Οι πανδημίες ως καταλύτης στην ιστορία της ανθρωπότητας
Ελίζαμπεθ Κόλμπερτ
Οι πανδημίες - επιδημίες έχουν λειτουργήσει ως καταλύτης στην ιστορία της ανθρωπότητας εδώ και χιλιετίες. Πυροδότησαν ταραχές, προώθησαν τις καινοτομίες στον τομέα της δημόσιας υγείας, συνέβαλαν σε επαναστάσεις και οδήγησαν σε επανασχεδιασμό του γεωπολιτικού χάρτη.
Αυτή που αναφέρεται ως πρώτη πανδημία ξεκίνησε στην πόλη Pelusium, κοντά στο σημερινό Port Said, στην βορειοανατολική Αίγυπτο, το 541μ.Χ. Σύμφωνα με τον ιστορικό Προκόπιο, ο οποίος έζησε εκείνη την εποχή, «η πανώλη» είχε εξαπλωθεί τόσο δυτικά, προς την Αλεξάνδρεια, όσο και ανατολικά, προς την Παλαιστίνη. Έπειτα συνέχισε την πορεία της. Από αυτή την άποψη, φαινόταν σαν να κινείται σχεδόν συνειδητά, « σαν να φοβόταν μη τυχόν και της ξεφύγει κάποια γωνιά της γης».
Το πρώτο σύμπτωμα της πανώλης ήταν ο πυρετός. Ο Προκόπιος παρατήρησε ότι ήταν τόσο ήπιος που δεν οδηγούσε «σε καμία υποψία κινδύνου». Αλλά, μέσα σε λίγες μέρες, τα θύματα ανέπτυσσαν τα κλασικά συμπτώματα της βουβωνικής πανώλης – διογκωμένοι λεμφαδένες στους βουβώνες και κάτω από τις μασχάλες. Φτάνοντας στο σημείο αυτό υπέφεραν πολύ. Κάποιοι έπεφταν σε κώμα, άλλοι σε βίαιο παραλήρημα. Πολλοί έκαναν αιμόπτυση. Ο Προκόπιος σημείωσε ότι αυτοί που φρόντιζαν τους ασθενείς, «ήταν σε κατάσταση συνεχούς εξάντλησης».
Στις αρχές του 542, η πανώλη χτύπησε την Κωνσταντινούπολη. Εκείνη την εποχή, η πόλη ήταν πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, με Αυτοκράτορα τον Ιουστινιανό. Με μια πρόσφατη εκτίμηση, ο Ιουστινιανός αποκαλείται ως «ένας από τους πιο λαμπρούς ηγέτες που έζησαν ποτέ». Σύμφωνα με άλλον ιστορικό, το πρώτο μέρος της βασιλείας του – κυβέρνησε επί σχεδόν σαράντα χρόνια- περιγράφεται ως «ένα κύμα δράσης χωρίς όμοιό του» στην Ρωμαϊκή ιστορία. Δεκαπέντε χρόνια πριν έρθει η πανώλη στην πρωτεύουσα, ο Ιουστινιανός κωδικοποίησε το Ρωμαϊκό δίκαιο, έκανε ειρήνη με τους Πέρσες, αναδιαμόρφωσε την δημοσιονομική διοίκηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας και έχτισε την Αγία Σοφία.
Όσο η πανώλη μαινόταν, και σύμφωνα με τον Προκόπιο, έτυχε στο Ιουστινιανό να πρέπει να «προβλέψει για το πρόβλημα». Ο Αυτοκράτορας πλήρωσε για την ταφή των εγκαταλειμμένων και των άπορων. Ακόμη και έτσι, ήταν αδύνατον να τα καταφέρει. Ο φόρος θανάτου ήταν πολύ υψηλός. (Ο Προκόπιος πίστευε ότι οι νεκροί ήταν πάνω από δέκα χιλιάδες την ημέρα, ωστόσο κανείς δεν είναι σίγουρος αν αυτό είναι ακριβές). Ο Ιωάννης ο Εφέσιος, ένας σύγχρονος του Ιουστινιανού, έγραψε ότι « κανένας δεν θα έβγαινε έξω από τα τείχη χωρίς ετικέτα με γραμμένο το όνομά του» σε περίπτωση ξαφνικής προσβολής του. Τελικά, τα πτώματα απλά ρίχνονταν σε οχυρώματα στην άκρη της πόλης.
