Κροπότκιν: η σχέση του με τα Χριστούγεννα & τον Άγιο Νικόλαο

Της Ruth Kinna [i]

Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο αναρχικός θεωρητικός Πιότρ Κροπότκιν ενδιαφέρθηκε για τα Χριστούγεννα. Στη ρωσική κουλτούρα, ο Άγιος Νικόλαος [Άγιος Βασίλης] (Николай Чудотворец) ήταν αγαπητός ως υπερασπιστής των καταπιεσμένων, των αδυνάτων και των μειονεκτούντων. Ο Κροπότκιν μοιραζόταν αυτά τα συναισθήματα. Αλλά υπήρχε και ένας οικογενειακός δεσμός μεταξύ τους.

Όπως όλοι γνωρίζουν, ο Κροπότκιν εντόπιζε την καταγωγή του στην αρχαία δυναστεία των Ρούρικ που κυβέρνησαν τη Ρωσία πριν από την άνοδο των Ρομανόφ και οι οποίοι, από τον 1ο αιώνα μ.Χ., έλεγχαν τις εμπορικές διαδρομές μεταξύ της Μόσχας και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο συγγενικός κλάδος του Αγίου Νικολάου στην οικογένεια των Ρούρικ είχε την αποστολή να περιπολεί τη Μαύρη Θάλασσα. Αλλά ο Νικόλαος ήταν ένας πνευματικός άνθρωπος και ζήτησε να αποδράσει από την πειρατεία και τη ληστεία για τις οποίες η ρωσική, καταγόμενη από τους Βίκινγκ, οικογένειά του ήταν φημισμένη. Οπότε εγκαταστάθηκε με νέο όνομα στα νότια εδάφη της αυτοκρατορίας, που τώρα ανήκουν στην Ελλάδα, και αποφάσισε να χρησιμοποιήσει τον πλούτο που είχε συγκεντρώσει από τη ζωή του στο έγκλημα ώστε να ανακουφίσει τα βάσανα των φτωχών.

Μη δημοσιευμένες αρχειακές πηγές που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα στη Μόσχα, αποκαλύπτουν ότι ο Κροπότκιν γοητεύτηκε από αυτόν τον οικογενειακό δεσμό και την εντυπωσιακή φυσική ομοιότητα μεταξύ του ίδιου και της φιγούρας του Πατέρα των Χριστουγέννων, η οποία έγινε δημοφιλής με την έκδοση του «Μία επίσκεψη από τον Άγιο Νικόλαο», περισσότερο γνωστή ως «Η νύχτα των Χριστουγέννων» [ποίημα που δημοσιεύτηκε ανώνυμα και έπειτα αποδόθηκε στον Κλέμεντ Κλαρκ Μουρ], το 1823.

Ο Κροπότκιν δεν ήταν τόσο εύσωμος όσο ο Άγιος Βασίλης, αλλά γεμίζοντας τον χιτώνα του με ένα μαξιλάρι, αισθάνθηκε ότι του έμοιαζε. Ο φίλος του, ο Ελιζέ Ρεκλύ, τον συμβούλεψε να βάλει μια γούνα πάνω απ’ τη φορεσιά. Ήταν μια καλή ιδέα, καθώς του επέτρεπε να προσθέσει και λίγο μαύρο στο κόκκινο. Είχε αποφασίσει να ακολουθήσει τη συμβουλή του Ελιζέ για τους ταράνδους επίσης, και να χρησιμοποιήσει ένα χειροκίνητο έλκηθρο. Ο Κροπότκιν κανονικά δεν μασκαρευόταν. Αλλά το να εκμεταλλευτεί την ομοιότητά του για να διαδώσει το αναρχικό μήνυμα ήταν εξαιρετική έμπρακτη προπαγάνδα.

Προλαμβάνοντας τον V [από το κόμικ και την ταινία V for Vendetta], ο Κροπότκιν σκέφτηκε ότι θα μπορούσαμε όλοι να ντυθούμε σαν τον Άγιο Βασίλη. Στο περιθώριο μιας σελίδας ο Κροπότκιν έγραψε: «Μπείτε στα καταστήματα, χαρίστε σε όλους τα παιχνίδια!» Αχνά υπολείμματα στο πίσω μέρος μιας κάρτας φέρουν το τετράστιχο:

Τη νύχτα των Χριστουγέννων, θα είμαστε όλοι μαζί 
Ενώ οι άνθρωποι κοιμούνται, θα πραγματοποιήσουμε το χτύπημά μας
Θα απαλλοτριώσουμε αγαθά από τα καταστήματα, γιατί αυτό είναι δίκαιο 
Και θα τα διανείμουμε ευρέως σε όλους όσους χρειάζονται φροντίδα.

Οι σημειώσεις του σχεδίου του αποκαλύπτουν επίσης κάποιες πολύτιμες ιδέες του σχετικά με τα αναρχικά χαρακτηριστικά των Χριστουγέννων και τις σκέψεις του για τους τρόπους μετατροπής των βικτωριανών τελετουργιών των Χριστουγέννων.

