπωσιακοί στολισμοί, τα δυνατά αρώματα και οι βαφές του προσώπου σε τέτοιες περιπτώσεις. Πριν από την είσοδο, αν ήταν, δυνατό έπινε κανείς  λίγο νερό από μία παρακείμενη πηγή και τέλος επιβαλλόταν το πλύσιμο τουλάχιστον των χεριών από ένα νιπτήρα,ο οποίος από το σκοπό του απεκαλείτο «χέρνιψ» ή ένα είδος σημερινού αγιασμού, δηλαδή ένα ράντισμα από ένα θεράποντα που τον αποκαλούσαν Υδρανό. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούσε θαλλούς που τους εμβάπτιζε  σε ένα αγγείο που το έλεγαν περιρραντήριο. Ο ραντισμός αυτός λάβαινε χώρα αμέσως πριν από την είσοδο στον ιερό Οίκο.

Στις Ορφικές τελετές, πριν από το ξεκίνημά τους, κλείνονταν οι πόρτες και απαγορευόταν πλέον αυστηρά σε όλους η είσοδος και γινόταν μιά ανάλογη επίσημη διακήρυξη από τον υπεύθυνο αξιωματούχο: «Φθέγξομαι οις θέμις εστι. Θύρας δ’ επίθεσθε βέβηλοι πάντες ομώς», κάτι ανάλογο δηλαδή με το Ελευσίνιο "εκάς οι βέβηλοι" ή το Χριστιανικό "τας θύρας, τας θύρας εν σοφία πρόσχωμεν".

Το περιεχόμενο της μυητικής τελετής

Προϊδεασμοί

Οσον αφορά το σκηνικό περιεχόμενο της ίδιας της μύησης έχουν γίνει αρκετές επισημάνσεις από αξιόλογους ερμηνευτές, ορισμένες από τις οποίες είναι πράγματι επιτυχείς και τις οποίες άμεσα ή έμμεσα θα ενσωματώσουμε στη σχετική περιγραφή μας. Αλλά θα προτάξουμε τα σχόλια ενός σύγχρονου και μερικών αρχαίων μελετητών.

Εν προκειμένω ο Burkert συνοψίζοντας πηγές, από το Διόδωρο, τον Αρποκρατίωνα, τον Κλήμη και τον Παυσανία, μας λέει:

Η "εισαγωγή" στα Μυστήρια του Διονύσου έπρεπε ειδικότερα να περιείχε το μύθο του διαμελισμού του. Στο τυπικό της μύησης, θα πρέπει να περιλαμβανόταν σε κάποιο σημείο τον, ο "ενθρονισμός" του Διόνυσου από το Δία, μία επίδειξη των παιγνιδιών και του καθρέφτη, και πιθανά του λίκνου και του φαλού. 'Ενα στεφάνωμα επίσης από στεφάνι από ιτιά ή λεύκα, του δέντρου που φυτρώνει στον κάτω κόσμο, όπου ανήκει ο χθόνιος Διόνυσος θα έπρεπε να λάβαινε χώρα κατά τη διάρκειά της (Burkert, 1994, 98).

Ο Κλήμης αναλυτικότερα παρατηρεί: «Στις τελετές έπρεπε να περιέχεται  μια παράσταση της σκηνής που το νήπιο παίζει με τα παιγνίδια του και που παρ’ όλο ότι προστατεύεται από τους Κουρήτες, αιφνιδιάζεται από τους Τιτάνες και συμβολικά ακολουθεί ο φόνος του, ο διαμελισμός του και η ωμοφαγία»(Προτρ. 17.2).

Ο Πλούταρχος, εξειδικεύει: «Είναι πρέπον να δεχτούμε, ότι στις οργιαστικές τελετές προς τιμήν του Διονύσου, ένα αυγό πρέπει να ήταν ανάμεσα στις ιερές προσφορές, καθώς ήταν σύμβολο αυτού που γεννάει όλα τα πράγματα και μέσα του περιέχει όλα τα πράγματα».

Το Κύριο μέρος της Τελετής

Η μύηση λάβαινε χώρα σε ένα ευρύχωρο και σωστά διαρρυθμισμένο οίκο όπως είδαμε και μόνο οι μυημένοι και οι υποψήφιοι επιτρεπόταν να πάρουν μέρος σε αυτή.

Οι κύριοι χώροι της μύησης έπρεπε να ήταν τρεις, κάθε ένας τους με διαφορετική λειτουργική, διακόσμηση και ατμόσφαιρα. Αυτό βέβαια αν ο Οίκος παρείχε τέτοια ευχέρεια, άλλως ο ίδιος χώρος με σκηνικά ευρήματα, άλλαζε κάθε φορά όψη, ή η ίδια η μύηση γινόταν διαδοχικά σε τρεις διαφορετικές ημέρες.

ΚΑΘΑΡΣΗ

Η πρώτη αίθουσα είχε λιτό και πένθιμο διάκοσμο και σε αυτή βρισκόταν ο πρώτος θίασος των Ορφικών, καθισμένος σε δύο αντικριστές στήλες. Πριν αρχίσει η τελετή, εισέρχεται σε αυτή ο Ιεροφάντης, ο οποίος εισαγωγικά συνιστά στους παριστάμενους να μετάσχουν στην τελετή όχι μόνο εξωτερικά και τυπικά, αλλά και με την κατάλληλη εσωτερική διάθεση και έμπνευση, διότι κάθε ένας από αυτούς παριστά τον πνευματικό γιο του Ορφέα, το Μουσαίο. Απευθύνεται με αυτά περίπου τα λόγια:

«Θα ακούσετε απόψε εκείνα που είναι θεμιτό σύμφωνα με την παράδοσή μας και τα αξιώματά σας, να ακουστούν. Θα τα παρακολουθήσετε σαν απόγονοι της θεάς Μήνης και κάθε ένας από σας θα αισθάνεται ότι παριστά το φωτοδότη Μουσαίο. Θα σας παρουσιάσω απόψε την αλήθεια και πάλι. Και όλα αυτά τα οποία μέχρι τώρα είχατε γνωρίσει, θα αποκτήσουν ένα άλλο, ένα εντονότερο  για σας νοερό φέγγος». Μετά από αυτή την προτροπή, ο Ιεροφάντης καταλαμβάνει την έδρα του, πίσω ακριβώς από το βωμό.