Η πανώλη χτύπησε το ίδιο τους δυνατούς και τους αδύναμους. Ο ίδιος ο Ιουστινιανός μολύνθηκε. Επέζησε, ανάμεσα στους τυχερούς. Η διακυβέρνησή του, ωστόσο, δεν ανέκαμψε ποτέ στην πραγματικότητα. Στα χρόνια μέχρι το 542, οι στρατηγοί του Ιουστινιανού είχαν επανακτήσει το μεγαλύτερο από το δυτικό μέρος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τους Γότθους, τους Βανδάλους και άλλους βαρβάρους. Μετά το 542, ο Αυτοκράτορας πάλεψε για να στρατολογήσει στρατιώτες με πληρωμή. Τα εδάφη που οι στρατηγοί του είχαν καθυποτάξει άρχισαν να επαναστατούν. Η πανώλη έφτασε στη Ρώμη το 543 και φαίνεται ότι επεκτάθηκε μέχρι την Βρετανία μέχρι το 544. Ξέσπασε ξανά στην Κωνσταντινούπολη το 558, για τρίτη φορά το 573 και ακόμη μια το 586.
Η πανώλη του Ιουστινιανού, όπως έγινε γνωστή, δεν έσβησε παρά μόνο το 750. Μέχρι τότε, υπήρξε μια νέα παγκόσμια τάξη. Μια νέα θρησκεία, το Ισλάμ, αναδείχθηκε και οι ακόλουθοί της κυβερνούσαν εδάφη που περιλάμβαναν μεγάλο μέρος της άλλοτε αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού, μαζί με την Αραβική Χερσόνησο. Το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Ευρώπης είχε, στο μεταξύ, περιέλθει στον έλεγχο των Φράγκων. Ο πληθυσμός της Ρώμης είχε μειωθεί στις τριάντα χιλιάδες κατοίκους, σχεδόν τον πληθυσμό του σημερινού Mammaroneck. Ήταν η πανώλη εν μέρει υπεύθυνη; Αν ναι, τότε η ιστορία δεν έχει γραφτεί μόνο από ανθρώπους, αλλά και από μικρόβια.
Όπως υπάρχουν πολλοί τρόποι να προσβληθεί ένα σώμα από μικρόβια, έτσι υπάρχουν και πολλοί τρόποι να επηρεάσουν και οι επιδημίες το πολιτικό γίγνεσθαι. Οι επιδημίες μπορεί να είναι βραχύβιες ή παρατεταμένες, ή, σαν την πανώλη του Ιουστινιανού, επαναλαμβανόμενες. Συχνά εμφανίζονται μαζί με τον πόλεμο. Μερικές φορές με τους επιδρομείς, μερικές φορές με τους αμυνόμενους. Οι επιδημικές ασθένειες μπορούν να γίνουν ενδημικές, δηλαδή συνεχώς παρούσες, για να ξαναγίνουν επιδημικές όταν μεταφέρονται σε μια καινούρια περιοχή ή όταν οι συνθήκες αλλάξουν.
Σε αυτή την τελευταία κατηγορία ανήκει η ευλογιά, χαρακτηρισμένη ως το ‘στιγματισμένο τέρας’, η οποία μπορεί να έχει σκοτώσει περισσότερο από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους πριν εκριζωθεί, στα μέσα του 20ου αιώνα. Κανείς δεν γνωρίζει ακριβώς την προέλευση της ευλογιάς. Ο ιός - μέρος τους γένους που περιλαμβάνει ιούς παρεμφερείς οι οποίοι εκδηλώνονται στις αγελάδες, στις καμήλες και στις μαϊμούδες – θεωρείται ότι προσέβαλε ανθρώπους για πρώτη φορά όταν οι άνθρωποι άρχισαν να εξημερώνουν ζώα. Σημεία ευλογιάς έχουν βρεθεί σε Αιγυπτιακές μούμιες, μαζί με αυτή του Ραμσή V, που πέθανε το 1157 π.Χ. Οι Ρωμαίοι φαίνεται ότι μολύνθηκαν από ευλογιά κοντά στην σημερινή Βαγδάτη, όταν πήγαν να πολεμήσουν έναν από τους πολλούς εχθρούς τους, τους Πάρθους, το 162. Ο Ρωμαίος γιατρός Γαληνός ανέφερε ότι αυτοί που έρχονταν με τη νέα ασθένεια υπέφεραν από ένα ερύθημα που ήταν « ελκώδες στις περισσότερες περιπτώσεις και ολοκληρωτικά ξηρό». (Η επιδημία αυτή μερικές φορές αναφέρεται ως η Πανώλη του Γαληνού). Ο Μάρκος Αυρήλιος, ο τελευταίος από τους αποκαλούμενους Πέντε Καλούς Αυτοκράτορες, που πέθανε το 180, πιθανόν να υπήρξε ένα από τα θύματα της ευλογιάς.
