ΠΑΙΔΟΚΤΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ....

 

Παιδοκτονία στην Αρχαία Ελλάδα

Μια προσπάθεια ανάλυσης στο έργο Μήδεια του Ευριπίδη

Θ. Ταμπάκης

Νεογνολογικό – ΜΕΝ Γ.Π. Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Αλεξανδρούπολης

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ
Η Μήδεια ήταν η κόρη του Αιήτη και της Ωκεανίδας Ειδυίας. Ο πατέρας της βασίλευε στην Κολχίδα, στις ανατολικές ακτές του Εύξεινου Πόντου. Η “βάρβαρη” βασιλοκόρη ερωτεύεται τον Ιάσονα, όταν αυτός, μαζί με άλλους ήρωες, έχει εμπλακεί στην αργοναυτική εκστρατεία. Η πριγκίπισσα τον συναντά, τον βοηθά με τις μαγικές ιδιότητες που διαθέτει να υπερβεί εμπόδια, κινδύνους και να κερδίσει μαζί με το πολύτιμο έπαθλο, το χρυσόμαλλο δέρας, κι εκείνη την ίδια.
Η Μήδεια (η παμπόνηρη), η ηρωίδα που “μήδεται”, δηλαδή προνοεί, γνωρίζει τις τελετές των μυστών και μεταφέρει τη γνώση της από την Κολχίδα στην Ιωλκό, την Κόρινθο ακόμα και την Αθήνα. Φορέας και εκπρόσωπος ενός αρχαϊκού και μυστικού πολιτισμού, ανήκει σ’ ένα είδος “ορφισμού”, ενώ ο Ιάσων είναι ο εκπρόσωπος του κλασικού ελληνικού πνεύματος, ανθρωποκεντρικού, με κινητήριους άξονες τον ορθολογισμό και τον πραγματισμό. Η ανατολική κουλτούρα αντιμέτωπη με τη δυτική.
Ο αρχικός έρωτας υποθάλπει την απογοήτευση, την αντίθεση των ηρώων, το πολιτισμικό χάσμα. Επιπλέον, η Μήδεια κατάγεται από την Κόρινθο (από την πόλη αυτή καταγόταν ο πατέρας της που βασίλεψε κιόλας εκεί πριν φύγει για την Κολχίδα). Επομένως, ο σχεδιαζόμενος γάμος του Ιάσονα με την Γλαύκη, τη βασιλοπούλα της Κορίνθου, θεωρείται από τη Μήδεια ως σφετερισμός εξουσίας, αφού νόμιμη κληρονόμος του Κορινθιακού θρόνου δεν μπορεί να είναι άλλη από τη θυγατέρα του Αιήτη τη Μήδεια, την “παμφάρμακο ξείνα” κατά τον Πίνδαρο.
Ανυπότακτη και αλλότρια, σύμβολο εγκατάλειψης, βίαιης αντίδρασης και ωμής εκδίκησης, κυριευμένη από ζήλια και πάθος, σχεδιάζει να υπερασπισθεί με κάθε τρόπο τον οίκο της, το συζυγικό της κρεβάτι. Όπως μας λέει η τροφός που την επισκέπτεται “Με μάτι άγριου ταύρου μας κοιτάζει”. To σχέδιό της, σατανικό: θα σκοτώσει τα παιδιά της, αφού πρώτα θανατώσει τη νέα σύζυγο του άπιστου άνδρα της, βασιλοπούλα της Κορίνθου Γλαύκη, αλλά και τον πατέρα της Κρέοντα.