Με την κρούση ενός χάλκινου κυμβάλου, εισέρχεται ο υποψήφιος συνοδευόμενος από τον Ιακχαγωγό του. Αυτός τον καθοδηγεί με αληθινή πατρική φροντίδα να καθίσει σε ένα χαμηλό σκίμποδα, που βρίσκεται μπροστά στο βωμό, καθώς είναι καλυμμένη η κεφαλή του με ένα λευκό πέπλο. Εχει δηλαδή προηγηθεί ο αποκαλούμενος «σινδονισμός» του. Στο αριστερό του χέρι του έχουν τοποθετήσει ένα θύρσο (ή δαυλό). Μπροστά από το βωμό έχει απλωθεί το «κώδιον» ένα δέρμα κριού, του οποίου οι πόκοι των μαλλιών έχουν την ικανότητα να απομυζούν κάθε μίασμα. Σε αυτό φέρουν όρθιο τον υποψήφιο, και τοποθετούν πάνω του το αριστερό του πόδι (Ησύχιος, Harrison, 1980, 23).

Ο Ιεροφάντης εξηγεί στον υποψήφιο ότι η βασική αιτία του πόνου και της δυστυχίας των ανθρώπων είναι η διπλή τους, η Τιτανική και Διονυσιακή μαζί φύση. Στο προσκήνιο εμφανίζεται ακολούθως η Ιέρεια Λικνοφόρος, η οποία μεταφέρει τελετουργικά ένα λίκνο. ‘Ερχεται και το κρατά πάνω από το κεφάλι του. Το λίκνο περιέχει τίτανο, σε σκόνη, με το οποίο τον πασπαλίζει. Ακολούθως τον ραντίζει με καθαρό νερό, το οποίο της προσφέρει μέσα σε ένα αγγείο ένας άλλος θεράποντας ο οποίος την ακολουθεί. Ένας άλλος κατώτερος αξιωματούχος, ο Φαιδρυντής, προστρέχει μετά και περισυλλέγει τα «καθάρματα» αυτά του τίτανου που έχουν πέσει πάνω στο κώδιον, καθώς και την ίδια την μουσκεμένη προβιά. Μετά την απαγγελία των κατάλληλων εξορκισμών από μέρος του Ιεροφάντη και την επανάληψή τους από το χορό των Ορφικών, (μετά τας εθίμους επαοιδάς), ο Φαιδρυντής αποστρέφοντας από αυτά το πρόσωπό του, τα απομακρύνει τάχιστα από το χώρο και τα απορρίπτει σε ένα προς τούτο προσδιορισμένο βόθρο που είναι γεμάτος κάρβουνα, μακριά από τον Ιερό Οίκο. Επιστρέφει σε αυτόν χωρίς να στρέψει τον πρόσωπό του προς τα πίσω (Ευστάθιος, σε Οδυσ. λβ’ 481 παρ. 1934-5).

Και με τη βροχή αυτή επάνω στον υποψήφιο του τιτάνιου υλικού και με την απόπλυση, ομοιοπαθητικά, είναι που παρασύρεται το αρνητικό τιτάνιο στοιχείο και ο υποψήφιος υφίσταται μια βαθιά υπαρξιακή κάθαρση, χάρις στην υπερβατική λειτουργία του μυητικού τελέσματος.

Ο Ιεροφάντης από τη θέση του, εξηγεί τη σημασία και το αποτέλεσμα που έχει αυτή η κάθαρση, στην περαιτέρω ζωή του υποψηφίου, η οποία του παρέχει τη δυνατότητα πλέον με τη συνεπή άσκησή του, να αποβάλλει ριζικά και ολοκληρωτικά την Τιτανική του φύση. Η Ιέρεια επιθεματίζει με ένα εξωτερικό τελεστικό συμβολισμό, καθώς αφαιρεί τώρα τον πέπλο από τον υποψήφιο και του χαρίζει και πάλι το υλικό φως. Ο Ιεροφάντης τότε του αποκαλύπτει τα αντικείμενα τα οποία περιέχει μια κίστη που βρίσκεται πάνω στο βωμό. Με αφορμή ένα αυγό που βρίσκεται μέσα σε αυτή, του ανακοινώνει περιληπτικά το πρώτο μέρος της Ορφικής Κοσμογονίας φθάνοντας μέχρι τη βασιλεία του Δία και του ανακοινώνει, ότι τώρα έχει το προνόμιο μετά την Κάθαρσή του, να υποδυθεί το νήπιο Διόνυσο.

Ο υποψήφιος με τη συνοδεία του Ιακχαγωγού και της Ιέρειας, αποσύρεται στα ενδότερα διαμερίσματα και εκεί στα παρασκήνια τον περιβάλλον πλέον με τα σύμβολα και τα ενδύματα του ‘Ίακχου-Διονύσου. Το σκηνικό και η ατμόσφαιρα αυτού του προπαρασκευαστικού διαλείμματος και  της πομπής που θα ακολουθήσει, έχουν επιβιώσει μερικά στην τελετή των κατ’ Άστυ Διονυσίων.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ..