ΑΛΚΜΑΙΩΝΙΔΕΣ....ΣΥΜΒΟΛΑ ΑΛΚΜΑΙΩΝΙΔΩΝ

 

ΣΥΜΒΟΛΑ ΑΛΚΜΑΙΩΝΙΔΩΝ (ΑΛΚΜΑΙΩΝ, ΜΕΓΑΚΛΗΣ,

ΚΛΕΙΣΘΕΝΗΣ, ΞΑΝΘΙΠΠΟΣ, ΠΕΡΙΚΛΗΣ, ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ)

Η τρίτη μεγάλη φρατρία Πυλίων, η φρατρία των Αλκμαιωνιδών, που ανάγει

την καταγωγή της στον δισέγγονο του Νέστορος, Αλκμαίωνα (Παυσανίας: ΕΛΛΑΔΟΣ

ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ, ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΑ, ΙΙ, 18.7), δεν εμφανίζεται να εμπλέκεται ενεργά στην

πρώϊμη πολιτική ζωή της Αττικής, με εξαίρεση τους δύο ισόβιους άρχοντες

Μεγακλή I και Αλκμαίωνα I (ο τελευταίος κατά την περίοδο 755 π.Χ. - 753 π.Χ.), οι

οποίοι συνδέονται λόγω επιγαμίας με την φρατρία των Μεδοντιδών. Η κρίσιμη

καμπή, που συνιστά ορόσημο στην μεταγενέστερη εξέλιξή της και καθορίζει

ουσιαστικά την δράση της στην πολιτική κονίστρα των Αθηνών, σηματοδοτείται

από το πραξικόπημα του Κύλωνος.

Ο Κύλων, ένας διάσημος Αθηναίος αριστοκρατικής καταγωγής, κερδίζει το

αγώνισμα του διαύλου (διπλός δρόμος) στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 640 π.Χ.,

αποκτώντας μεγάλη αίγλη και μετά τον γάμο του με την κόρη του τυράννου των

Μεγάρων, Θεαγένους, αποκτά και δυσανάλογα μεγάλη πολιτική ισχύ, στοιχείο

που τον οδηγεί στην απόπειρα να καταλάβει πραξικοπηματικά την εξουσία στην

Αττική, εγκαθιδρύοντας τυραννίδα, χάρη στην υποστήριξη πολυάριθμων οπαδών

του, που προέρχονται κατά κύριο λόγο από την παράταξη των Πεδινών, δηλαδή

των ευγενών της Αττικής. Το εγχείρημα υλοποιείται κατά την διάρκεια των

μεγαλύτερων εορτών προς τιμήν του Διός, δηλαδή των Ολυμπιακών Αγώνων του

620 π.Χ. κατά τον Clinton (Ηenry Fynes Clinton: FASTI HELLENICI, Oxford, 1830-1834) ή

του 612 π.Χ. κατά τον Corsini (Odoardo Corsini: FASTI ATTICI, Florence, 1744-1756) με

πιθανώτερη την δεύτερη χρονολόγηση. Όμως τα Διάσια είναι η μεγαλύτερη εορτή

του Διός στην Αττική και σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (ΙΣΤΟΡΙΩΝ, Ι.126), προκαλούν

κατά την περίοδο της εκδήλωσης του πραξικοπήματος του Κύλωνος, την μοιραία

παρεξήγηση που οδηγεί τους πραξικοπηματίες στην παταγώδη τους αποτυχία και

στον τραγικό τους θάνατο, καθώς όταν ο ηγέτης τους Κύλων, επισκέπτεται το

Μαντείο, προκειμένου να λάβει μία απάντηση για την πλέον ευοίωνη ημέρα για την

απόπειρα του τολμηρού εγχειρήματος, η Πυθία του προσδιορίζει ως κατάλληλη

την ημέρα της μεγαλύτερης εορτής του Διός. Ο Κύλων ως Ολυμπιονίκης, θεωρεί

ότι ο χρησμός αναφέρεται στην περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων, αλλά το

Μαντείο εξαπατά τον ανυποψίαστο αλαζόνα, καθώς όπως εξηγεί ο Θουκυδίδης, τα

Διάσια αποτελούν για την Αττική την μεγαλύτερη εορτή του Διός Μειλιχίου, την

οποία και υπαινίσσεται η Πυθία (Lewis Richard Farnell: CULTS OF THE GREEK STATE,

Vol. I, σελίδες 171-172).

Ο Μεγακλής ΙΙ, ο ηγέτης της πανίσχυρης φρατρίας των Αλκμαιωνιδών και

Άρχων Επώνυμος εκείνη την εποχή, καταπνίγει με αιματηρό και ειδεχθέστατο

τρόπο το πραξικόπημα, καθώς ίσως είναι ενήμερος για τις προθέσεις του Κύλωνος

μέσω των Δελφών, με τους οποίους η φρατρία διατηρεί εξαιρετικά στενές σχέσεις.

Τα γεγονότα εξελίσσονται στο διαβόητο Κυλώνειον Ἄγος, καθώς ο δήμος

κινητοποιείται και ο Μεγακλής II με τους ακολούθους του, υποστηρίζοντας πως αν

και οι πραξικοπηματίες προσφεύγουν σε καθεστώς ικεσίας, η ίδια η Αθηνά

απορρίπτει το αίτημα, με συνέπεια να επιτεθούν στους συνωμότες, σφαγιάζοντας

ακόμη και τον Κύλωνα μαζί με τον αδελφό του (ΛΕΞΙΚΟΝ ΣΟΥΔΑ, Ada Adler, 1928-

1938 & B.G. Teubner, Stuttgart, 1971, Λήμμα Κυλώνειον Άγος), παρά το γεγονός ότι τα

θύματά τους καταφεύγουν επάνω στον βωμό των Ευμενίδων με την ελπίδα να

διασωθούν.

Η φρατρία γίνεται διάσημη για τον ανένδοτο αγώνα της εναντίον του

Πεισιστράτου και των διαδόχων του, όπως και για τις σαρωτικές μεταρρυθμίσεις

του Κλεισθένους, του ηγέτη της κατά τα τέλη του VI προχριστιανικού αιώνα, αλλά

και όταν ο Περικλής πρωταγωνιστεί επί τρείς δεκαετίες στην πολιτική σκηνή της

Αττικής, σε μία από τις χειρότερες περιόδους του ελλαδικού χώρου λόγω των

Πελοποννησιακών Πολέμων. Στην φρατρία, της οποίας το μέγεθος, ακόμη και για

τα δεδομένα της εποχής είναι τεράστιο, καθώς αποτελείται από 700 και πλέον

οικογένειες (Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, V.121- V.131) ανήκει επίσης και ο Αλκιβιάδης, η

αινιγματικότερη ίσως πολιτική προσωπικότητα της κλασσικής περιόδου.

1 2

1: Η Τρισκελὶς, το κυρίαρχο ἐπίσημον (σύμβολο) των Αλκμαιωνιδών, όπως

εμφανίζεται σε πάμπολλα αγγεία και νομίσματα της φρατρίας από τον VI

προχριστιανικό αιώνα. Η ταυτοποίησή του με την διάσημη φρατρία βασίζεται u963 σε

απόσπασμα του Αριστοφάνους (ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΗ, 665-670), που παρουσιάζει χορό

γηραλέων Αθηναίων να προτρέπουν ο ένας τον άλλον να αισθανθούν για μία ακόμη

φορά νέοι, αποβάλλοντας το γηραλέο σαρκίο τους, χαρακτηρίζοντας τους εαυτούς

τους ως τους Λευκόποδες που έχουν βαδίσει εναντίον του Λειψυδρίου,

σημειώνοντας πως…

ἀλλ᾽ ἄγετε λευκόποδες, οἵπερ επὶ Λείψύδριον ἤλθομεν ὅτ᾽ ἦμεν ἔτι, 665

νῦν δεῖ νῦν ἀνηβῆσαι πάλιν κἀναπτερῶσαι

πᾶν τὸ σῶμα κἀποσείσασθαι τὸ γῆρας τόδε. 670

Το Λειψύδριον, μία λοφώδης περιοχή στην Παιανία της Αττικής, καταλαμβάνεται

και περιτειχίζεται το 513 π.Χ. από την φρατρία των Αλκμαιωνιδών και άλλους

Αθηναίους πολίτες κατά την διάρκεια αποτυχημένης εξέγερσης κατά των

Πεισιστρατιδών (Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, V.62). Ο αρχαίος σχολιαστής του

αριστοφανικού κειμένου (SCHOLIA AD ARISTOPHANES: LYSISTRATA, 664-670, F.

Dubner, Didot, Paris, 1842), δηλώνει απερίφραστα πως Λευκόποδες είναι αυτοί που

φέρουν λευκά σκέλη στις ασπίδες τους και συμπεραίνει πως ο Αριστοφάνης εννοεί

με την έκφραση αυτή την φρατρία, τονίζοντας πως…τινὲς δὲ λευκόποδας διὰ το

ἔχειν ἐπὶ τῶν ἀσπίδων ἐπίσημον λευκὸν· ὁ δὲ Ἀριστοφάνης ἔφη τοὺς νῦν

λεγομένους Ἀλκμαιονίδας (Εικονογραφικές Πηγές: Παναθηναϊκός αμφορέας, 1523,

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Υδρία, Εργαστήριο Αντιόπης, 63.473, Μuseum of Fine Arts2: Η Τετρασκελὶς, ἐπίσημον (σύμβολο) των Αλκμαιωνιδών, μία παραλλαγή της

Τρισκελίδος των αρχών του VI προχριστιανικού αιώνα, κατά την περίοδο της

εμπλοκής τους στον Ιερό Πόλεμο (Κιρραίος Πόλεμος) για την προστασία των

Αμφικτυονικών θεσμών και του Μαντείου των Δελφών (595 π.Χ. – 585 π.Χ.), όπου η

προσθήκη του τετάρτου σκέλους, παραπέμπει πλέον άμεσα σε ηλιακό σύμβολο,

αλλά και στην απόλυτη ταύτιση της φρατρίας με την λατρεία του Απόλλωνος, με

κύριο μοχλό τον ηγέτη της και πολέμαρχο των Αθηναίων, Αλκμαίωνα ΙΙ. Η

πορφυρή ταινία στο εσωτερικό όριο της άντυγας συμβολίζει τον τελετουργικό

κεφαλόδεσμο των προσκυνητών που ταξιδεύουν στους Δελφούς για να τιμήσουν

τον Απόλλωνα, προφέροντας δώρα. Περίπου έναν αιώνα αργότερα, το σύμβολο

εμφανίζεται απλοποιημένο στην Λυκία, αλληγορώντας τον Απόλλωνα Λύκιο, την

κυρίαρχη θεότητα των τοπικών πληθυσμών (Εικονογραφικές Πηγές: Παναθηναϊκός

αμφορέας, 1701, Berlin Antikensammlung ,George Henry Chase, SHIELD DEVICES OF THE