Η Μήδεια, έχοντας πλήρη συνείδηση των πράξεών της, κινείται ανάμεσα στη μητρική αγάπη και στην απύθμενη ζήλια. Αισθάνεται ταπεινωμένη και δεν μπορεί να υποφέρει την κοροϊδία, το γέλιο των εχθρών της. “Θυμός δε κρείσσων των εμών βουλευμάτων”. Αντιλαμβάνομαι δηλαδή ποιο έγκλημα πρόκειται να διαπράξω, λέγει, όμως τα αισθήματά μου ξεπερνούν τη λογική μου. Από το ρομάντσο, λοιπόν, στην τραγωδία, ή όπως είπε ο Αριστοτέλης: στο πρώτο οικοδομείται ο οίκος, στη δεύτερη καταρρέει.
Το θέμα της παιδοκτονίας απασχόλησε πολλούς ειδήμονες της ευριπίδιας τραγωδίας, ώστε να αναζητήσουν τους λόγους που ο δραματουργός εισήγαγε στο έργο του. O θάνατος των παιδιών της Μήδειας αρχή έχει την εκδικητική διάθεση, τη ζήλια, τον άλλο πολιτισμό της πρωταγωνίστριας. Ο Παυσανίας (Κορινθιακά 2,3,10) αναδιηγείται μια ιστορία ενός Κορίνθιου ποιητή (Εύμηλος 8ος π.Χ. αιών.), που αναφέρει ότι η Μήδεια που ζει στην Κόρινθο θέλησε να κάνει τα νεογνά της αθάνατα, αλλά τα μαγικά μέσα που χρησιμοποίησε είχαν τα αντίθετα αποτελέσματα. Η Μήδεια εδώ σκοτώνει άθελά της τα παιδιά της. Υπάρχει, όμως και μια άλλη εκδοχή: Ο Παρμενίσκος, μαθητής του Αρίσταρχου, ισχυρίζεται πως οι Κορίνθιες γυναίκες εξεγείρονται εναντίον της μάγισσας Μήδειας και σκοτώνουν τα παιδιά της μέσα στο ναό της Ήρας. Ο Κρεώφυλος λέει ότι η Μήδεια σκότωσε τον Κρέοντα, οι συγγενείς του σκότωσαν με τη σειρά τους τα παιδιά της Μήδειας και διέδωσαν ότι ο φονιάς ήταν η μάνα τους.
Ο Ευριπίδης προφανώς γνώριζε τις δύο προηγούμενες εκδοχές της παιδοκτονίας, να μεταθέτουν το θάνατο των παιδιών από τους Κορίνθιους στη μάνα τους. Ο ποιητής ενόχλησε διπλά τους Αθηναίους, καθώς επιπλέον φαίνεται πως μετέθεσε το έγκλημα της παιδοκτονίας στη Μήδεια, απαλλάσσοντας τους Κορίνθιους. Παραμονές του Πελοποννησιακού πολέμου (431 π.Χ.), με ένταση ανάμεσα σε Αθήνα και Κόρινθο, εύλογα οι συμπολίτες του τον κατηγόρησαν για χρηματισμό και προδοσία (πέντε τάλαντα, ποσό αρκετά μεγάλο για την εποχή)!
Η αντιδημοτικότητά του τον αναγκάζει να αυτοεξορισθεί στη Μακεδονία γεμάτος θλίψη και απογοήτευση. Ο τραγωδός αυτός που τόσο πολύ θαυμάσθηκε, αλλά ταυτόχρονα μισήθηκε απεριόριστα.

