Η «βιομηχανία» της μαγείας: Mια άγνωστη, σκοτεινή πτυχή της αρχαίας Ελλάδας---Κατάρες και ξόρκια

Κώστας Μαυραγάνης

 Όταν σκέφτεται κανείς την αρχαιοελληνική ιστορία και μυθολογία, σίγουρα το μυαλό του δεν πάει σε οποιουδήποτε είδους σκοταδισμούς. Ωστόσο, πέρα από τα ουκ ολίγα «σκοτεινά» στοιχεία τα οποία συναντώνται σε αρκετούς μύθους, στον αρχαιοελληνικό κόσμο δεν ήταν σπάνιο στοιχείο η ύπαρξη δεισιδαιμονιών και δοξασιών, απότοκα της πίστης στην ύπαρξη του μεταφυσικού/ υπερφυσικού (αν και ούτε κατά διάνοια δεν έφτασε στα επίπεδα του Μεσαίωνα ή άλλων, πιο «αιμοβόρων» πολιτισμών).

Με αφορμή τα δημοσιεύματα   περί πινακίδων με κατάρες*** που βρέθηκαν σε αρχαίο τάφο στον Πειραιά, αξίζει να ρίξει κανείς μια κοντινότερη ματιά στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, με τη βοήθεια της Τζέσικα Λαμόντ, αρχαιολόγου του Πανεπιστημίου Johns Hopkins στις ΗΠΑ, η οποία έχει ως αντικείμενο ειδίκευσης ακριβώς αυτό.

Όπως είπε στη HuffPost Greece, οι κατάδεσμοι (πινακίδες με κατάρες/ επωδούς, συχνά από μόλυβδο) δεν ήταν καθόλου σπάνιες στην αρχαία Ελλάδα, και μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για ένα μεγάλο εύρος σκοπών και επιδιώξεων, από τη νίκη σε μία δίκη ή μια αρματοδρομία μέχρι την απόκτηση πλεονεκτήματος έναντι εχθρών, την τιμωρία ενός κλέφτη ή το «μάγεμα» κάποιου/ας για να ερωτευτεί συγκεκριμένο άτομο. «Έχουν βρεθεί σε όλη την περιοχή της Μεσογείου και ανάγονται στην περίοδο της Κλασικής Αρχαιότητας. Η μεγάλη δημοτικότητά των πινακίδων με κατάρες- μαζί με τις πινακίδες με “αντι-κατάρες”, που καταριούνταν οποιονδήποτε είχε καταραστεί αυτόν που τις είχε ζητήσει- υποδεικνύει πως θεωρούνταν πολύ υπαρκτές απειλές και αποτελεσματικά εργαλεία χρήσης/ αξιοποίησης της θεϊκής βοήθειας, καθώς και μέσα “προσωπικής” λατρείας, πέρα από τις δημόσιες λατρευτικές δραστηριότητες».

Οι δημοφιλέστεροι θεοί

Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, υπήρχαν κάποιοι θεοί/ θεότητες που θεωρούνταν πιο «αποτελεσματικοί» σε σχέση με άλλους. Μεταξύ αυτών είναι ο Ερμής, ο οποίος σχετιζόταν ιδιαίτερα με τον Άδη, καθώς ήταν αυτός που πήγαινε τις ψυχές στον Κάτω Κόσμο. Επίσης, δημοφιλής, όσον αφορά στο συγκεκριμένο αντικείμενο, ήταν η Εκάτη, που συνδεόταν με τη μαγεία, τη νύχτα, το φεγγάρι, τα φαντάσματα και τη νεκρομαντεία. «Η Εκάτη και ο Ερμής είναι αναμενόμενοι, ως δύο θεότητες που συνδέονται με καταστάσεις “μετάβασης” και τον Κάτω Κόσμο. Οι επικλήσεις και στους δύο είναι κοινές σε κατάρες» αναφέρει η κ. Λαμόντ.

Οι «χρήστες»

Γενικά μιλώντας, στη σημερινή εποχή, οι δεισιδαιμονίες, οι κατάρες και τα συναφή παραπέμπουν κυρίως σε κατώτερα κοινωνικά στρώματα, πιθανότατα χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Ωστόσο πρέπει να θυμάται κανείς ότι στον αρχαίο κόσμο οι έννοιες του μεταφυσικού/ υπερφυσικού ήταν πολύ πιο αποδεκτές από ό,τι στη σύγχρονη εποχή- για την ακρίβεια, θεωρούνταν από πολλούς μέρος της καθημερινής ζωής. Ως εκ τούτου, οι κατάδεσμοι και οι κατάρες χρησιμοποιούνταν από ανθρώπους από κάθε κοινωνικό στρώμα. «Οι κατάδεσμοι και τα ευρύτερα τελετουργικά μαγείας στις οποία παραπέμπουν διαπερνούσαν κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής, παρουσιάζοντας ένα μεγάλο εύρος της αθηναϊκής κοινότητας, από σημαντικές φυσιογνωμίες του χώρου της πολιτικής μέχρι σκλάβους, ηθοποιούς, στρατιώτες και τεχνίτες. Μέσω από αυτά τα προσωπικά κείμενα, αναδεικνύονται φωνές που προέρχονται από, υπό διαφορετικές συνθήκες, “σιωπηλά” στρώματα της κοινωνίας» τονίζει η κ. Λαμόντ.

Ένα από τα γνωστότερα παραδείγματα είναι αυτό του Καταδέσμου της Πέλλας: Μιας ερωτικής μαγικής επωδού από μια γυναίκα, ο εραστής (Διονυσοφών) της οποίας ήταν να παντρευτεί τη Θετίμα. Για να αποτρέψει τον γάμο, ώστε ο Διονυσοφών να παντρευτεί την ίδια (και καμία άλλη γυναίκα, μέχρι να λύσει η ίδια το ξόρκι), ζητά τη βοήθεια του «Μάκρωνα και των δαιμόνων» (ο Μάκρων πιθανώς είναι ο νεκρός στον τάφο του οποίου είχε τοποθετηθεί ο κατάδεσμος- σημειώνεται πως, όπως πιστευόταν, για να «πιάσει» μια κατάρα έπρεπε να μπει κάτω από το έδαφος, όπως π.χ. σε έναν τάφο, ακόμα και αν ο ίδιος ο νεκρός δεν είχε καμιά σχέση με την κατάρα). Επίσης, καταριέται τη Θετίμα να χαθεί με άσχημο τρόπο και να δοθεί στην ίδια μακαριότητα και ευτυχία, καθώς έχει εγκαταλειφθεί από όλους τους αγαπημένους της.

Επίσης, όπως σημειώνει ο κ. Λαμόντ, υπάρχει και άλλο ένα ενδιαφέρον παράδειγμα, με αντεστραμμένη γραφή, στο οποίο αυτός που ρίχνει την κατάρα λέει «όπως αυτά τα γράμματα είναι ψυχρά και ανάποδα, έτσι και τα λόγια του Κράτη να είναι ψυχρά και ανάποδα» (πρόκειται για μια κατάρα που έχει να κάνει με δικαστική υπόθεση, λέει η κ. Λαμόντ).

...και τα αρχαιοελληνικά βουντού

Όταν σκέφτεται κανείς για βουντού, το μυαλό σίγουρα δεν πηγαίνει στην αρχαία Ελλάδα, αλλά στην Αϊτή, τη Νέα Ορλεάνη, την Αφρική κλπ. Ωστόσο, όπως επισημαίνει η κ. Λαμόντ, κούκλες/ εδώλια «βουντού» υπήρχαν και στην αρχαία Αθήνα – και σε αυτό το σημείο δεν είναι δύσκολο να προβεί κανείς στην υπόθεση (ειδικά δεδομένης της φύσης της Αθήνας ως θαλασσοκράτειρας) μεγάλης πως ίσως να επρόκειτο για πρακτικές «μαγείας» που είχαν φτάσει στη «γειτονιά» μας από την Αφρική κατά την περίοδο. «Ήταν πιθανώς δουλειά ενός επαγγελματία “μάγου”. Σε κάθε περίπτωση είχαμε ένα μικρό εδώλιο από μόλυβδο με τα χέρια δεμένα στην πλάτη και τα πόδια δεμένα μαζί, κλεισμένο μέσα σε ένα μικρό κουτί/ φέρετρο από μόλυβδο. Στο “καπάκι” του κουτιού υπάρχει μια κατάρα, και όλες αυτές οι κατάρες είχαν να κάνουν με δικαστικές υποθέσεις: Οι άνθρωποι που κατονομάζονται είναι δεμένοι, έτσι ώστε να μην έχουν καλές επιδόσεις στη δίκη. Ξέρουμε από άλλες πηγές ότι αυτοί οι ίδιοι άνθρωποι ήταν “κατηγορούμενοι” (περίπου την ίδια περίοδο) σε ομιλίες που είχε γράψει ο λογογράφος Λυσίας. Οπότε, τουλάχιστον σε κάποιες περιπτώσεις, οι Αθηναίοι θα “χτυπούσαν” τους πολιτικούς τους αντιπάλους μέσα από δίκες, χρησιμοποιώντας λογογράφους σαν τον Λυσία, και θα αγόραζαν τις υπηρεσίες ενός επαγγελματία μάγου για να καταραστούν/ κάνουν ξόρκια στους αντιπάλους τους, έτσι ώστε να μην μπορούν να αντιδράσουν στις κατηγορίες σε βάρος τους».

*****

Κατάρες στην αρχαία Ελλάδα: Πινακίδες με κατάρες και ξόρκια σε αρχαίο τάφο 2.400 ετών που βρέθηκε στον Πειραιά

Ταβερνιάρηδες ήταν οι «στόχοι» μολύβδινων πινακίδων με κατάρες (καταδέσμους) που βρέθηκαν σε τάφο ηλικίας 2.400 ετών, ο οποίος ανήκε σε νεαρή γυναίκα στον αρχαίο Πειραιά.Όπως αναφέρεται σε σχετικό δημοσίευμα του LiveScience, σε τέσσερις από τις πινακίδες ήταν γραμμένες οι κατάρες, που επικαλούνταν τα ονόματα «χθόνιων θεών», από τους οποίους ζητούνταν να «σημαδέψουν» τέσσερις διαφορετικούς ιδιοκτήτες/ ιδιοκτήτριες καπηλειών (ταβερνών). Η πέμπτη ήταν κενή και πιθανότατα από πάνω της απαγγέλθηκαν προφορικά ξόρκια/ κατάρες.Στις πινακίδες είχε χρησιμοποιηθεί σιδερένιο καρφί, είχαν διπλωθεί και τοποθετηθεί στον τάφο- από όπου υποτίθεται πως το περιεχόμενό τους θα έβρισκε τον δρόμο του προς τους θεούς, σύμφωνα με τις αρχαίες πεποιθήσεις.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μία από τις κατάρες, που «σημάδευε» ένα ζευγάρι, τον Δημήτριο και την Φαναγόρα. Η Τζέσικα Λαμόντ, αρχαιολόγος του Πανεπιστημίου Johns Hopkins που έκανε τη σχετική έρευνα, μεταφέρει το κείμενο ως εξής:

«Εκάτη χθονία, Άρτεμι χθονία, Ερμή χθόνιε, επιφθόνησον Φαναγόραι και Δημητρίωι και τωι καπηλείωι και χρήμασι και κτήμασι, δήσω τογ εμόν εχθρόν Δημήτριον και Φαναγόραν εν είματι και κονίαισιν συμ πασιμ φθιμένοις. Ουδέ σε λύσει πρώτη πεντετηρίς. Τοιούτωι σ'εγώ δήσω δεσμώι, Δημήτριιε, ώσπερ κρατερώτατον έστιν, γλώττη δε κυνωτόν επεγκρόσω». Κοινώς, με την κατάρα ζητείται από την Άρτεμη, την Εκάτη και τον Ερμή να κατευθύνουν το μίσος τους στη Φαναγόρα και τον Δημήτριο, καθώς και στην ταβέρνα και την περιουσία τους. Η γυναίκα «δένει» τους «εχθρούς» της με αίμα και στάχτη, και η κατάρα δεν πρόκειται να λάβει τέλος μέσα στα επόμενα χρόνια, ενώ γίνεται αναφορά σε αυτί σκύλου (κυνωτόν), που ήταν έκφραση για τη χειρότερη δυνατή ζαριά- κάτι που υποδεικνύει πως πιθανότατα η ταβέρνα των «στόχων» (όπως και άλλες της Κλασικής Αθήνας) ήταν και χώροι όπου λάμβανε χώρα τζόγος.Ο τάφος βρέθηκε το 2003 βορειοανατολικά του Πειραιά από τη Μαρία Πετριτάκη και την ΚΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και περιείχε τα αποτεφρωμένα απομεινάρια μιας νεαρής γυναίκας. Οι πινακίδες , όπως αναφέρεται, βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά.

Η Λαμόντ έχει ασχοληθεί τις θεραπευτικές λατρείες/ τελετουργίες στην αρχαία Αττική κατά τα τέλη του 5ου π.Χ αιώνα, καθώς και σε θέματα «μαγείας» κατά την αρχαιότητα (καταδέσμους, ξόρκια, τελετουργίες κτλ) και το πώς επηρέαζαν τις δομές των αρχαίων κοινωνιών. Όπως είπε στο LiveScience, οι κατάδεσμοι «δούλευαν» κρύβοντάς τους κάτω από την επιφάνεια του εδάφους- σε πηγάδια, τάφους κλπ. «Θεωρείται ότι αυτά τα μέρη παρείχαν δίοδο μέσω της οποίας οι κατάρες θα μπορούσαν να φτάσουν στον κάτω κόσμο», αναφέρει σχετικά, σημειώνοντας ότι η γυναίκα στον τάφο μπορεί να μην είχε καμία σχέση με τις ίδιες τις κατάρες και τους στόχους τους- ίσως απλά να πέθανε κάποια στιγμή κατά την οποία κάποιος άλλος ήθελε να καταραστεί τους αντιπάλους του. Επίσης, υπήρχαν «ειδικοί στις κατάρες», που αναλάμβαναν να τις φτιάχνουν με χρηματικό αντίτιμο, και πιθανότατα παρείχαν και άλλες παρεμφερείς «μαγικές» υπηρεσίες (πχ φυλαχτά, ξόρκια κτλ). Κατά τη Λαμόντ, μάλλον αυτός/ ή από τον οποίο/ α προήλθαν οι κατάρες ήταν ανταγωνιστής των ατόμων που «στοχεύονταν», ο οποίος εύκολα θα μπορούσε να είναι ένα άτομο που εμπλεκόταν στην όλη διαδικασία της ταφής- ίσως ένα μέλος της οικογένειας ή απλά κάποιος που ήξερε για την όλη διαδικασία της νεκρικής πυράς και ταφής.«Οι κατάρες τέτοιου είδους, οι οποίες στόχευαν ζευγάρια και επιχειρήσεις, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως ζητήματα που είχαν να κάνουν με έναν οίκο ή μια επαγγελματική δραστηριότητα. Εναλλακτικά, θα μπορούσαμε να προτιμήσουμε ένα “νυχτερινό” σενάριο στο οποίο ένας “γόης/ μάγος/ επωδός” ή κάποιου άλλου είδους “επαγγελματίας” τρυπώνει στο νεκροταφείο για να θάψει το κακόβουλο υλικό του- μια προετοιμασμένη ταφή με νεκρική πυρά θα ήταν ένα πρακτικό και εύκολα προσβάσιμο μέρος για να εναποτεθούν» γράφει η ίδια στη μελέτη της.

https://www.huffingtonpost.gr/