ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ – Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ, ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ, ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ. ΜΕΡΟΣ ΣΤ΄

 

ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ – Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ, ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ, ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ. ΜΕΡΟΣ ΣΤ΄

Γράφει ο

Θοδωρής Μαραγκουδάκης

Στο προηγούμενο μέρος αυτού του ιστορικού σημειώματος προαναφέραμε ότι σε ετούτο το μέρος θα ασχοληθούμε με τις αστικές αντιστασιακές οργανώσεις και κινήσεις – και αυτό θα κάνουμε.

Πριν όμως το κάνουμε, αξίζει να αναφέρουμε ποια ήταν τα πρόσωπα που υπέγραψαν την ιδρυτική πράξη του ΕΑΜ και ποια ήταν η πορεία τους.

Αυτά λοιπόν τα πρόσωπα ήταν: από το ΚΚΕ ο Λευτέρης Αποστόλου. Από το ΣΚΕ (Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας) ο Χρήστος Χωμενίδης. Από την ΕΛΔ (Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας) ο Ηλίας Τσιριμώκος. Και από το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας ο Απόστολος Βογιατζής.

Από αυτούς την πιο τραγική τύχη είχε ο Χρήστος Χωμενίδης, ο οποίος απαγχονίστηκε στις 9 Μαϊου 1944 από τα Τάγματα Ασφαλείας της κατοχικής κυβέρνησης Ράλλη στα Ψηλαλώνια της Πάτρας. Αρχηγός των Ταγμάτων Ασφαλείας της περιοχής ήταν ο διαβόητος φασίστας αξιωματικός Νίκος Κουρκουλάκος, τον οποίο πολύ αργότερα η χούντα των συνταγματαρχών για να τον… ανταμείψει τον έκανε διοικητή της Αγροτικής Τράπεζας σε μεγάλη ηλικία (είχε περάσει τα 70). Λέγεται ότι του έδωσαν αυτή τη θέση για να κρατήσει κλειστό το στόμα του σχετικά με την ταγματασφαλίτικη δράση του «ηγέτη» της χούντας, Γεωργίου Παπαδόπουλου.

ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΧΝΑΜΕ ΠΟΙΟΙ ΚΥΒΕΡΝΗΣΑΝ ΚΙ ΑΚΟΜΑ ΚΥΒΕΡΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΥΣΤΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ, δηλαδή οι δωσίλογοι και οι απόγονοί τους. Όσα λάθη και να έχει κάνει η αριστερή παράταξη, που ασφαλώς δεν έχει κάνει λίγα, το ηθικό στίγμα της Δεξιάς απ’ αυτό το γεγονός είναι ανεξίτηλο – αν και τα πράγματα το έφεραν έτσι ώστε επί χούντας αρκετοί από τη δεξιά παράταξη ξύπνησαν από τον παθολογικό, υστερικό, «επαγγελματικό» αντικομμουνισμό τους και συμμετείχαν στον αντιδικτατορικό αγώνα.

Αν το όνομα Χρήστος Χωμενίδης σας θυμίζει τον γνωστό πασοκονεοφιλελεύθερο και φανατικό «ευρωπαϊστή» σημερινό συγγραφέα, σωστά σας το θυμίζει. Πρόκειται για τον εγγονό του!...

Από τους άλλους, ο Λευτέρης Αποστόλου, αδελφός της γνωστής ηρωίδας Ηλέκτρας Αποστόλου που βρήκε στην Κατοχή τραγικό θάνατο από τα βασανιστήρια της Ασφάλειας, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση ως στέλεχος του ΕΑΜ και αργότερα στον ΔΣΕ (Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας) του ΚΚΕ κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο του 1946-49. Μετά το 1950 είχε πολλές περιπέτειες λόγω της αντίθεσής του στις ηγεσίες του ΚΚΕ, τόσο του Ζαχαριάδη όσο και του Κολιγιάννη. Για ένα διάστημα τον θεωρούσαν εκπρόσωπο των «φιλοτιτοϊκών» στοιχείων αν και δεν είναι βέβαιο πόσο ακριβής είναι αυτός ο χαρακτηρισμός. Όπως και νάχει, επέζησε και μετά το 1974 επέστρεψε στην Ελλάδα κι εντάχθηκε στο ΚΚΕ εσωτερικού.

Για τον Ηλία Τσιριμώκο τα είπαμε – παρέμεινε στην ηγεσία του ΕΑΜ και ήταν εκείνος που πάντα «έσπρωχνε» το ΕΑΜ και προσωπικά τον Σιάντο προς τη συνεργασία και τελικά την υποταγή στους Βρετανούς. Έπαιξε ολέθριο ρόλο κατά τη συμφωνία της Βάρκιζας, στον οποίο θα αναφερθούμε όταν έρθει η ώρα. Μετά τον Εμφύλιο ήταν ένας από τους παράγοντες του Κέντρου, θεωρούμενος ως «κεντροαριστερός», όμως τελικά η σταδιοδρομία του τερματίστηκε άδοξα όταν έγινε πρωθυπουργός για λίγες μέρες (χωρίς να καταφέρει να πάρει ψήφο εμπιστοσύνης) της κυβέρνησης των «αποστατών» της Ένωσης Κέντρου το 1965.