GREEKS IN ART AND LITERATURE, Harvard Studies in Classical Philology, Boston, 1902 &

Αργυρά Δίδραχμα, Numismatic Chronicle, ii, British Museum, 1897/ Ψηφιακή Αποκατάσταση-

Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).

3 4

3: Η Μονοσκελὶς, ἐπίσημον (σύμβολο) των Αλκμαιωνιδών στην Φωκίδα, κατά την

περίοδο της εξορίας τους, περί το 530 π.Χ. Το σύμβολο αλληγορεί μάλλον την

εκδίωξή τους από την Αττική το 546 π.Χ. από τον Πεισίστρατο, με την έναρξη της

τρίτης περιόδου της τυραννίας, όταν στην Παλλήνη επικρατεί αποφασιστικά

έναντι των αντιπάλων του, με συνέπεια η φρατρία που ηγείται της αντίστασης, να

εγκαταλείψει μαζικά την Αττική μετά την ήττα και να εγκατασταθεί στην Φωκίδα,

όπου από τους Δελφούς εγκαινιάζει έναν ανένδοτο αγώνα κατά του τυράννου. Στο

αβυσσαλέο πλέον μίσος των Αλκμαιωνιδών, συντελεί το γεγονός ότι ο

Πεισίστρατος και οι οπαδοί του καταστρέφουν όλα τους τα οικήματα στην Αττική

και ανασκάπτουν τα πατρώα τους (Ισοκράτης: ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΖΥΓΟΥ, 26), ενέργεια που

τελικά οδηγεί σε μία μακροχρόνια σύγκρουση, χωρίς καμμία προοπτική

διαπραγματεύσεων ή ανακωχής μεταξύ των δύο πλευρών, τουλάχιστον έως τονθάνατό του1700, Staatliche Antikensammlungen und Glyptothek, München, Αμφορέας, F 1851, Berlin4: Ο Τρίπους, ἐπίσημον (σύμβολο) του ιερατικού γένους των Κυννιδών, των ιερέων

του Απόλλωνος (οι ιερείς δεν εξαιρούνται από τις στρατιωτικές τους

υποχρεώσεις), που συνδέεται με την φρατρία των Αλκμαιωνιδών μέσω επιγαμιών,

αλλά και λόγω του αγώνα τους κατά του Πεισιστράτου. Το 548 π.Χ. μετά την

καταστροφική πυρκαγιά στους Δελφούς και την καταστροφή του ναού του

Απόλλωνος, οι Αμφικτύονες αποφασίζουν την ανοικοδόμησή του, αναθέτοντας στην

φρατρία των Αλκμαιωνιδών το συμβόλαιο κατασκευής με προϋπολογισμό 300

ταλάντων, από τα οποία τα 75 προβλέπεται να συγκεντρωθούν από τους

κατοίκους της περιοχής και τα υπόλοιπα από τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο

(Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, ΙΙ.180). Από την περίοδο αυτή οι ήδη ισχυροί δεσμοί της

φρατρίας με τους Δελφούς, μετεξελίσσονται σε μία αμφίδρομη και αδιάρρηκτη

σχέση με τον Απόλλωνα, όπου από την μία πλευρά τα μέλη της αποτελούν πλέον

τους λαϊκούς εκφραστές της θέλησής του, και από την άλλη το Δελφικό Ιερατείο

συνιστά τον βασικό μοχλό της ισχύος τους, παρεμβάλλοντας στις επίσημες

χρησμοδοτήσεις, τις εκάστοτε πολιτικές τους προθέσεις. Από τον V

προχριστιανικό αιώνα το σύμβολο καλύπτει γενικά τους ιερείς του Απόλλωνος και

τους πιστούς οπαδούς της λατρείας του (Εικονογραφικές Πηγές: Αμφορέας, F.55,

Musée du Louvre, Αμφορέας, 726, Staatliche Antikensammlungen und Glyptothek, München /

Ψηφιακή Αποκατάσταση-Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).

5 6

5: Ο αρχαϊκός Τροχὸς του άρματος (πριν από τα μέσα του VI προχριστιανικού

αιώνα), ἐπίσημον (σύμβολο), επιφανών μελών φρατριών της Αττικής που

αλληγορεί νίκη σε αγώνες τεθρίππων στην Ολυμπία, τους Δελφούς ή τα Ίσθμια.