Η ΘΑΝΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Στην αρχαία ελληνική κοινωνία, την προστασία του παιδιού την είχε κυρίως ο πατέρας και σε ειδικές μόνο περιπτώσεις η μητέρα. Στα δικαιώματα της πατρικής εξουσίας, όπως διαγράφονται στο δίκαιο της εποχής, ήταν ακόμα και η θανάτωση, η πώληση και η έκθεση του παιδιού. Στην πρώτη περίπτωση, τη θανάτωση του παιδιού, ιδίως στους πολύ αρχαίους χρόνους (βλέπε τη θυσία της Ιφιγένειας στην Αυλίδα από τον πατέρα της και την έμπνευση του Ευριπίδη να αποτραπεί η θυσία για να μην ξενιστούν οι θεατές της τραγωδίας). Για το φόνο κόρης από τον πατέρα μιλάει και ο ρήτορας Αισχήνης. Αναφέρει το γεγονός ως κάτι το παρωχημένο μη επαναλαμβανόμενο στους χρόνους του.
Στους χρόνους μετά το Σόλωνα δε βρίσκουμε ούτε καν μεμονωμένα κρούσματα θανάτωσης, λόγω της απόλυτης πατρικής εξουσίας. Η κατάργηση του δικαιώματος του πατέρα για θανάτωση του παιδιού (αν αυτή υπήρξε ποτέ) συνάγεται: α) από το γεγονός ότι από τον ε΄ αιώνα και μετέπειτα δεν αναφέρεται καμιά περίπτωση θανάτωσης παιδιού και β) από τα γραφόμενα του Πλούταρχου “Ούτε θυγατέρας πωλείν ουτ’ αδελφάς δίδωσι”.
Από τα ελάχιστα ιστορικά περιστατικά, ίσως να αποτελεί ο Άταλος, ο βασιλιάς της Περγάμου και σύζυγος της Στρατονίκης, χήρας του αδελφού του, να θανατώνει όλα τα τέκνα του μόλις γεννώνται, για να μη φοβάται ο ανιψιός του καθόλου από τον ανταγωνισμό στη βασιλεία.
Να σημειωθεί ότι τόσο ο Αριστοτέλης, όσο και ο δάσκαλός του ο Πλάτων, ζητούσαν τη δια νόμου έκθεση στη φωτιά για τα νεογνά εκείνα που είχαν πολλαπλές συγγενείς ανωμαλίες. Ως γνωστόν, επιστημονική προσέγγιση του κεφαλαίου τερατογέννηση έγινε από τον Αριστοτέλη και τον Ιπποκράτη, γιατί μέχρι τότε κυριαρχούσε η δεισιδαιμονία και η μαγεία.
Στη Σπάρτη, σύμφωνα με τους νόμους του Λυκούργου, ο πατέρας ήταν υποχρεωμένος να φέρει το νεογνό του στους γέροντες της φυλής για να το εξετάσουν. Αν παρουσίαζε πολλαπλές ανωμαλίες ή ήταν ασθενικό το πετούσαν σε μια απότομη χαράδρα του Ταϋγέτου, τους Αποθέτες. Η μνημόνευση αυτή αφορά στα αρτιγέννητα μωρά και όχι τα μεγαλύτερα παιδιά. Η παιδοκτονία στη Σπάρτη είχε χαρακτήρα κοινωνικό, επιβαλλόταν δηλαδή σε ορισμένες περιπτώσεις για εξυγίανση της κοινωνίας.
Στη Θήβα, μας πληροφορεί ο Αιλιανός, υπήρχε νόμος που απαγόρευε τη θανάτωση των βρεφών, ωστόσο αυτός σε ελάχιστες περιπτώσεις εφαρμόσθηκε.
Ο Πολύβιος θρηνολογούσε, γιατί στην εποχή του, ενώ “όλη η Ελλάδα υπέφερε από έλλειψη παιδιών” (υπογεννητικότητα) θεωρούσε κατάρα να θανατώνονται ή να εκθέτονται στο δρόμο παιδιά.
Γενικά, η παιδοκτονία στην Αττική χαρακτηρίζεται ως πράξη φόνου. Η υπό του νόμου προβλεπόμενη ποινή υποχρεώνει το δράστη να αυτοεξορισθεί για να εξαγνιστεί και του απαγορεύει να παραστεί στην κηδεία του θύματός του. Ο Πλάτων, στους Νόμους του, επιβάλλει στους ένοχους γονείς την υποχρεωτική διάλυση του γάμου και την απώλεια κάθε δικαιώματος πάνω στα ζώντα τέκνα.
Εάν το θάνατο του παιδιού επέφερε οποιοσδήποτε τρίτος, η πράξη χαρακτηριζόταν επίσης ως φόνος.
Στην αρχαία ελληνική μυθολογία, όμως, συναντάμε συχνά την πράξη της παιδοκτονίας. Ο Ουρανός βυθίζει τα τέκνα του στα έγκατα της γης. Ο Κρόνος καταβροχθίζει όσα έρχονται ν’ αναπαυθούν στα γόνατά του. Ο Ήφαιστος κατακρημνίζεται από τον Όλυμπο, από τον Δία ή την Ήρα, γιατί είναι δύσμορφος. Ο Λάϊος διατάσσει να εξαγνισθεί ο γιος που γεννήθηκε από την Ιοκάστη, ο Περσεύς ρίχνεται στη θάλασσα από τον παππού του.