Όσο για τον Απόστολο Βογιατζή, αν και συνιδρυτής του ΕΑΜ, δεν έδειξε κάποια ιδιαίτερη δραστηριότητα στην Εθνική Αντίσταση και μετά το 1945 έφυγε για τις ΗΠΑ. Επανεμφανίστηκε το 1968 σαν… υπουργός εργασίας της χούντας των συνταγματαρχών και μάλιστα παρέμεινε αρκετό καιρό σε αυτή τη θέση! Το 1971 έγινε πρόεδρος της «Συμβουλευτικής Επιτροπής», μιας καρικατούρας βουλής συντεχνιακού τύπου που είχε κατασκευάσει η χούντα για να μπορεί να ισχυρίζεται ότι «βαδίζει προς την αποκατάστασιν της Δημοκρατίας» και από τη θέση αυτή υποχρεώθηκε να ανεχτεί τον εξευτελισμό του από τον Στέλιο Παττακό, στον οποίο ήταν ακατανόητη ακόμα και αυτή η «Δημοκρατία» εκείνης της ψευτοβουλής…

Θα επανέλθουμε ασφαλώς στο ΕΑΜ και στο ΚΚΕ, τώρα πάμε στην «άλλη» αντίσταση, εκείνη δηλαδή του αστικού κόσμου.

Το μεγάλο λοιπόν δυστύχημα της Ελλάδας, το λέμε από τώρα, είναι η καθυστέρηση του αστικού πολιτικού κόσμου να οργανωθεί στην Αντίσταση, η ελλιπής κατανόηση του πώς θα έπρεπε να κάνει Αντίσταση μέσα στην περίοδο της Κατοχής και ο κατοπινός διχασμός του σε συνεργάτες των κατακτητών (που σε αρκετές περιπτώσεις ήταν ή μετατράπηκαν και σε συνεργάτες των Βρετανών) και γνήσιους αντιστασιακούς – ενώ ασφαλώς ένα μεγάλο κομμάτι αυτού του χώρου παρέμεινε αμέτοχο περιμένοντας να τελειώσει ο πόλεμος ώστε να ενταχθεί στη νέα τάξη πραγμάτων που θα προέκυπτε ανάλογα με το ποιος θα νικούσε.

Υπεύθυνοι γι’ αυτή την κατάσταση ήταν οι προπολεμικοί πολιτικοί ηγέτες (Σοφούλης, Κώστας Τσαλδάρης, Γονατάς, Πάγκαλος, Γ. Παπανδρέου, Καφαντάρης κλπ.) που είχαν απομείνει στην Ελλάδα… όλοι τους συμβούλευαν τον ελληνικό λαό «να καθίσει στ’ αυγά του» και να περιμένει το τέλος του πολέμου. Στην αρχή μάλιστα κάποιοι από αυτούς συναγωνίζονταν στο ποιος θα είχε περισσότερες επαφές και θα «συμβούλευε» τον Τσολάκογλου!

Επίσης, σε αντίθεση με τους κομμουνιστές, ο αστικός πολιτικός κόσμος δεν είχε πείρα από παράνομη δράση και μαζικές κινητοποιήσεις – αλλά μόνο με αυτούς τους τρόπους μπορούσε να οργανωθεί η Αντίσταση εκείνη την εποχή.

Γιατί, όμως, λέμε ότι η ελλιπής συμμετοχή του αστικού πολιτικού κόσμου στην Αντίσταση ήταν το μεγάλο δυστύχημα της Ελλάδας;

Το λέμε διότι η φύση απεχθάνεται το κενό και η Αντίσταση αποτελούσε μια αναγκαιότητα της εποχής – το κενό λοιπόν του αστικού πολιτικού κόσμου το κάλυψαν το ΚΚΕ και το ΕΑΜ, που έτσι απέκτησαν επιρροή ασύγκριτα μεγαλύτερη από το «φυσιολογικό» μέγεθος του ΚΚΕ εδώ στην Ελλάδα, την οποία… αποδείχθηκε ότι δεν μπόρεσαν να διαχειριστούν. Και το χειρότερο ήταν ότι αυτή η κατάσταση έφερε σε αντίθεση τις δυο παρατάξεις τόσο πολύ, ώστε στη συνέχεια γρήγορα δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο Πόλεμο που επακολούθησε αργότερα.

Αυτό συνέβη διότι αφενός στην εξέλιξη των γεγονότων το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ κυριάρχησαν πολιτικά και στρατιωτικά στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας, απέκτησαν ισχυρή πιθανότητα να κατακτήσουν την εξουσία μετά από την απελευθέρωση και ασφαλώς δεν είχαν τη διάθεση να παραχωρήσουν αυτή τη θέση τους σε άλλους. Και αφετέρου, διότι ακριβώς αυτή η κυριαρχία του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ έσπρωξε μεγάλο μέρος του αστικού κόσμου προς τη συνεργασία με τους κατακτητές ή… προς το «διπλοπρακτοριλίκι» για λογαριασμό των κατακτητών και των Βρετανών παράλληλα!

Εξάλλου, είτε εκ των πραγμάτων είτε διότι από την αρχή είχαν αυτό το σκοπό, στις αντιστασιακές οργανώσεις του αστικού πολιτικού χώρου κυριαρχούσε περισσότερο ή λιγότερο η θέληση να λειτουργήσουν σαν «βοηθοί» των Άγγλων, σαν αντίβαρα στην ΕΑΜική αντίσταση και να εμποδίσουν το ΚΚΕ να καταλάβει αργότερα την εξουσία. Κάτι το οποίο ενθάρρυναν με όλους τους τρόπους οι Βρετανοί με τη δική τους ανάμιξη στην Αντίσταση, για την οποία παρακάτω θα μιλήσουμε.

Εδώ βέβαια κάποιοι θα ρωτήσουν «ναι αλλά και το ΕΑΜ δεν ήθελε να υποτάξει την Ελλάδα στη Σοβιετική Ένωση»; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκη και θα αναλυθεί σε επόμενη συνέχεια!

Αντίθετα με την Ελλάδα, σε όσες χώρες της Δύσης υπήρξε αξιόλογη αστική Αντίσταση παράλληλα με την κομμουνιστική (Ιταλία, Γαλλία, Βέλγιο κλπ.), όσο και να οξύνθηκαν αργότερα, μετά τον πόλεμο, οι αντιπαραθέσεις, δεν έφτασαν στο σημείο του Εμφυλίου Πολέμου – ήταν καθοριστικό το γεγονός ότι σε εκείνες τις χώρες οι αστοί και οι κομμουνιστές πολέμησαν τους κατακτητές σε «ισότιμη» βάση και μοιράστηκαν τους ίδιους κινδύνους. Αυτό άλλωστε προκάλεσε την πολύ πιο σκληρή τιμωρία των συνεργατών των κατακτητών στις χώρες εκείνες, σε πλήρη αντίθεση με την Ελλάδα, όπου έγιναν καθεστώς τελικά.

Στην Ελλάδα αυτή η «εθνική ενότητα» επιτεύχθηκε πολύ καθυστερημένα, δηλαδή την εποχή της χούντας των συνταγματαρχών, όταν σε μικρότερη ασφαλώς κλίμακα, συνέβη αυτό που μόλις περιγράψαμε ότι είχε γίνει στην Ιταλία, Γαλλία, Βέλγιο κλπ. επί Κατοχής: τότε δηλαδή για πρώτη φορά δεξιοί που συμμετείχαν στον αντιδικτατορικό αγώνα βρέθηκαν μαζί με κομμουνιστές σε φυλακές και εξορίες. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα αυτοί οι δεξιοί ήταν από εκείνους που είχαν πολεμήσει τους κομμουνιστές στον Εμφύλιο Πόλεμο και πρωτοστατούσαν στις φυλακίσεις κι εξορίες κομμουνιστών στο μετεμφυλιακό κράτος! Τότε, στις φυλακές κι εξορίες της χούντας ή στον αντιδικτατορικό αγώνα από το εξωτερικό, αυτοί οι παλιοί αντικομμουνιστές, χωρίς να αλλάξουν ιδεολογία, διαπίστωσαν, αν μη τι άλλο, ότι… δεν είχαν να κάνουν με τους «εκδοροσφαγείς» που φανταζόντουσαν. Αυτό το γεγονός έθεσε τις βάσεις για τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ ύστερα από την πτώση της χούντας, για τη συνύπαρξη παλιών κομμουνιστών/αριστερών και παλιών αντικομμουνιστών στο ΠΑΣΟΚ αλλά και για… τη συγκυβέρνηση Δεξιάς κι Αριστεράς το 1989 – το κατά πόσο και σε τι αυτή η συμφιλίωση ωφέλησε ή έβλαψε, είναι θέμα μιας άλλης, όχι εύκολης συζήτησης.

Παρ’ όλα αυτά, ασφαλώς υπήρξαν πολλοί άνθρωποι του αστικού πολιτικού χώρου, είτε «επιφανείς» είτε απλοί, οι οποίοι θέλησαν να αντισταθούν στους κατακτητές και θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε την «αστική» αυτή αντίσταση τώρα.

Από τους αστούς πολιτικούς, αυτός που ξεχώρισε από την αρχή από τους υπόλοιπους και άρχισε να κινείται αντιστασιακά, ήταν ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο οποίος ήταν προπολεμικά αρχηγός του Εθνικού Ενωτικού Κόμματος, ενός μικρού κομματιδίου της «ανανεωτικής Δεξιάς» με τάσεις «κοινωνιολογικές» αν μπορούμε να το πούμε έτσι. Αν και το κόμμα του ήταν ασήμαντο, ο ίδιος είχε γίνει περισσότερο γνωστός λόγω του προφίλ διανοουμένου που είχε καλλιεργήσει με τις κλασσικές σπουδές του στη Γερμανία.

Ο Κανελλόπουλος ήταν γενναίος και ακέραιος άνθρωπος – όμως όχι, κατά τη γνώμη του συγγραφέα αυτού του σημειώματος, κατάλληλος για την πολιτική, κάτι που αποδείχθηκε πολλές φορές αργότερα. Ωστόσο εκείνη την εποχή έφερνε μια «νέα πνοή» στον πολιτικό του χώρο. Σύντομα αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Ελλάδα και να καταφύγει στη Μέση Ανατολή, όπου αμέσως χρησιμοποιήθηκε από την εξόριστη βασιλική κυβέρνηση – το πώς και με ποιες συνέπειες θα αναλυθεί όταν θα φτάσουμε να εξετάσουμε τι συνέβαινε σε αυτό το «πεδίο δράσης», στη Μέση Ανατολή δηλαδή.

Πολλοί άλλοι αντιστασιακοί του αστικού πολιτικού χώρου προτίμησαν τη μεμονωμένη δράση ή τη δράση σε μικρές ομάδες, κυρίως σαν κατάσκοποι και πληροφοριοδότες υπέρ των Άγγλων επικοινωνώντας με ασυρμάτους με το βρετανικό στρατηγείο της Μέσης Ανατολής και σαν σαμποτέρ κατά γερμανικών εγκαταστάσεων, οχημάτων κλπ. Αυτή η δράση δεν μπορούσε να έχει την ίδια σημασία με τους μαζικούς αγώνες του ΕΑΜ και με τον ένοπλο αγώνα (ο οποίος ακριβώς από αυτούς τους μαζικούς αγώνες προήλθε) του ΕΛΑΣ –ωστόσο δεν ήταν λιγότερο επικίνδυνη για όσους είχαν επιλέξει αυτό τον τρόπο αντίστασης και πολλοί συνελήφθησαν και βασανίστηκαν ή κι εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς. Αξίζουν κάθε τιμής – και ανάμεσα στους πολλούς και πολλές ξεχωρίζουμε τον εκπληκτικό Πολωνό αλλά μεγαλωμένο στην Ελλάδα και εξαιρετικό αθλητή της κολύμβησης και της υδατοσφαίρισης Γεώργιο Ιβάνωφ καθώς και την πολύ δραστήρια στην Αντίσταση τέτοιας μορφής όπως η παραπάνω που περιγράψαμε, Λέλα Καραγιάννη. Και οι δυο εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς.

Εδώ πρέπει να γυρίσουμε λίγο πίσω στο χρόνο και να σημειώσουμε ότι η πρώτη εμβληματική μεμονωμένη αντιστασιακή ενέργεια, πριν ακόμα δημιουργηθεί οποιαδήποτε αντιστασιακή οργάνωση, ήταν το κατέβασμα της γερμανικής σημαίας από την Ακρόπολη από τους Μανώλη Γλέζο και Λάκη Σάντα στις 30 Μαϊου 1941 – ήταν μια πράξη που έδωσε απίστευτο θάρρος στους Έλληνες και είχε πολύ μεγάλη ηθική απήχηση! Αν και οι Γερμανοί έκαναν τα πάντα για να ανακαλύψουν τους «ενόχους» δεν τα κατάφεραν, διότι κάποιοι έντιμοι Έλληνες δικαστικοί κι ανακριτές με έντεχνο τρόπο αποπροσανατόλισαν τις έρευνές τους, μέχρι… να βαρεθούν να ψάχνουν. Και ο Μανώλης Γλέζος και ο Λάκης Σάντας εντάχθηκαν αργότερα στο ΕΑΜ και παρέμειναν στο χώρο της Αριστεράς – με τη γνωστή σε όλους δράση ο Γλέζος και με πιο χαμηλό προφίλ ο Σάντας.

Μια προσπάθεια πιο οργανωμένης αντιστασιακής δράσης έγινε από τον αξιωματικό Κώστα Περρίκο και ορισμένους άλλους (Ιωάννης Κατεβάτης, Θέμης Σκούρας, Ιουλία Μπίμπα κλπ.) με τη δημιουργία της οργάνωσης ΠΕΑΝ (Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων). Οι περισσότεροι από τους ιδρυτές της ήταν υπό την επιρροή του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, για τον οποίο μιλήσαμε λίγο πιο πάνω. Και αυτή η οργάνωση περισσότερο προσανατολίστηκε σε δυναμικές ενέργειες παρά σε μαζικές κινητοποιήσεις – είχε όμως ένα μεγάλο επίτευγμα, που ήταν η ανατίναξη στις 20 Σεπτέμβρη του 1942 (με 29 νεκρούς!) των γραφείων της εθνικοσοσιαλιστικής οργάνωσης ΕΣΠΟ (Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση), την οποία οι Γερμανοί προόριζαν ίσως για δορυφορικό ναζιστικό κόμμα της Ελλάδας, αναλόγως και με το πώς θα εξελισσόταν ο πόλεμος. Αν και η ΕΣΠΟ συνέχισε τυπικά να υπάρχει, έπεσε στην ασημαντότητα και ουσιαστικά αυτό ήταν το πολιτικό της τέλος.

Η ΠΕΑΝ όμως, η οποία είχε αρχίσει να έχει προστριβές με το ΕΑΜ, καθώς το τελευταίο δεν έβλεπε με καλό μάτι όποιον αμφισβητούσε την κυριαρχία του, δεν μακροημέρευσε, διότι τα σημαντικότερα στελέχη της συνελήφθησαν από τους Γερμανούς ύστερα από προδοσία ενός μέλους της. Όλοι εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς τον Ιανουάριο του 1943 (η Ιουλία Μπίμπα τον Φεβρουάριο του ίδιου χρόνου με αποκεφαλισμό στη Βιέννη, όπου την είχαν μεταφέρει οι Γερμανοί διότι δεν ήθελαν να πραγματοποιήσουν εκτέλεση με τέτοιον τρόπο στην Ελλάδα). Η ΠΕΑΝ ύστερα απ’ αυτό δεν διαλύθηκε αλλά έχασε την επιρροή της, έκοψε τις σχέσεις της με τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, πήρε υπό τη νέα ηγεσία της στροφή προς την Ακροδεξιά και «χάθηκε» μέσα στο πλήθος των πολυάριθμων αντιεαμικών οργανώσεων που είχαν δημιουργηθεί προς το τέλος της Κατοχής.

Αυτού του είδους η αστική αντίσταση ήταν, ας πούμε, «ρομαντικής» μορφής. Όμως υπήρξαν δυο άλλες αστικές αντιστασιακές οργανώσεις που απέκτησαν μεγαλύτερη ισχύ και ανταγωνίστηκαν το ΕΑΜ αρκετά σοβαρά. Υπήρξαν κι άλλες μικρότερες, τοπικού κυρίως χαρακτήρα αλλά ας ασχοληθούμε με τις παραπάνω δυο πρώτα.

Η πρώτη απ’ αυτές τις οργανώσεις ήταν ο ΕΔΕΣ (Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος), ο οποίος ιδρύθηκε στις 9 Σεπτέμβρη του 1941 από τον απόστρατο συνταγματάρχη Ναπολέοντα Ζέρβα και ορισμένους συνεργάτες του.

Αν ο Άρης Βελουχιώτης, παρά την αστική του καταγωγή, από νέος σε ηλικία έγινε ένας σκληρός κι αποφασισμένος κομμουνιστής, ο Ζέρβας ήταν το ακριβώς αντίθετό του – το ιστορικό παράδοξο είναι ότι ήταν και μακρινοί συγγενείς! Το όνομα «Ναπολέων» ταίριαζε απόλυτα στον Ζέρβα, διότι οι φιλοδοξίες του ήταν αντίστοιχες – ήθελε δηλαδή να κυβερνήσει την Ελλάδα!

Προπολεμικά ο Ζέρβας είχε σταδιοδρομήσει στον στρατό, είχε φτάσει στο βαθμό του συνταγματάρχη, ο οποίος ήταν τότε αντίστοιχος με τον σημερινό του ταξίαρχου ή υποστράτηγου και το 1925-26 ήταν ένας από τους διοικητές των «Δημοκρατικών Ταγμάτων», δηλαδή των στρατιωτικών σωμάτων πραιτωριανών του δικτάτορα Θεόδωρου Πάγκαλου – ο άλλος επιφανής διοικητής αυτών των ταγμάτων ήταν ο Βασίλειος Ντερτιλής, από τους ιδρυτές των Ταγμάτων Ασφαλείας και πατέρας του Νικόλαου Ντερτιλή, του γνωστού αξιωματικού της χούντας των συνταγματαρχών.

Τον Αύγουστο του 1926 ο Ζέρβας κι ο Ντερτιλής εγκατέλειψαν τον Πάγκαλο και συμμετείχαν στην ανατροπή του από τον Γεώργιο Κονδύλη – όμως αφού ανατράπηκε ο Πάγκαλος τα «Δημοκρατικά Τάγματα» δεν είχαν διαλυθεί και παρέμεναν επίφοβα. Με «περίτεχνο» τρόπο ο Κονδύλης τους εξώθησε ένα μήνα αργότερα σε ένα είδος πραξικοπήματος/στρατιωτικού κινήματος διαμαρτυρίας το οποίο έχει πολλές αναλογίες με το αποτυχημένο πραξικόπημα των αντιπάλων του Ερντογάν στην Τουρκία πολλά χρόνια αργότερα! Αυτό το κίνημα καταπνίγηκε από τον Κονδύλη σε μια χαοτική, επεισοδιακή μέρα με 100 τουλάχιστον νεκρούς και πάνω από 200 τραυματίες στο κέντρο της Αθήνας! Ο Ζέρβας τότε καταδικάστηκε σε ισόβια αλλά γρήγορα αμνηστεύθηκε. Από τότε και ώσπου να ξεσπάσει ο πόλεμος και η Κατοχή είχε γίνει γνωστότερος για την καλοζωία του και τις… χαρτοπαικτικές του επιδόσεις, παρά για οτιδήποτε άλλο! Οι φιλοδοξίες του, όμως, παρέμειναν αμείωτες!

Συλλαμβάνοντας από νωρίς το αντιστασιακό πνεύμα της εποχής ίδρυσε λοιπόν όπως προαναφέραμε τον ΕΔΕΣ χρησιμοποιώντας ερήμην του το όνομα του Νικολάου Πλαστήρα ο οποίος υποτίθεται ότι ήταν ο «απών αρχηγός» (ο Πλαστήρας ύστερα από το αποτυχημένο βενιζελικό κίνημα του 1935 ζούσε στη Γαλλία). Μάλιστα ο ΕΔΕΣ παρουσιάστηκε στο ιδρυτικό καταστατικό του… πιο προωθημένος από το ΕΑΜ, καθώς διακήρυσσε ότι ήθελε να εγκαθιδρύσει στην Ελλάδα «δημοκρατικόν πολίτευμα σοσιαλιστικής μορφής» και αποκαλούσε τον βασιλιά Γεώργιο Β΄ προδότη λόγω της συμμετοχής του στη δικτατορία της 4ης Αυγούστου! Αντίθετα, όπως είδαμε σε προηγούμενο μέρος αυτού του σημειώματος, το ΕΑΜ διακήρυσσε ότι είχε μόνο απελευθερωτικούς σκοπούς και ότι το πολιτειακό και το πολίτευμα της χώρας θα έπρεπε να αποφασιστούν μετά από την απελευθέρωση!

Ασφαλώς ο Ζέρβας δεν είχε την παραμικρή σχέση με τον σοσιαλισμό – και όπως είναι σχεδόν βέβαιο αυτές οι αρχικές διακηρύξεις του ΕΔΕΣ δεν οφείλονταν τόσο στον ίδιο τον Ζέρβα, ο οποίος φαίνεται να μην έδινε τόση σημασία στα καταστατικά και τις δηλώσεις, όσο στον Κομνηνό Πυρομάγλου, έναν από τους συνεργάτες του Ζέρβα, με πλούσια δράση προπολεμικά στη Μικρασιατική Εκστρατεία κοντά στον Πλαστήρα αλλά και στον αντιδικτατορικό αγώνα κατά του Μεταξά. Ο Πυρομάγλου παρουσιαζόταν ως «σύνδεσμος» του Πλαστήρα και του Ζέρβα και ήταν εκείνος ο οποίος ειλικρινά πίστευε στις παραπάνω «σοσιαλιστικές» και δημοκρατικές διακηρύξεις – ο ίδιος ο Πλαστήρας μάλλον δεν είχε καθόλου καθαρή εικόνα των διακηρύξεων αυτών και γενικότερα του τι συνέβαινε στην Ελλάδα όσο εκείνος απουσίαζε στο εξωτερικό, όπως αποδείχθηκε αργότερα.

Αν και η προσπάθεια του Πυρομάγλου να παίξει έναν «εξισορροπητικό» ρόλο μεταξύ της μοναρχικής Δεξιάς και του ΕΑΜ και να τραβήξει τον ΕΔΕΣ και ολόκληρη την Εθνική Αντίσταση προς ένα είδος «σοσιαλδημοκρατικής» κατεύθυνσης, ήταν ουτοπικές κι απέτυχαν, είναι επίσης δυστύχημα για την Ελλάδα που δεν βρήκαν ανταπόκριση – αν ο Πυρομάγλου είχε κατορθώσει αυτό που προσπαθούσε, ο Εμφύλιος Πόλεμος δεν θα είχε γίνει και η Ελλάδα θα ακολουθούσε το δρόμο των άλλων χωρών της «προηγμένης Δύσης», όπως της Ιταλίας, της Γαλλίας κλπ.!

Ο Ζέρβας πάντως αν και θεωρούσε χρήσιμο τον Πυρομάγλου επειδή πίστευε ότι ο τελευταίος «θα του έφερνε κόσμο» ο οποίος αλλιώς θα ακολουθούσε το ΕΑΜ, στην πραγματικότητα δεν του έδινε σημασία. Οι φιλοδοξίες του ήταν διαφορετικές.

Αν κι ο ΕΔΕΣ ιδρύθηκε νωρίτερα από το ΕΑΜ (όχι όμως νωρίτερα από την προδρομική του ΕΑΜ, Εθνική Αλληλεγγύη) στην αρχή δεν δημιούργησε αντάρτικο στα βουνά. Δραστηριοποιήθηκε κυρίως στην Αθήνα αλλά χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, καθώς γενικά ο Ζέρβας είχε ανάμεσα στους βενιζελικούς αξιωματικούς και γενικότερα ανάμεσα στον κόσμο τη φήμη του τυχοδιώκτη και… του μπον βιβέρ (αυτό ουδέποτε το εγκατέλειψε!) και δεν ενέπνεε εμπιστοσύνη.