Για τους Αθηναίους της εποχής, οι αρματοδρομίες αποτελούν το αγαπημένο

άθλημα των ισχυρών φρατριών τους, με συνέπεια την κυριαρχία τους στους

σχετικούς αγώνες, καθώς μόνον στην Ολυμπία για την περίοδο από το 592 π.Χ. έως

το 492 π.Χ., οι αρματοδρόμοι της αποσπούν τουλάχιστον 14 από τις συνολικά 25

πρώτες νίκες, από τις οποίες 5 ανήκουν στην φρατρία των Αλκμαιωνιδών

(Αλκμαίων ΙΙ 1, Μεγακλής ΙΙ 3, Μεγακλής ΙΙΙ 1). Για την νίκη που αποσπά στην

Ολυμπία ο εγγονός του Μεγακλέους ΙΙ, υιός του διάσημου πολιτικού και

μεταρρυθμιστή Κλεισθένους, Μεγακλής ΙΙΙ, που επίσης είναι νικητής στο τέθριππο

άλλες πέντε φορές στα Ίσθμια και δύο φορές στα Πύθια, εξυμνείται από τον

Πίνδαρο με τους στίχους…ἄγοντι δὲ με πέντε μὲν Ἰσθμοῖ νῖκαι, μία δ’ ἐκπρεπὴς

Ὀλυμπιὰς, δύο δ’ ἀπὸ Κίρρας (Πίνδαρος: ΠΥΘΙΟΝΙΚΟΙ, vii.13-16). Ο άλικος δακτύλιος

στην περίμετρο του θόλου συμβολίζει τις άλικες ταινίες των πρωταθλητών

(Εικονογραφικές Πηγές: Αμφορέας, British Musum Catalogue of Vases, ii, Plate III, No B.134,

London, 1893 & Αργυρά Δίδραχμα, Paris, Luynes, B.T. II, i, Plate XXXIII, 17 / Ψηφιακή

Αποκατάσταση/Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).

6: Ο εξελιγμένος και ελαφρότερος Τροχὸς του άρματος περί τα τέλη του VI

προχριστιανικού αιώνα, ἐπίσημον (σύμβολο), επιφανών μελών φρατριών της

Αττικής που αλληγορεί νίκη σε αγώνες τεθρίππων στην Ολυμπία, τους Δελφούς ή

τα Ίσθμια. Ο τελευταίος μεγάλος πρωταθλητής των Αλκμαιωνιδών στις

αρματοδρομίες, ο Αλκιβιάδης (Πλούταρχος: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ, 11.1),

εγκωμιάζεται απροκάλυπτα από τον Ευριπίδη για τις νίκες του στους

Ολυμπιακούς Αγώνες τεθρίππων (μάλλον του 424 π.Χ.), σύμφωνα με κάποιο

εντελώς άγνωστο απόσπασμα που διασώζει ο Πλούταρχος, στο οποίο ο μεγάλος

τραγωδός τον εκθειάζει υπερτονίζοντας το μεγαλείο να καλείται κάποιος τρείς

φορές από τον Κήρυκα των αγώνων για νίκες στο ίδιο αγώνισμα, με τους στίχους…

σὲ δ᾽ ἀείσομαι, ὦ Κλεινίου παῖ. καλὸν ἁ νίκα· κάλλιστον δ᾽, ὃ μηδεὶς ἄλλος

Ἑλλάνων, ἅρματι πρῶτα δραμεῖν καὶ δεύτερα καὶ τρίτα, βῆναί τ᾽ ἀπονητί, Διὸς

στεφθέντα τ᾽ ἐλαία κάρυκι βοᾶν παραδοῦναι· Ο άλικος δακτύλιος στην περίμετρο

του θόλου συμβολίζει και στην περίπτωση αυτή τις άλικες ταινίες των

πρωταθλητών (Εικονογραφικές Πηγές: Λήκυθος, MNB 911, Musée du Louvre & Κρατήρ,

Ζωγράφος Ευφρόνιος, Metropolitan Museum of Art, New York, USA, επί δανείω από την

κυβέρνηση της Ιταλίας από τον Οκτώβριο του 2006 & Αργυρά Δίδραχμα Paris, Luynes, B.T.

II, i, Plate XXXIII, 17 / Ψηφιακή Αποκατάσταση/Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).

7 8

7&8: Επίσημον (έμβλημα) των Αλκμαιωνιδών του 510 π.Χ. από ψυκτήρα του

ζωγράφου Όλτου. Πρόκειται για παραλλαγή της τρισκελίδος με πανηγυρικό

χαρακτήρα, λόγω της ανατροπής των Πεισιστρατιδών και της τελικής u957 νίκης της

φρατρίας, όπου τα τρία μυθικά όντα αντιπροσωπεύουν τους συμμάχους της, με τον

Γρύπα να συμβολίζει τους Δελφούς, τον Πήγασο την Κόρινθο και την Χίμαιρρα την

Σικυώνα. Το αγγείο απεικονίζει πομπή οπλιτών που ιππεύουν δελφίνια,

αλληγορώντας τον Δελφίνιο, μία θεότητα της Εποχής του Χαλκού που

ενσωματώνεται στην προσωπικότητα του Απόλλωνος και θεωρείται η δύναμη που

παρέχει την ικανότητα της χρησμοδότησης. Η εικόνα της πομπής παραπέμπει

μάλλον στην πανηγυρική πομπή των ιππέων των Μεγάλων Παναθηναίων του 510

π.Χ. αμέσως μετά την ανατροπή του Ιππία, με το σύμβολο του Απόλλωνος

Δελφινίου να τονίζει την προστάτιδα δύναμη των επαναστατών (Εικονογραφικές

Πηγές: Ψυκτήρ, Ζωγράφος Όλτος, 281.69.1969, Norbert Schimmel Trust, Metropolitan Museum

of Art, New York, USA/ Ψηφιακή Αποκατάσταση/Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).