Μέχρι τον 15ο αιώνα, όπως αναφέρει ο Joshua S. Loomis στο σύγγραμμα: «Επιδημίες: η επίδραση των μικροβίων και η δύναμή τους πάνω στην ανθρωπότητα», η ευλογιά έγινε ενδημική σε όλη την Ευρώπη και Ασία, δηλαδή οι περισσότεροι άνθρωποι πιθανόν εκτέθηκαν σε αυτήν κάποια στιγμή στη ζωή τους. Συνολικά, ο ρυθμός θνητότητας ήταν ένα τρομακτικό 30%, αλλά ανάμεσα στα παιδιά ήταν πολύ υψηλότερος – περισσότερο από 90% σε ορισμένα μέρη. Ο Loomis, καθηγητής βιολογίας στο East Stroudsburg University,γράφει ότι ο κίνδυνος ήταν τόσο σοβαρός ώστε «οι γονείς συνήθως περίμεναν να δώσουν όνομα στα παιδιά τους μόνο αφότου αυτά είχαν επιζήσει της ευλογιάς». Κάποιοι τα κατάφερναν μέσω επίκτητης μόνιμης ανοσίας (παρόλο που πολλοί έμειναν τυφλοί ή τρομακτικά σημαδεμένοι). Αυτή η δυναμική σήμαινε ότι περίπου σε κάθε γενιά υπήρχε μια σοβαρή έξαρση, καθώς ο αριθμός των ανθρώπων που κατάφερναν να μην έχουν μολυνθεί στην παιδική ηλικία αυξανόταν αργά. Σήμαινε, επίσης, όπως ο Loomis κάπως χαλαρά παρατηρεί, ότι οι Ευρωπαίοι απολάμβαναν ένα σοβαρό πλεονέκτημα καθώς « άρχισαν να εξερευνούν μακρινά εδάφη και να αλληλεπιδρούν με ντόπιους πληθυσμούς».
Ο Alfred W. Crosby, ο ιστορικός που επινόησε τη φράση “the Columbian Exchange,” επινόησε επίσης τον όρο «επιδημία παρθένου εδάφους», η οποία προσδιοριζόταν ως η επιδημία στην οποία οι πληθυσμοί σε κίνδυνο δεν είχαν καμία προηγούμενη επαφή με τις ασθένειες που τους προσβάλουν και επομένως είναι ανοσολoγικά ανυπεράσπιστοι. Η πρώτη «επιδημία παρθένου εδάφους» στην Αμερική – ή, για να χρησιμοποιήσουμε άλλον έναν όρο του Crosby «η πρώτη πανδημία του Νέου Κόσμου» - ξεκίνησε προς το τέλος του 1518. Εκείνη τη χρονιά, κάποιος, πιθανόν από την Ισπανία, έφερε την ευλογιά στην Hispaniola(σημ. μτφρ σημερινή Κούβα). Αυτό ήταν ένα τέταρτο του αιώνα αφού ο Κολόμβος έπιασε στεριά στο νησί και ο ντόπιος πληθυσμός Taino είχε ήδη μειωθεί πολύ. Το ‘σημαδεμένο τέρας’ κατέστρεψε όσους είχαν απομείνει. Δύο αδερφοί, γράφοντας στον βασιλιά της Ισπανίας Κάρολο Ι, αρχές του 1519, ανέφεραν ότι ένα τρίτο των κατοίκων του νησιού είχαν μολυνθεί: «Έχει παρακληθεί ο Κύριός Μας να ελεήσει στους λεγόμενους Ινδιάνους με μια μείωση της επιδημίας ευλογιάς, και παρόλα αυτά αυτή δεν σταματά" Από την Hispaniola η ευλογιά επεκτάθηκε στο Puerto Rico. Μέσα σε δύο χρόνια, είχε φτάσει στην πρωτεύουσα των Αζτέκων, Tenochtitlan, αυτή