«Όλοι γνωρίζουμε», γράφει, «ότι τα μεγάλα καταστήματα -John Lewis, Harrods και Selfridges- αρχίζουν να εκμεταλλεύονται τις καταναλωτικές δυνατότητες των Χριστουγέννων, δημιουργώντας μαγευτικές σπηλιές και φανταστικούς νεραϊδότοπους για να δελεάσουν τα παιδιά μας και να μας πιέσουν να αγοράσουμε δώρα που δεν θέλουμε και δεν μπορούμε να αντέξουμε». «Αν είστε ένας από εμάς», συνεχίζει, «θα συνειδητοποιήσετε ότι η μαγεία των Χριστουγέννων εξαρτάται από το σύστημα παραγωγής του Πατέρα των Χριστουγέννων, και όχι από τις προσπάθειες των καταστημάτων να σας παρασύρουν στην κατανάλωση άχρηστων προϊόντων».

Ο Κροπότκιν περιγράφει τα εργαστήρια που δουλεύουν στον Βόρειο Πόλο, όπου τα ξωτικά εργάζονταν όλο τον χρόνο με χαρά, επειδή γνώριζαν ότι παράγουν για την ευχαρίστηση των άλλων ανθρώπων. Σημειώνοντας ότι αυτά τα εργαστήρια ήταν αυστηρά μη κερδοσκοπικά, βασισμένα στη βιοτεχνία και λειτουργούσαν σε κοινότητες, ο Κροπότκιν τα αντιμετώπιζε ως πρότυπα για τα εργοστάσια του μέλλοντος (που περιγράφονται στο βιβλίο “Fields, Factories and Workshops”).

Μερικοί άνθρωποι, ένιωσε, πίστευαν ότι το όνειρο του Πατέρα των Χριστουγέννων, να λάβουν όλοι δώρα την ημέρα των Χριστουγέννων, ήταν ουτοπικό. Αλλά θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Πράγματι, η επέκταση των εργαστηρίων -τα οποία ήταν αρκετά δαπανηρά στην Αρκτική- θα διευκόλυνε τη γενικευμένη παραγωγή για τις κοινωνικές ανάγκες και τη μετατροπή της περιστασιακής δωρεάς σε τακτική αναδιανομή. «Πρέπει να πούμε στους ανθρώπους», έγραψε ο Κροπότκιν, «ότι κοινοτικά εργαστήρια μπορούν να δημιουργηθούν οπουδήποτε και ότι μπορούμε να συγκεντρώσουμε τους πόρους μας για να βεβαιωθούμε πως ικανοποιούμε τις ανάγκες όλων»!

Ένα από τα θέματα που απασχολούσε τον Κροπότκιν περισσότερο, όσον αφορά τα Χριστούγεννα, ήταν ο τρόπος κατά τον οποίο ο εμπνευσμένος ρόλος που έπαιζε ο Νικόλαος στην επινόηση των χριστουγεννιάτικων μύθων συσκότιζε την ηθική των Χριστουγέννων. Ο Νικόλαος παρουσιάστηκε λανθασμένα ως ένας απλά ελεήμονας, αγαθοεργός άνθρωπος: ως άγιος επειδή ήταν φιλάνθρωπος. Αφομοιωμένος από τη φιγούρα του Πατέρα των Χριστουγέννων, τα γενναιόδωρα κίνητρα της προσφοράς του Νικολάου είχαν περαιτέρω διαστρεβλωθεί από την εμμονή των Βικτωριανών με τα παιδιά.

Ο Κροπότκιν δεν κατανοούσε ακριβώς τις συνδέσεις, αλλά αισθάνθηκε ότι αντανακλούσαν μια προσπάθεια να ηθικοποιηθεί η παιδική ηλικία μέσα από μια έννοια καθαρότητας που συμβολίστηκε στη γέννηση του Ιησού. Φυσικά δεν μπορούσε να φανταστεί τη μετατροπή του Άγιου Βασίλη σε Μεγάλο Αδελφό, ο οποίος ξέρει πότε τα παιδιά κοιμούνται και ξυπνούν και έρχεται στην πόλη γνωρίζοντας προφανώς ποια έχουν τολμήσει να φωνάξουν ή να σκυθρωπιάσουν.

Αλλά αργά ή γρήγορα, προειδοποίησε, αυτή η ιδέα της καθαρότητας θα χρησιμοποιηθεί για να διαχωριστούν τα άτακτα από τα υπάκουα παιδιά, ενώ μόνο όσα ανήκουν στην τελευταία ομάδα θα ανταμείβονταν με δώρα.

Σε κάθε περίπτωση, ήταν σημαντικό να ανακτήσουμε τόσο την αρχή της συμπόνιας του Νικολάου από αυτή τη μπερδεμένη μπουρδολογία, όσο και τη λαϊκή προέλευση του Άγιου Βασίλη. Ο Νικόλαος χάριζε δώρα επειδή συνειδητοποίησε με πόνο τα βάσανα των υπόλοιπων ανθρώπων. Αν και δεν ήταν δολοφόνος (απ’ όσο γνώριζε ο Κροπότκιν), μοιραζόταν την ίδια ηθική με τη Σοφία Περόφσκαγια. Και ενώ ήταν προφανώς σημαντικό να ανησυχεί κάποιος για την ευημερία των παιδιών, η αναρχική αρχή ήταν να λαμβάνονται υπ’ όψιν τα βάσανα όλων.