9 10

9: Οι Σφαιρωτῆρες, ἐπίσημον (σύμβολο) οπαδών της φρατρίας των Αλκμαιωνιδών,

που προέρχεται από την περίοδο της σύγκρουσής τους με τον Πεισίστρατο και

εικονίζονται σε αγγείο του 530 π.Χ., όταν η φρατρία εντείνει από τους Δελφούς

τον αγώνα της για την ανατροπή του. Την περίοδο αυτή αξιοποιεί το

νομισματοκοπείο των Δελφών, μαζί με ηγετικά μέλη άλλων φρατριών,

προχωρώντας στην κοπή νομισμάτων, μέσω της αξιοποίησης των μεγάλων

αποθεμάτων σε ήλεκτρο (κράμα χρυσού και αργύρου) των Δελφών, θέτοντας σε

κυκλοφορία δίδραχμα ηλέκτρου (μάλλον από τον θησαυρό του Κροίσου), για την__χρηματοδότηση των ανθρώπων της στην Αττική. Οι σφαίρες αποτελούν σαφέστατα

ηλιακό σύμβολο που παραπέμπει στον Απόλλωνα και στο κέντρο του στους

Δελφούς, όπου είναι εγκατεστημένη η φρατρία, ενώ η ταύτιση με τον ανένδοτο

αγώνα των Αλκμαιωνιδών δηλώνεται με τον αριθμό τους (3), που αλληγορεί

αριθμητικά την Τρισκελίδα (Εικονογραφικές Πηγές: Παναθηναϊκός Αμφορέας,

Ζωγράφος Ευφίλητος, Η.24, Metropolitan Museum of Art, New York, USA/ Ψηφιακή

Αποκατάσταση/Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).

10: Ο Σειληνὸς, ἐπίσημον (σύμβολο) του κλάδου των Μεγακλειδών της φρατρίας

των Αλκμαιωνιδών, που ταυτοποιείται από τον H. R. W. Smith (Η. R. W. Smith: NEW

ASPECTS OF THE MENON PAINTER, University of California Publications in Classical

Archaeology I, 1929, σελίδες 54-57), όταν εντοπίζει νέο σύμβολο των Αλκμαιωνιδών,

εντελώς διαφορετικό από την πατροπαράδοτη Τρισκελίδα. Η πρώτη απεικόνιση

προέρχεται από κύλικα του ζωγράφου Όλτου της περιόδου 525 π.Χ.-520 π.Χ. και

ανακλά το γεγονός ότι μετά από μία πρόσκαιρη συμφιλίωση το 526 π.Χ. των

Αλκμαιωνιδών και των Φιλαϊδών με τον Ιππία, μετά τον θάνατο του

Πεισιστράτου, που προδίδεται από την εκλογή ως Αρχόντων Επωνύμων του

Κλεισθένους και αμέσως κατόπιν του Μιλτιάδου ΙΙ (525 π.Χ. – 523 π.Χ.), ο

Μεγακλής ΙΙ επιχειρεί να απαλλάξει με την απόσχιση της οικογενείας του την

φρατρία από το μίασμα του δαβόητου Κυλώνειου Άγους, υιοθετώντας σύμβολο του

Διονύσου (William Bell Dinsmoor: THE ATHENIAN ARCHON LIST IN THE LIGHT OF

RECENT DISCOVERIES, Columbia University Press, 1939 & 1974 reprint). Το σύμβολο

επανεμφανίζεται και σε ασπίδα οπλιτοδρόμου περί το 515 π.Χ., στοιχείο που

επιβεβαιώνει την απόσχιση του κλάδου των Μεγακλειδών πριν από την δολοφονία

του Ιππάρχου κατά το 514 π.Χ. Εμφανίζεται επίσης σε πίνακα που απεικονίζει τον

Ολυμπιονίκη Μεγακλή ΙΙΙ, αλλά μετά τον εξοστρακισμό του 486 π.Χ., το όνομά του

αντικαθίσταται μετά από μερική απόξεση του μαρμάρου με το όνομα ενός άλλου

μέλους της οικογένειάς του, του Γλαυκύτου (Εικονογραφικές Πηγές: Κύλιξ, Ζωγράφος

Όλτος, Αγγειοπλάστες Ισχύλος & Νικοσθένης, CA.3662, Musèe du Louvre, Κύλιξ, Ζωγράφος

Ευεργίδης, BH 0630C, Royal Athena Galleries, London-New York & Πίνακας, Ζωγράφος

Ευθυμίδης, 1037, Μουσείον Ακροπόλεως/ Ψηφιακή Αποκατάσταση/Αναπαράσταση: Νίκος

Πάνος).