που τώρα είναι η πόλη του Μεξικού, μια εξάπλωση που επέτρεψε στον Hernán Cortés να καταλάβει την πρωτεύουσα το 1521. Ένας Ισπανός ιερέας έγραψε: « Σε πολλά μέρη τύχαινε να πεθαίνουν όλοι σε ένα σπίτι και, καθώς ήταν αδύνατο να θαφτεί ένας τόσο μεγάλος αριθμός νεκρών, έριχναν το σπίτι πάνω τους». Η ευλογιά φαίνεται πως έφτασε στην Αυτοκρατορία των Ίνκας πριν φτάσουν οι Ισπανοί. Η μόλυνση έφτανε από τον ένα οικισμό στον άλλο γρηγορότερα από όσο μπορούσαν να ταξιδέψουν οι κατακτητές!
Είναι αδύνατο να πει κανείς πόσοι άνθρωποι πέθαναν στην πρώτη πανδημία του Νέου Κόσμου, και επειδή τα αρχεία ήταν ατελή και επειδή οι Ευρωπαίοι έφεραν μαζί τους και τόσες άλλες ασθένειες «παρθένου εδάφους», συμπεριλαμβανομένων της ιλαράς, του τύφου και της διφθερίτιδας. Εν ολίγοις, τα εισαγόμενα μικρόβια πιθανώς να σκότωσαν δέκα εκατομμύρια ανθρώπους. «Την ανακάλυψη της Αμερικής πιθανόν ακολούθησε η μεγαλύτερη δημογραφική καταστροφή στην ιστορία του κόσμου», όπως έγραψε ο William M. Denevan, επίτιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Wisconsin-Madison. Αυτή η καταστροφή άλλαξε τη ρότα της ιστορίας όχι μόνο σε Ευρώπη και Αμερική, αλλά και στην Αφρική: αντιμετωπίζοντας έλλειψη εργατικού δυναμικού, οι Ισπανοί στρέφονταν όλο και περισσότερο στο εμπόριο σκλάβων.
Η λέξη «καραντίνα» προέρχεται από την ιταλική quaranta, που σημαίνει «σαράντα». Όπως εξηγεί ο Frank M. Snowden στο "Epidemics and Society: From the Black Death to the Present” (Yale),η πρακτική της καραντίνας προέρχεται πολύ πριν οι άνθρωποι συνειδητοποιήσουν τι ακριβώς προσπαθούσαν να συμπεριλάβει αυτή, και η περίοδος των σαράντα ημερών επιλέχθηκε όχι για ιατρικούς λόγους αλλά για θρησκευτικούς (βλ. Βίβλος), «καθώς Παλιές και Νέες Μαρτυρίες κάνουν πολλαπλές αναφορές στον αριθμό σαράντα στο πλαίσιο του εξαγνισμού: οι σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες πλημμύρας στη Γένεση, τα σαράντα χρόνια των περιπλανώμενων Ισραηλιτών στην άγρια φύση… και οι σαράντα μέρες της Σαρακοστής».
Οι πρώτες καραντίνες τέθηκαν ως απόκριση στον Μαύρο Θάνατο, ο οποίος μεταξύ 1347 και 1351 σκότωσε περίπου το ένα τρίτο της Ευρώπης και συγκαταλέγεται ανάμεσα σε όσα είναι γνωστά ως «δεύτερη πανδημία πανώλης». Όπως και την πρώτη φορά, η δεύτερη πανδημία επέφερε το χάος διακοπτόμενα. Η πανώλη θα εξαπλωνόταν, θα καταλάγιαζε, για να αναζωπυρωθεί ξανά.