Ομοίως, η πρακτική της προσφοράς θεωρήθηκε λανθασμένα ότι απαιτούσε την εφαρμογή ενός κεντρικά κατευθυνόμενου σχεδιασμού, υπό την επίβλεψη ενός παντοδύναμου διαχειριστή. Αυτό ήταν απολύτως λάθος: ο Πατέρας των Χριστουγέννων προήλθε από τη φαντασία του λαού (εξετάστε μόνο το εύρος των τοπικών ονομάτων που είχε συγκεντρώσει ο Άγιος Βασίλης -Santa Claus, Sinterklaas, Tomte, de Kerstman). Και η διάδοση της καλής διάθεσης -μέσα από τη γιορτή- οργανώθηκε από κάτω προς τα πάνω.

Θαμμένη κάτω από τα Χριστούγεννα, σύμφωνα με τον Κροπότκιν, ήταν η αλληλέγγυα αρχή της αλληλοβοήθειας.

Ο Κροπότκιν εκτίμησε τη σημασία του τελετουργικού και την πραγματική αξία που αποδίδουν τα άτομα και οι κοινότητες στα καρναβάλια, στις πράξεις ενθύμησης και μνήμης. Δεν ήθελε να καταργήσει τα Χριστούγεννα αλλά ούτε ήθελε να τα δει να εκλαϊκεύονται μέσω κάποιας λανθασμένης γραφειοκρατικής ανακατάταξης του ημερολογίου.

Ήταν σημαντικό, ωστόσο, να αποσυνδεθεί η ηθική που υποστήριζαν τα Χριστούγεννα από την περιορισμένη ιδιαιτερότητα της γιορτής τους. Η διοργάνωση ενός πάρτι ήταν ακριβώς αυτό, ενώ η επέκταση της αρχής της αλληλοβοήθειας και της συμπόνιας στην καθημερινή ζωή ήταν κάτι άλλο. Στην καπιταλιστική κοινωνία, τα Χριστούγεννα παρείχαν τον χώρο για ειδικές καλές συμπεριφορές. Ενώ μπορούσες να είσαι Χριστιανός μία φορά τον χρόνο, ο αναρχισμός αφορούσε όλη τη ζωή.

Ο Κροπότκιν συνειδητοποίησε ότι η προπαγάνδα του θα είχε καλύτερες πιθανότητες επιτυχίας αν μπορούσε να δείξει πώς το αναρχικό μήνυμα περιλαμβανόταν επίσης στην κυρίαρχη κουλτούρα. Οι σημειώσεις του αποκαλύπτουν ότι αναζητούσε ένα όχημα για τις ιδέες του, ιδιαίτερα στο βιβλίο του Ντίκενς, τη «Χριστουγεννιάτικη ιστορία». Είχε αναγνωριστεί ευρέως ότι το βιβλίο αυτό εδραίωσε τις ιδέες της αγάπης, της χαράς και της καλής θέλησης στα Χριστούγεννα. Ο Κροπότκιν εντόπισε την ιδιοφυΐα του έργου στη δομή του. Τι άλλο ήταν η ιστορία της συνάντησης του Σκρουτζ με τα φαντάσματα των Χριστουγέννων του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος αν όχι μία προεικόνιση της αλλαγής;

Βλέποντας το παρόν του μέσα από το παρελθόν του, ο Σκρουτζ είχε την ευκαιρία να αλλάξει τους δύσθυμους τρόπους του και να επαναπροσδιορίσει τόσο το μέλλον του όσο και το μέλλον της οικογένειας Κράτσιτ. Ακόμη κι αν ο κόσμος το θυμόταν μόνο μια φορά τον χρόνο, ο Κροπότκιν πίστευε ότι το βιβλίο του Ντίκενς παρείχε στους αναρχικούς ένα τέλειο όχημα για να διαδώσουν αυτό το δίδαγμα: αλλάζοντας αυτό που κάνουμε σήμερα, ρυθμίζοντας τη συμπεριφορά μας με αυτήν του Νικολάου, μπορούμε να βοηθήσουμε στην κατασκευή ενός μέλλοντος που να είναι Χριστούγεννα!

[i] Η Ruth Kinna είναι εκδότρια του περιοδικού “Anarchist Studies” και καθηγήτρια Πολιτικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο του Loughborough. Είναι συγγραφέας των βιβλίων “Anarchism: A Beginners Guide” και “William Morris: The Art of Socialism”. Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο STRIKE! magazine.

Μετάφραση: Αλέξανδρος Σχισμένος | Επιμέλεια: Ιωάννα-Μαρία Μαραβελίδη
Πηγή: https://robertgraham.wordpress.com/2015/12/31/kropotkin-on-christmas/

https://www.aftoleksi.gr/