11 12

11&12: Ο Κεραυνοφόρος Ἔρως, προσωπικό ἐπίσημον (σύμβολο) που επιλέγεται

από τον Αλκιβιάδη κατά πάσα πιθανότητα όταν εκλέγεται στρατηγός το 419 π.Χ.

και ανακλά την δυνατότητα των πολιτών να αντικαθιστούν τα σύμβολα των

φρατριών τους, με κάποια εντελώς προσωπικά, μετά από κάποια εξέχουσα κατά

κοινήν αποδοχή πράξη τους (για τον Αλκιβιάδη πρόκειται για τις ανδραγαθίες του

στην Ποτείδαια το 432 ή το 429 π.Χ. και στο Δήλιον το 424 π.Χ.) και αυτό συνιστά

το βασικό αίτιο που περιορίζει τα προσωπικά σύμβολα σε πολύ μικρό αριθμό σε

σχέση με τα υπόλοιπα. Ταυτοποιείται χάρη σε απόσπασμα από το απωλεσθέν έργο

του ιστορικού και περιπατητικού φιλοσόφου Σατύρου, που εξηγεί πως όταν ο

Αλκιβιάδης εκλέγεται στρατηγός, εγκαταλείπει το έμβλημα της φρατρίας του

(Αλκμαιωνιδών) και χρησιμοποιεί σε μία πολυτελέστατη ασπίδα καλυμμένη με

ελεφαντόδοντο και χρυσό, την εικόνα του Έρωτος εξαπολύοντας κεραυνούς. Ο

Σάτυρος αναδεικνύεται ως φιλόσοφος στην Αλεξάνδρεια στις αρχές του ΙΙΙ

προχριστιανικού αιώνα και απέχει χρονικά μία εκατονταετία και πλέον από το

γεγονός (E. Jacoby: DIE FRAGMENTE DER GRIECHISCHEN HISTORIKER, Satyrus, F. 22, iii,

Berlin, 1923-1931). Πάντως και ο Πλούταρχος (ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ, 16.1-

2), τονίζει πως ο Αλκιβιάδης εγκαταλείπει το σύμβολο της φρατρίας του,

σημειώνοντας...<16.1> …ἀσπίδος τε διαχρύσου ποίησιν οὐδὲν ἐπίσημον τῶν πατρίων

ἔχουσαν, <16.2> ἀλλ᾽ Ἔρωτα κεραυνοφόρον,... (Εικονογραφικές Πηγές: Λήκυθος,

Ζωγράφος Δούρις, 66.114, Cleveland Museum of Art, Cleveland USA & Αργυρά Δίδραχμα

Ηλείας, V προχριστιανικός αιώνας, SNG The Trustees of British Museum / Ψηφιακή

Αποκατάσταση/Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).

 Η ΤΡΙΣΚΕΛΙΣ ΤΩΝ ΑΛΚΜΑΙΩΝΙΔΩΝ

Η περίφημη Τρισκελὶς των Αλκμαι-

ωνιδών, ένα από τα ἐπίσημα (σύμβολα) που

αναγνωρίζονται, λόγω των πολλών ιστορικών

και εικονογραφικών πληροφοριών, σχεδόν με

απόλυτη βεβαιότητα, απεικονίζει τρία σκέλη

σε κίνηση, ενωμένα στο ύψος του γοφού.

Εμφανίζεται σε πολλά αγγεία και

χαρακτηρίζεται ως σύμβολο κίνησης,

όπως ο αγκυλωτός σταυρός, αντιπροσω-

πεύοντας με μία πρώτη ερμηνεία την κίνηση

του ηλίου στο στερέωμα, συνιστώντας έμβλημα

του Απόλλωνος, στοιχείο που πιστοποιεί μία αμφίδρομη σχέση μεταξύ του βασικού

συμβόλου της φρατρίας και της θεότητας.

Στην κωμωδία του με τίτλο ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΗ, o Αριστοφάνης παρουσιάζει τα

μέλη του χορού ως Λυκόποδες ή Λευκόποδες (ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΗ, 664-670). Ο αρχαίος

σχολιαστής του κειμένου του Αριστοφάνους, δηλώνει απερίφραστα πως

Λευκόποδες είναι αυτοί που φέρουν λευκά σκέλη στις ασπίδες τους και

συμπεραίνει πως ο Αριστοφάνης εννοεί με την έκφραση αυτή τους Αλκμαιωνίδες.

Όμως οι φθορές του αρχαίου κειμένου που αρχικά οδηγούν τον άγνωστο

αντιγραφέα στην γραφή Λυκόποδες στο συγκεκριμένο σημείο, οδηγούν αρκετούς

στην σύγχυση ότι ο Αριστοφάνης γράφει Λυκόποδες και όχι Λευκόποδες, όπως

εκτιμά ο σχολιαστής του που αποκαθιστά το κείμενο, εννοώντας προφανώς τους

μισθοφόρους των τυράννων που φορούν ενδρομίδες (μπότες) από δέρματα λύκων,

έχοντας ίσως και στις ασπίδες τους ως έμβλημα τον λύκο (μάλλον πρόκειται για

τους Θεσσαλούς ιππείς του Κινέα), άποψη όμως που δεν ισχύει πλέον.