Σε μια τέτοια αναζωπύρωση, τον 15ο αιώνα, οι Βενετοί ανόρθωσαν λοιμοκαθαρτήρια – τμήματα απομόνωσης – σε απομονωμένα νησιά, όπου ανάγκαζαν τα ερχόμενα πλοία να δέσουν. Οι Βενετοί πίστευαν ότι εκθέτοντας τα πλοία στον αέρα διέλυαν τους ατμούς που δημιουργούσε η πανώλη. Aν και η θεωρία τους ήταν αβάσιμη, τα αποτελέσματα παρέμεναν ευεργετικά. Οι σαράντα μέρες έδιναν αρκετό χρόνο στην πανώλη ώστε να σκοτώσει μολυσμένα ποντίκια και ναυτικούς. Ο Snowden επίτιμος καθηγητής στο Yale, αποκαλεί τέτοια μέτρα σαν έναν από τους πρώτους σχεδιασμούς «θεσμοθετημένης δημόσιας υγείας» και ισχυρίζεται ότι βοήθησαν στο να νομιμοποιηθεί η «αύξηση του κύρους της εξουσίας» από το σύγχρονο καθεστώς.
Γίνεται αρκετή συζήτηση σχετικά με το γιατί σταμάτησε τελικά η δεύτερη πανδημία. Μια από τις τελευταίες μεγάλες εξάρσεις σημειώθηκε στη Μασσαλία το 1720. Αλλά, είτε οι προσπάθειες ελέγχου υπήρξαν αποτελεσματικές είτε όχι, προκαλούσαν συχνά «υπεκφυγές, αντιστάσεις, αναταραχές», όπως το θέτει ο Snowden. Τα μέτρα γύρω από τη δημόσια υγεία ήταν εναντίον της θρησκείας και της παράδοσης, όπως, φυσικά, ακόμη είναι. Ο φόβος αποψωρισμού από τους αγαπημένους ωθούσε πολλές οικογένειες να συγκαλύπτουν περιστατικά. Και, στην πραγματικότητα, αυτοί που είχαν τον ρόλο να ισχυροποιήσουν τους κανόνες, είχαν συχνά μειωμένο ενδιαφέρον ως προς το να προστατέψουν το κοινό.
Σχετικά με τη χολέρα, αυτή μπορεί να έρχεται και τρίτη στη σειρά των φοβερών ασθενειών, μετά την πανώλη και την ευλογιά. Η χολέρα προκαλείται από ένα βακτήριo σχήματος κόμμα, το Vibrio cholera, και για το μεγαλύτερο κομμάτι της ιστορίας του ανθρώπου ήταν περιορισμένο στο Δέλτα του Γάγγη. Έπειτα, κάπου στο 1800, τα ατμόπλοια και ο αποικισμός έστειλαν το Vibrio cholera να ταξιδέψει. Η πρώτη πανδημία χολέρας ξέσπασε το 1817 κοντά στην Καλκούτα. Προχώρησε στην σημερινή Ταϋλάνδη και με πλοίο στο Ομάν, από το οποίο μεταφέρθηκε στην Ζανζιβάρη. Η δεύτερη πανδημία χολέρας ξεκίνησε το 1829, ξανά στην Ινδία. Ακολούθησε τον δρόμο της προς Ευρώπη μέσω Ρωσίας και από εκεί στις ΗΠΑ.