Η ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ
H αποτρόπαια πράξη της παιδοκτονίας της Μήδειας, ενέπνευσε πολλούς αρχαίους Έλληνες και Λατίνους ποιητές, ζωγράφους, γλύπτες. Πολλές επερχόμενες λογοτεχνικές, θεατρικές, όπερες μπαρόκ, κινηματογραφικές διασκευές, σκόπιμα παραλείπουν την πράξη του φόνου, ενώ στην πλειοψηφία τους ολοκληρώνουν το μύθο με ευτυχισμένους γάμους. Άλλοτε πάλι ερμηνεύουν το αποτέλεσμα ως παράνοια, ή υποκύπτοντας στις προσταγές της ηθικής, τιμωρούν και την ίδια με θάνατο.
Έτσι, η Ευριπίδια Μήδεια συναντά, κατά περίεργο τρόπο, εκείνη την άλλη παιδοκτόνο που σμίλευσαν τα χέρια και το μυαλό του Παπαδιαμάντη στο έργο του “Φόνισσα”.
Οπωσδήποτε, σε όλες τις διαφορετικές προσεγγίσεις της ευριπίδιας τραγωδίας, κυριαρχεί το ίδιο, ρομαντικό υπόβαθρο της γυναίκας που ανατρέπει τη φύση της, τη μητρότητα για να ικανοποιήσει τη φύση της ως ερωμένη. Η επιλογή της Μήδειας αφήνει ανοιχτές πολλές ερμηνείες και επιτρέπει στην ψυχανάλυση να επέμβει. Η γυναίκα, δηλαδή, αντιδρά επιθετικά προς τον άνδρα, που είναι απόλυτα κυρίαρχος των γυναικών της εποχής εκείνης. Η Μήδεια του μύθου, οι σύγχρονες Μήδειες, είτε αληθείς στην πραγματική ζωή, είτε υποκρινόμενες στην τέχνη, δεν είναι θύματα κάποιας μοίρας, ούτε μιας επίκτητης ψυχασθένειας. Είναι δημιουργήματα της κοινωνίας, στις οποίες ο ανδρικός λόγος είναι καθοριστικός, πιεστικός και διαστρεβλωμένος απέναντι στη γυναίκα, όπως είπε και ο κριτικός Βασίλης Ραφαηλίδης.
Αν και η παιδοκτονία είναι ένα σπάνιο έγκλημα, οι λόγοι για τους οποίους ένας γονιός φτάνει να σκοτώσει το παιδί του είναι διάφοροι. Ο φόνος μπορεί να οφείλεται σε κάποια μείζονα ψυχική διαταραχή, ή μπορεί να συμβεί ως αποτέλεσμα μεγάλης κακοποίησης του παιδιού σε ένα ξέσπασμα οργής. Λιγότερες είναι οι περιπτώσεις ευθανασίας, όταν το παιδί υποφέρει από ανίατη αρρώστια. Αρκετές, όμως, είναι οι μητέρες που έχουν σκοτώσει τα παιδιά τους για λόγους εκδίκησης, μεταθέτοντας σε αυτά την οργή τους για το σύζυγο, μια κατηγορία παιδοκτονίας που πολύ δύσκολα γίνεται κατανοητή ή προκαλεί τη συμπάθεια. Ο Stern, το 1948, ονόμασε την περίπτωση αυτή το “σύνδρομο της Μήδειας”.
Η Motz γράφει για την παιδοκτονία: “Η γυναίκα χρησιμοποιεί το σώμα της, ως το πιο ισχυρό επικοινωνιακό μέσο, ως το μεγαλύτερο όπλο της. Εξαιτίας της απόλυτης εξουσίας που έχει η μητέρα στα παιδιά της μέσα στον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού της, μερικές διαταραγμένες γυναίκες, στερημένες από μητρική φροντίδα οι ίδιες, βλέπουν τα παιδιά τους ως ναρκισσιστική προέκταση του εαυτού τους. Έτσι, αντί να στρέψει την καταστροφική οργή στον εαυτό της, στρέφει αυτή τη φονική παρόρμηση στο παιδί της. Δηλαδή, η παιδοκτονία ως λειτουργία είναι το καθρέπτισμα της αυτοκτονίας στη φαντασία. Σκοτώνοντας το κακό μέρος του εαυτού της που έχει προβληθεί πάνω στο παιδί, η μητέρα παροδικά έχει εξαφανίσει τα απαράδεκτα μέρη του εαυτού της που δεν έχει απαρτιώσει”.