Όσον αφορά την φρατρία των Αλκμαιωνιδών, είναι γνωστή η σχέση τους με

τους Δελφούς και η υιοθέτηση συμβόλου του Απόλλωνος ως εμβλήματος της

φρατρίας (Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, V.63-65 & SCHOLIA AD ARISTOPHANES: LYSISTRATA,

664-670, F.Dubner, Didot, Paris, 1842), όχι μόνον σε μορφή τρισκελίδος, αλλά και σε

παραλλαγές με ένα ή και με τέσσερα σκέλη, όπως αποκαλύπτεται από αρκετά

αγγεία και νομίσματα.

Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα αρχέγονο σύμβολο, το οποίο

νεώτεροι ερευνητές του ΧΧ αιώνα συνδέουν με αστρονομικά δεδομένα,

συνδυάζοντας τις σχετικές θέσεις των αστερισμών του Ωρίωνος και του Λαγωού

κατά την Πρώϊμη Εποχή του Χαλκού (όπως είναι ορατές από το βόρειο ημισφαίριο),

αλλά και τις έννοιες της σύγκρουσης, του ανταγωνισμού, της ταχύτητας, της

ισχύος, της ανεξαρτησίας, της ανδρείας και της νίκης. Ήδη πάντως από τα μέσα

του ΧΙΧ αιώνα ο διάσημος Γάλλος φιλόλογος και αρχαιολάτρης Michel Brèal,

εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι η σημειολογική ερμηνεία δεν επαρκεί και

συχνά οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα στις απόπειρες ερμηνείας συμβόλων,

αν δεν συνδυασθεί με την συγκριτική ετυμολογία που παραπέμπει στην αρχική

χρήση των όρων, εντοπίζοντας τις πρωτογενείς έννοιες. Ο χαρισματικός Γάλλος

(στον οποίο οφείλεται η έμπνευση της εισαγωγής του Μαραθωνίου δρόμου προς

τιμήν του Φειδιππίδου στους Ολυμπιακούς Αγώνες και η αποδοχή της από τον

στενό του φίλο βαρώνο de Coubertin), επισημαίνει την μαγική σημασία του

αριθμητικού τρίς στην αρχέγονη Ευρώπη και την τελετουργική χρήση του από

τους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς σε τεράστια γεωγραφική έκταση, ένα πεδίο με το

οποίο ασχολείται αργότερα συστηματικά και εξαντλητικά ο διάσημος

γλωσσολόγος, φιλόλογος και ιστορικός George Dumezil, είτε ως προς το θέμα της

τριαδικότητας των κοινωνικών λειτουργιών, είτε ως προς την χρήση των τριπλών

διαιρέσεων για ιερατικούς, τελετουργικούς, πολιτικούς και εθιμικούς σκοπούς. O

Brèal μέσω της διαδικασίας της αναγωγής (πρακτική σύγκρισης ομόρριζων λέξεων

που προέρχονται από διάφορα ευρωπαϊκά ιδιώματα, ώστε να εντοπισθεί η αρχική

σημασία και χρήση τους), πιστοποιεί την ύπαρξη της αρχέγονης θεοποίησης των

υδάτινων όγκων στην Ευρώπη που χαρακτηρίζεται με τον όρο *Trita, στοιχείο που

συμβαδίζει με τον αρχαϊκό αιολικό όρο Τριτὼ που διασώζει ο Ησύχιος και

υποδηλώνει το υδάτινο ρεύμα (Michel Jules Alfred Brèal: HERCULE ET CACUS, Paris, 1863,

σελίς 17 & Ησύχιος Αλεξανδρεύς: LEXIKON, J. Albertum rec. Schmidt, i, ii, iii, iv, v, Jena,

1858-1868, Λήμμα Τριτώ).

Το δεδομένο αυτό εξηγεί την ενσωμάτωσή του σε πολλές θεότητες στον

ελλαδικό χώρο που συσχετίζονται με το υγρό στοιχείο, όπως Τρίτων ή Αμφιτρίτη,

αλλά κυρίως στην Αθηνά, που εμφανίζεται ως Τριτογένεια, Τριτωνὶς και Τριτωνία,

εξηγώντας την γέννησή της από τα ουράνια ύδατα μέσω της παρέμβασης του Διός,

του θείου στοιχείου u964 των ουρανών (δηλαδή η κόρη του Τρίτου, γεννημένη από τον

Τρίτο), καθώς σε γένος αρσενικό ο όρος Τρίτων χαρακτηρίζει ποταμούς, ενώ σε

θηλυκό ο όρος Τριτωνίς ή Τριχωνὶς, προσδιορίζει λίμνες. Αυτή η πρωταρχική

σημασία του επιθέτου Τριτογένεια είναι άγνωστη στους Αλεξανδρινούς λογίους, οι

οποίοι στην προσπάθειά τους να διαμορφώσουν μία ικανοποιητική ερμηνεία,

ανακαλύπτουν τον αρχαϊκό όρο τριτὼ που δηλώνει και κεφαλή, κάρα, συνάδοντας

με τον μύθο της γέννησης της θεάς από την κεφαλή του Διός, χάρη στον Νίκανδρο

τον Κολοφώνιο, που διασώζει την ερμηνεία αυτή από τους Αθαμάνες (Ησύχιος

Αλεξανδρεύς: LEXIKON, J. Albertum rec. Schmidt, i, ii, iii, iv, v, Jena, 1858-1868, Λήμμα Τριτώ,

SCHOLIA AD ARISTOPHANES: NEPHELAE, 989, F.Dubner, Didot, Paris, 1842 &

ETYMOLOGICUM MAGNUM, Th. Gaisford, Oxonii, 1848 & Amstrdam, 1967, Σελίδες 767, 43).