Σε αντίθεση με την πανώλη και την ευλογία, που έκαναν λίγες ταξικές διακρίσεις, η χολέρα, η οποία εξαπλώνεται μέσω μολυσμένου νερού ή τροφίμων, είναι κυρίως ασθένεια των αστικών φτωχών συνοικιών. Όταν η δεύτερη πανδημία χτύπησε τη Ρωσία, ο Τσάρος Νικόλαος Ι επέβαλε αυστηρές καραντίνες. Αυτές μπορεί να καθυστέρησαν τον ρυθμό εξάπλωσης, αλλά δεν έκαναν τίποτα για να βοηθήσουν αυτούς που είχαν ήδη μολυνθεί. Σύμφωνα με τον Loomis, η κατάσταση έγινε χειρότερη από υγειονομικούς που αδιακρίτως απομόνωναν μαζί θύματα της χολέρας και ανθρώπους που υπέφεραν από άλλες ασθένειες. Υπήρξε η φήμη ότι οι γιατροί σκόπιμα προσπαθούσαν να σκοτώσουν τους ασθενείς! Την άνοιξη του 1831, αναταραχές ξέσπασαν στη Αγία Πετρούπολη. Ένας διαδηλωτής επιστρέφοντας από μια συμπλοκή ανέφερε ότι ένας γιατρός «έφαγε μερικές πέτρες στον τράχηλο και σίγουρα δεν θα μας ξεχάσει για πολύ καιρό». Την επόμενη άνοιξη, αναταραχές για τη χολέρα ξέσπασαν στο Λίβερπουλ. Για άλλη μια φορά, οι γιατροί ήταν οι βασικοί στόχοι. Κατηγορούνταν ότι δηλητηρίαζαν τα θύματα χολέρας και τους έκαναν μπλε (η χολέρα έχει ονομαστεί «μπλε θάνατος» διότι οι μολυσμένοι μπορούν να αφυδατωθούν τόσο που το δέρμα τους παίρνει το χρώμα του σχιστόλιθου). Παρόμοιες αναταραχές ξέσπασαν στο Αμπερντίν, στη Γλασκώβη και στο Δουβλίνο.
Το 1883, κατά τη διάρκεια της πέμπτης πανδημίας χολέρας, ο γερμανός γιατρός Robert Koch ανακάλυψε την αιτία της ασθένειας, απομονώνοντας το βακτήριο Vibrio cholera. Τον επόμενο χρόνο, η πανδημία χτύπησε τη Νάπολη. Η πόλη απέστειλε επιθεωρητές να κατάσχουν κάποια ύποπτα προϊόντα. Έστειλε, επίσης, ομάδες καταστολής της μόλυνσης, οι οποίες έφτασαν σε κτίρια της πόλης, ζωγραφισμένα με όπλα. Οι Ναπολιτάνοι ήταν, φυσικά, σκεπτικοί τόσο ως προς τους επιθεωρητές όσο κι ως προς τις ομάδες. Αποκρίθηκαν με μια εντυπωσιακή αίσθηση του χιούμορ, αν κι όχι απαραίτητα με απόλυτη κατανόηση της επιδημιολογίας της νόσου. Έτσι, διαδηλωτές εμφανίστηκαν στο δημαρχείο με καλάθια από παραγινωμένα σύκα και πεπόνια. Όπως γράφει ο Snowden, άρχισαν να «καταναλώνουν τα απαγορευμένα φρούτα σε τεράστιες ποσότητες ενώ αυτοί που τους παρακολουθούσαν, χειροκροτούσαν και στοιχημάτιζαν ποιος θα έτρωγε τα περισσότερα»….
Οχτώ χρόνια αργότερα, ενώ η πέμπτη πανδημία βρισκόταν στο τέλος της, μια από τις πιο βίαιες αναταραχές για την χολέρα ξέσπασε στην τωρινή πόλη της Ουκρανίας Donetsk. Πολλά μαγαζιά λεηλατήθηκαν, σπίτια και επιχειρήσεις κάηκαν. Οι αρχές στην Αγία Πετρούπολη απάντησαν στη βία καταστέλλοντας τους εργάτες που είχαν κατηγορηθεί για προώθηση της «ανομίας». Σύμφωνα με τον Loomis, η καταστολή αυτή επέφερε ακόμη μεγαλύτερη κοινωνική αναταραχή, η οποία με τη σειρά της οδήγησε σε εκ νέου περισσότερη καταστολή, και έτσι, με έναν τρόπο κυκλικό, η χολέρα βοήθησε στο να «στηθεί το σκηνικό» για τη Ρωσική Επανάσταση.
Η έβδομη πανδημία χολέρας ξεκίνησε το 1961, στο νησί της Ινδονησίας Sulawesi. Κατά τη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας, εξαπλώθηκε στην Ινδία, τη Σοβιετική Ένωση και μερικά έθνη της Αφρικής. Δεν υπήρξαν μαζικές εξάρσεις για το επόμενο τέταρτο του αιώνα, αλλά τότε ένα ακόμη σημειώθηκε στο Περού το 1991, με 3.500 θύματα. Άλλο ένα ξέσπασμα εκεί που τώρα βρίσκεται η Δημοκρατία του Κονγκό, στοίχησε τη ζωή σε 12. 000 ανθρώπους κατά το 1994.