Το 1951, ο καθηγητής Νευρολογίας και Ψυχιατρικής, ψυχαναλυτής Δημήτρης Κουρέτας, μεταξύ των άλλων γράφει: “Η Μήδεια είναι μια κλινική περίπτωση εγκληματικής προσωπικότητας και ο Ευριπίδης ένας νατουραλιστής που κατέγραψε επιμελώς την ψυχική διαταραχή της”.
Στον αντίποδα του Δ. Κουρέτα, ο Γιώργος Χειμωνάς, ποιητής, νευρολόγος – ψυχίατρος, προλογίζοντας την ελεύθερη απόδοση της Μήδειας, γράφει: “Δε φταίει αυτή, δεν έχει άλλο τρόπο, γιατί κανένα άλλο συναίσθημα δε βρίσκει, δεν υπάρχει για να το χρησιμοποιήσει. Ο πόνος για τα παιδιά είναι το τελευταίο, το μοναδικό τέχνασμά της, που θα την υποτάξει στην πιο μαρτυρική, στην πιο αληθινή, γιατί δεν έμεινε καμιά άλλη αλήθεια από το γάμο τους”.
Οι δύο αυτές απόψεις έχουν στη βάση τους διαφορετικά συναισθήματα για τη Μήδεια. Η πρώτη, χωρίς καμιά συναίσθηση, δεν αναγνωρίζει στην παιδοκτόνο τίποτα κοινό με τον καθημερινό άνθρωπο, αντιμετωπίζει τη συμπεριφορά της ως ακραία απόκλιση από το φυσιολογικό. Η δεύτερη, γεμάτη κατανόηση, αγάπη θα έλεγε κανείς, την ερμηνεύει με επικοινωνιακούς όρους. Η Μήδεια χρησιμοποιεί το σώμα των παιδιών της ως προέκταση του δικού της σώματος, για να μεταφέρει το μήνυμα της οδύνης της.
Ο De Mause γράφει: “Η χρήση των παιδιών ως αποδιοπομπαίων τράγων για να ανακουφιστεί η προσωπική εσωτερική σύγκρουση, έχει αποδειχθεί ένας εξαιρετικά αποτελεσματικός τρόπος για να συντηρούμε τη συλλογική ψυχολογική μας ομοιόσταση… Το παιδί χρησιμοποιείται ως δοχείο δηλητηρίου, όπου κανείς μπορεί να προβάλει κομμάτια της ψυχής του που αποποιείται…”.
Πάνω στην παιδοκτονία, είτε με τη μορφή θυσιών (θυσία του Αβραάμ στην Παλαιά Διαθήκη, Ιφιγένεια εν Αυλίδι στον Ευριπίδη), είτε ως ανοχή μπροστά στους θανάτους και στην κακοποίηση των παιδιών σε περιοχές που μαστίζονται από τον πόλεμο ή τη φτώχεια, έχουν χτιστεί τα θεμέλια της ανθρωπότητας των εθνών και των θρησκειών. Μάλιστα, η επίθεση εναντίον των παιδιών, στην πραγματικότητα είναι ισχυρότερη και πιο πραγματική επιτυχημένη ιστορική φαντασίωση (De Mause).
Λίγο πριν από την, με κάθαρση, λήξη του δράματος, ο Ιάσων, στη συγκλονιστική λογομαχία του με τη Μήδεια αυτοονειδίζεται. Αναγνωρίζει πως δεν είχε τα λογικά του, όταν έπαιρνε μαζί του μια βάρβαρη: “Τότ’ ου φρονών, οτ’ εκ δόμων σε βαρβάρου τ’ από χθονός Ελλην’ ες οίκον ηγόμην”. Καμιά Ελληνίδα, της λέει με όλη του την αποστροφή, δε θα διέπραττε τα τόσα εγκλήματά σου: “Ουκ έστιν ήτις τούτ’αυ Ελληνίς γυνής έτλη ποθ'”. Καμιά Ελληνίδα, αν βέβαια εξαιρεθεί η Ινώ που έριξε το γιο της, το Μελικέρκτη, σ’ ένα λέβητα γεμάτο καυτό νερό, αλλά της είχε πάρει τα μυαλά της η ζηλόφθονη Ήρα, άρα η ίδια δεν ήταν παρά ένα ενεργούμενο όν.
Αλήθεια, αν ανατρέξουμε στα φύλλα του ημερήσιου, του περιοδικού τύπου, στις τηλεοπτικές οθόνες των ΜΜΕ, πόσες σύγχρονες φαρμακεύτριες, πόσες τωρινές Μήδειες θα παρατηρήσουμε σ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη μας; Εύκολη σχετικά η ανάλυση, η δικαιολόγηση του εγκλήματος, δύσκολη όμως η αποτροπή!

http://www.iatrikionline.gr/