Αλλά και ΣΑΝΣΚΡΙΤΙΚΑ: trita/υδάτινος όγκος, ΠΡΩΤΟΚΕΛΤΙΚΑ: triaton/

θάλασσα, ΑΡΧΑΪΚΑ ΙΡΛΑΝΔΙΚΑ: triath, trethan-γενική ενικού/θάλασσα (J. B.

Hofmann: ETYMOLOGISCHES WÖRTERBUCH DES GRIECHISCHEN, R. Oldenburg,

München, 1950, Λήμμα Τρίτων), όροι που προδίδουν την μαγική σχέση του

αριθμητικού τρίς με το υγρό στοιχείο, παραπέμποντας κατά πάσα πιθανότητα

στην συνεχή ροή και την αειζωεία των υδάτων, την οποία εκφράζει σημειολογικά η

τρισκελίς που εμφανίζεται από τον VII προχριστιανικό αιώνα ως επίσημον των

Αλκμαιωνιδών, αλλά και διαφόρων πόλεων από τα τέλη του VI προχριστιανικού

αιώνα στην μητροπολιτική Ελλάδα, την Σικελία, την νότιο Ιταλία, την Τρωάδα, την

Καρία, την Λυκία, την Παμφυλία, όπως πιστοποιείται από την απεικόνισή της σε

νομίσματα, κομμένα για λογαριασμό των πόλεων σε νομισματοκοπεία της Αίγινας

(που ελέγχει εκείνη την περίοδο τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου) ή σε τοπικά

εργαστήρια που υιοθετούν την τεχνοτροπία της Αίγινας. Επίσης εμφανίζεται κατά

την ίδια περίοδο στην Ετρουρία, στους Κέλτες, στους Κίμβρους, στους Τεύτονες,

στους Σκύθες, στους Πέρσες και από τον ΙΙΙ προχριστιανικό αιώνα στην Ινδία επί

Αsoka (ίσως μέσω ελληνιστικών και σκυθικών επιδράσεων). Όμως η ομοιοπαθητική

μαγεία που επιχειρείται μέσω της χρήσης του αριθμητικού, ήδη εντοπίζεται στον

κόσμο των Αχαιών, όπου συνδέται η αειζωεία του υγρού στοιχείου με την

αθανασία των θεοποιημένων προγόνων, όπως στοιχειοθετείται από κατάλογο

προσφορών της Πύλου (ΠΥΛΟΣ, Tn 316), με την εμφάνιση σε δοτική ενικού της

έκφρασης triseroe/i →Τρισερώει →Τρισηρώει (δηλαδή στον Τρισήρωα). Ανάλογη

πρόθεση αποκαλύπτεται στον αρχαϊκό σλαβικό θεό των ποταμών Triglav

(τρικέφαλος) ή στον θρυλικό ήρωα της Κορνουάλλης που έρχεται από την

θάλασσα, τον Tristram, που ως Τριστάνος εξακολουθεί να σαγηνεύει τους φίλους

της όπερας.

Οι μνήμες του κόσμου των Αχαιών επιβιώνουν και στον τρισίαμβο

(θρίαμβο), μία τιμητική τελετουργική πομπή με επωδές, σε ρυθμό τριών

συνεχόμενων ιάμβων που ακολουθούνται από παύση πριν επαναληφθούν, αλλά και

σε ονόματα θεοποιημένων ηρώων, όπως Τρίοπας, Τριπτόλεμος, Τριέσπερος (για

τον Ηρακλή), Τριβαλλός, Τρικόλωνος, Τρικάρανος και άλλα. Ανάλογη πρακτική

προδίδουν οι ονομασίες Τριβαλλοί (Ιλλυριοί), Τριήρες (Θράκες), Τριζοί (Σκύθες)

(Στέφανος Βυζάντιος: ΕΘΝΙΚΑ, ΠΕΡΙ ΠΟΛΕΩΝ, Akademie und Verlagsanstellung, Graz, 1958,

Λήμματα Τριβαλλοί, Τριήρες, Τριζοί), Trinovantes (Κέλτες της Βρεταννίας), Triboci

(Γερμανοί) και άλλες (Julius Caesar: DE BELLO GALLICO, I.51, V.20-22) …

ΤΕΛΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ: Γ. Ζ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΡΕΥΝΑ: Γ. Ζ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. ΠΑΝΟΣ, Γ. ΜΑΥΡΑΓΑΝΗΣ, Τ. ΤΣΙΠΛΑΚΟΣ

ΨΗΦΙΑΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ-ΣΧΕΔΙΑΣΗ-ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ: NPDesignWorks

(panicon@otenet.gr), Vipeproductions (mailto:info@vipeproductions.com)__πηγή.safem.gr)__πηγή