Σύμφωνα με τους περισσότερους υπολογισμούς, η έβδομη πανδημία εξελίσσεται ακόμη. Τον Οκτώβριο του 2010 η χολέρα ξέσπασε στην αγροτική Αϊτή, έπειτα εξαπλώθηκε γρήγορα στο Port-au-Prince και σε άλλες μεγάλες πόλεις. Αυτό συνέβη έπειτα από έναν μεγάλο σεισμό 7 Ρίχτερ που ισοπέδωσε τη χώρα. Φήμες άρχισαν να διαδίδονται σχετικά με το ότι η πηγή της έξαρσης ήταν μία βάση όπου έμεναν ειρηνευτικά στρατεύματα των Ηνωμένων Εθνών από το Νεπάλ. Αναταραχές σημειώθηκαν στην πόλη Cap-Haitien. Τουλάχιστον δύο άνθρωποι σκοτώθηκαν και πτήσεις που έφερναν βοήθεια στη χώρα ακυρώθηκαν. Για χρόνια, τα Ηνωμένα Έθνη αρνούνταν ότι τα στρατεύματά τους είχαν φέρει την χολέρα στην Αϊτή, αλλά τελικά αποδείχτηκε ότι οι φήμες ήταν αληθινές. Από την έναρξη του ξεσπάσματος, 800.000 Aϊτινοί μολύνθηκαν και σχεδόν 10. 000 πέθαναν.
Οι επιδημίες είναι από τη φύση τους διαιρετικές. Ο γείτονας στον οποίο, σε καλύτερες συνθήκες, θα στρεφόσουν για βοήθεια, γίνεται τώρα η πιθανή πηγή μόλυνσης. Οι τυπικές δραστηριότητες της καθημερινής ζωής γίνονται ευκαιρίες για μετάδοση. Οι αρχές που ισχυροποιούν την καραντίνα γίνονται φορείς καταπίεσης. Ξανά και ξανά στην ιστορία, οι άνθρωποι κατηγορούν ξένους για τα ξεσπάσματα. Στην περίπτωση, βέβαια, με τα ειρηνευτικά στρατεύματα των Ηνωμένων Εθνών, είχαν δίκιο. O Snowden αφηγείται την ιστορία των Εβραίων του Στρασβούργου κατά τη διάρκεια του Μαύρου Θανάτου. Οι τοπικές αρχές αποφάσισαν πως αυτοί ήταν οι υπαίτιοι για την πανώλη – λεγόταν ότι είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια – και τους προσέφεραν μια επιλογή: ή να αλλαξοπιστήσουν ή να πεθάνουν. Οι μισοί διάλεξαν την πρώτη επιλογή. Στις 14 φεβρουαρίου 1349, οι υπόλοιποι «μαζεύτηκαν, μεταφέρθηκαν στο Εβραίκό νεκροταφείο, και κάηκαν ζωντανοί». Ο Πάπας Κλεμέντιος VI εξέδωσε παπικά διατάγματα σημειώνοντας ότι οι Εβραίοι πέθαιναν και αυτοί από την πανώλη και ότι δεν είχε καμιά λογική να δηλητηριάζουν τον εαυτό τους, αλλά αυτό τελικά δεν έκανε καμιά διαφορά. Το 1349, έσβησαν οι Εβραϊκές κοινότητες στην Φρανκφούρτη, την Κολωνία και το Mainz. Για να αποφύγουν τη βία, οι Εβραίοι μετανάστευσαν μαζικά σε Πολωνία και Ρωσία, αλλάζοντας τη δημογραφία της Ευρώπης.