Αυτό, όμως, που ενδιέφερε τον Ζέρβα περισσότερο απ’ όλα ήταν να πιάσει επαφή με τους Βρετανούς και να τους πείσει ότι… ήταν ο άνθρωπός τους, καθώς αμέσως κατάλαβε ότι οι τελευταίοι θα ερχόντουσαν αργά ή γρήγορα σε σύγκρουση με το ΕΑΜ κι ότι χρειαζόντουσαν στηρίγματα!

Όταν λοιπόν κατόρθωσε να αποκτήσει αυτή την επαφή, αμέσως «ξέχασε» τις «σοσιαλιστικές» διακηρύξεις του ΕΔΕΣ, στις οποίες άλλωστε ουδέποτε πίστεψε και έστειλε κρυφό μήνυμα στους Άγγλους, ερήμην του Πυρομάγλου, ότι αν οι τελευταίοι επέμεναν στην επιστροφή του βασιλιά Γεωργίου Β΄ μετά από την απελευθέρωση, εκείνος θα τους υποστήριζε παρά το αντίθετο πρόγραμμα του ΕΔΕΣ! Ενώ παράλληλα προσπάθησε να τους πείσει ότι ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος για να δημιουργήσει αντάρτικο στα βουνά ως αντίβαρο εκείνου του ΕΛΑΣ, που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται ταχύτατα!

Είναι γεγονός ότι ο Ζέρβας ήταν επικοινωνιακός, οργανωτικός όταν… αποφάσιζε να δουλέψει, ικανός ως στρατιωτικός διοικητής και προσείλκυε κόσμο που φοβόταν το ΕΑΜ λόγω του ότι το τελευταίο είχε ως κινητήριο μοχλό του το ΚΚΕ - και με όλα αυτά τα προσόντα του και τις πράξεις του που περιγράψαμε, κατόρθωσε να πείσει τους Άγγλους να τον χρηματοδοτήσουν με το τεράστιο για την εποχή ποσό των 24.000 χρυσών λιρών για να ξεκινήσει το αντάρτικό του!

Όμως, καθώς ήταν επιρρεπής όπως είπαμε στην καλή ζωή, δεν βιάστηκε να ανεβεί στο βουνό και… ξόδευε για την καλοπέρασή του τις αγγλικές λίρες (!!!) μέχρι που οι Άγγλοι αγανάκτησαν και τον απείλησαν ότι αν δεν ξεκινούσε αμέσως την αντάρτικη δράση του, θα τον κατέδιδαν στους Γερμανούς!

Έτσι, στις 23 Ιουλίου 1942 ανέβηκε επιτέλους στο βουνό. Ο ίδιος εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην περιοχή του Βάλτου Αιτωλοακαρνανίας και στην περιοχή της Άρτας - εκεί, στον Βάλτο, στην Άρτα και σε μεγάλο μέρος της Ηπείρου ήταν ως το τέλος της Κατοχής η βάση του ΕΔΕΣ και των ΕΟΕΑ (Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών), όπως ονομάστηκε το στρατιωτικό του σκέλος. Αν και η δύναμή του στις συγκεκριμένες περιοχές ήταν ισχυρή, δεν ήταν δυνατόν να συγκριθεί με την πανελλαδική απήχηση κι επιρροή του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Ασφαλώς η εδραίωσή του σε εκείνες τις περιοχές οφειλόταν τόσο στο επικοινωνιακό χάρισμα και στις ικανότητες του Ζέρβα όσο και στις αγγλικές λίρες, οι οποίες ουδέποτε του έλειψαν – ο ΕΔΕΣ σε αντίθεση με τον ΕΛΑΣ πλήρωνε τακτικά με αυτές τις λίρες όσους είχαν στρατολογηθεί σε αυτόν και αυτή η πηγή εισοδήματος ήταν πολύτιμη για τους φτωχούς αγρότες εκείνα τα χρόνια.

Βεβαίως και το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ έλαβαν αγγλική βοήθεια, τόσο σε λίρες όσο και σε εξοπλισμό – διότι ως μεγαλύτερες αντάρτικες οργανώσεις που ήταν, οι Άγγλοι έπρεπε να τις ενισχύουν ειδικά στον πρώτο καιρό της Κατοχής προκειμένου να βοηθηθούν στον αγώνα τους κατά των κατακτητών. Όμως, αναλογικά με το μέγεθός τους, η βοήθεια προς τον ΕΔΕΣ από τους Βρετανούς ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερη.

Ο ΕΔΕΣ κι ο Ζέρβας, όσο προχωρούσε η Κατοχή και όσο περισσότερο πλησίαζε η ώρα που θα έπρεπε να λυθεί το πρόβλημα της εξουσίας στην Ελλάδα, ήταν όλο και πιο προσκολλημένοι στους Άγγλους, οι οποίοι προσπάθησαν, όχι με επιτυχία όμως να «αντικαταστήσουν» με αυτούς το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην ηγεσία και στη μεγαλύτερη επιρροή στον αντάρτικο αγώνα. Επανειλημμένα ο ΕΔΕΣ ήρθε σε ένοπλη σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ, ο οποίος φυσικά από τη μεριά του δεν έβλεπε κι εκείνος με καθόλου καλό μάτι την παρουσία του – ιδιαίτερα μάλιστα ο Άρης Βελουχιώτης, που συνεχώς αναγκαζόταν να «αυτοσυγκρατείται» για να μη διαλύσει τον ΕΔΕΣ (στρατιωτικά είχε τη δυνατότητα) στα πλαίσια της πολιτικής της «συμμαχικής ενότητας» που ακολουθούσε η ηγεσία του ΚΚΕ!

Όμως θα ήταν άδικο να πούμε ότι η αποκλειστική δράση του ΕΔΕΣ ήταν η εξυπηρέτηση των αγγλικών συμφερόντων, καθώς έχει να επιδείξει σημαντικές μάχες κατά των Γερμανών και Ιταλών στις περιοχές όπου ήταν ισχυρός (για το θέμα της πολυσυζητημένης μεταγενέστερης «ανακωχής» του ΕΔΕΣ με τους Γερμανούς για κάποιο χρονικό διάστημα, θα μιλήσουμε στην ώρα του) και είχε στις τάξεις του αγωνιστές που ειλικρινά ήθελαν να αντισταθούν στην Κατοχή κι απλώς δεν ανήκαν στον ΕΑΜικό πολιτικό χώρο. Οι τελευταίοι έχουν κάθε δικαίωμα να νιώθουν περήφανοι για τη συμμετοχή τους στον ΕΔΕΣ.

Το «πολιτικό» πάντως σκέλος του ΕΔΕΣ στην Αθήνα δεν εξελίχθηκε καθόλου… αντιστασιακά, καθώς στην πορεία των γεγονότων της Κατοχής ένας μεγάλος αριθμός από τα μέλη του ΕΔΕΣ που δρούσαν στην Αθήνα προσανατολίστηκαν μόνο στον αντιεαμικό αγώνα και στη συνεργασία με την κατοχική κυβέρνηση του Ράλλη και τα Τάγματα Ασφαλείας – μάλιστα ένας από τους αρχηγούς του Αθηναϊκού ΕΔΕΣ που διαφωνούσε με την τακτική αυτή και ήθελε τη συνεργασία με το ΕΑΜ, ο Δημήτρης Γιαννακόπουλος, δολοφονήθηκε από τους γερμανόφιλους ΕΔΕΣίτες, ενώ άλλοι από την αντιστασιακή μερίδα του ΕΔΕΣ Αθήνας κυνηγήθηκαν και φυλακίστηκαν. Τελικά ο Ζέρβας, μάλλον απρόθυμα και ύστερα από αγγλική υπόδειξη αποκήρυξε αυτό το γερμανόφιλο παρακλάδι του ΕΔΕΣ Αθήνας.

Στο οποίο παρακλάδι του ΕΔΕΣ που συνεργαζόταν με τις κατοχικές δυνάμεις, όχι από γερμανοφιλία αλλά από αντικομμουνισμό, ο οποίος παρ’ όλα αυτά συνοδευόταν και από… άκαμπτο παλαιοβενιζελικό αντιμοναρχισμό (!!!) ανήκε ο αρχηγός του ΕΔΕΣ του Πειραιά, Σήφης Βαρδινογιάννης – ναι, σωστά καταλάβατε. Της γνωστής οικογένειας, θείος του Βαρδή! Αυτός δολοφονήθηκε το Σεπτέμβρη του 1944 από την ΟΠΛΑ, το ας πούμε «τρομοκρατικό» (και με αντιφατική δράση…) παρακλάδι του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ για το οποίο ασφαλώς θα μιλήσουμε στις επόμενες συνέχειες.

Αυτό το έκτο μέρος μεγάλωσε πολύ, έτσι θα αναφερθούμε στο επόμενο μέρος στην άλλη ισχυρή αστική αντιστασιακή οργάνωση, δηλαδή στην ΕΚΚΑ, όπως και στην προσπάθεια δημιουργίας άλλης μιας μεγάλης αστικής αντιστασιακής οργάνωσης, η οποία όμως έφερε τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που επιδίωκαν οι υποκινητές της ίδρυσής της, στην εξάπλωση της δράσης όλων των αντιστασιακών οργανώσεων, στο ιδιότυπο απελευθερωμένο ελληνικό «κράτος μέσα στο κράτος» της Κατοχής και στο πολύ σημαντικό θέμα της ανάμιξης των Βρετανών στην Εθνική Αντίσταση, η οποία προκάλεσε και τις πρώτες εμφύλιες συγκρούσεις μέσα σε αυτή. Ύστερα θα πάμε (μάλλον στο μεθεπόμενο μέρος) στη Μέση Ανατολή διότι είναι εντελώς απαραίτητο να δούμε τι συνέβαινε κι εκεί. Και έπεται συνέχεια. Όπως είπαμε, ο χρόνος της Κατοχής είναι πολύ πυκνός και τα γεγονότα πάρα πολλά.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ.....