Κάθε φορά που έρχεται η καταστροφή, όπως ακριβώς και τώρα, είναι δελεαστικό να ανατρέχει κανείς στο παρελθόν για μια καθοδήγηση ως προς τι να κάνει, ή εναλλακτικά, τι να μην κάνει. Πέρασαν περίπου 1500 χρόνια από την Ιουστινιάνεια πανώλη και σχετικά με την πανώλη, την ευλογιά, την χολέρα, την γρίπη, την πολυομυελίτιδα, την ιλαρά, την ελονοσία και τον τύφο υπάρχει ένας αριθμός επιδημιών όπου αυτές οι νόσοι αντικατοπτρίζονται. Το πρόβλημα είναι ότι για όλα τα κοινά πρότυπα που αναφαίνονται, υπάρχουν τουλάχιστον ισάριθμες συγκεχυμένες μεταβλητές. Κατά τη διάρκεια των αναταραχών της χολέρας, οι άνθρωποι δεν κατηγορούσαν τους ξένους αλλά τους δικούς τους. Αυτοί που είχαν στοχοποιηθεί ήταν οι γιατροί και οι κυβερνητικοί λειτουργοί. Η ευλογιά βοήθησε τους Ισπανούς να κατακτήσουν τις Αυτοκρατορίες των Αζτέκων και των Ίνκας, αλλά άλλες ασθένειες βοήθησαν στο να νικηθούν αποικιακές δυνάμεις. Για παράδειγμα, κατά την Αϊτινή Επανάσταση, ο Ναπολέων προσπάθησε να ανακτήσει την γαλλική αποικία, το 1802, με περίπου 50.000 άνδρες. Ήταν τόσοι πολλοί από τους στρατιώτες του που πέθαναν από κίτρινο πυρετό ώστε, μετά από έναν χρόνο, εγκατέλειψε την επιχείρηση και αποφάσισε, επίσης, να πουλήσει και το έδαφος της Louisiana στους Αμερικάνους.
Ακόμη και τα μαθηματικά των επιδημικών εξάρσεων ποικίλουν δραματικά από περίπτωση σε περίπτωση. Όπως σημειώνει ο Adam Kucharski, καθηγητής στη Σχολή Υγιεινής και Τροπικής Ιατρικής του Λονδίνου και συγγραφέας του “The Rules of Contagion” οι διαφορές εξαρτώνται από παράγοντες όπως ο τύπος της μετάδοσης, η διάρκεια του χρόνου για τον οποίο ένα άτομο παραμένει μεταδοτικό και τα κοινωνικά δίκτυα στα οποία η κάθε ασθένεια εμπλέκεται. «Ένα πράγμα λένε στον χώρο μου: αν έχεις δει μια πανδημία, έχεις δει…Την πανδημία», γράφει. Ανάμεσα στις προβλέψεις για την COVID-19 φαίνεται ασφαλές το να πει κανείς πως θα αποτελέσει από μόνη της το θέμα πολλών ιστοριών.
* Άρθρο στο New Yorker. Η μετάφραση για το Tvxs.gr έγινε από την Σ. Μυκονιάτη, φίλη της ιστορίας και της ιατρικής.
Πηγή: tvxs.gr http://sioualtec.blogspot.com
Οι πανδημίες - επιδημίες έχουν λειτουργήσει ως καταλύτης στην ιστορία της ανθρωπότητας εδώ και χιλιετίες. Πυροδότησαν ταραχές, προώθησαν τις καινοτομίες στον τομέα της δημόσιας υγείας, συνέβαλαν σε επαναστάσεις και οδήγησαν σε επανασχεδιασμό του γεωπολιτικού χάρτη.
Αυτή που αναφέρεται ως πρώτη πανδημία ξεκίνησε στην πόλη Pelusium, κοντά στο σημερινό Port Said, στην βορειοανατολική Αίγυπτο, το 541μ.Χ. Σύμφωνα με τον ιστορικό Προκόπιο, ο οποίος έζησε εκείνη την εποχή, «η πανώλη» είχε εξαπλωθεί τόσο δυτικά, προς την Αλεξάνδρεια, όσο και ανατολικά, προς την Παλαιστίνη. Έπειτα συνέχισε την πορεία της. Από αυτή την άποψη, φαινόταν σαν να κινείται σχεδόν συνειδητά, « σαν να φοβόταν μη τυχόν και της ξεφύγει κάποια γωνιά της γης».
Το πρώτο σύμπτωμα της πανώλης ήταν ο πυρετός. Ο Προκόπιος παρατήρησε ότι ήταν τόσο ήπιος που δεν οδηγούσε «σε καμία υποψία κινδύνου». Αλλά, μέσα σε λίγες μέρες, τα θύματα ανέπτυσσαν τα κλασικά συμπτώματα της βουβωνικής πανώλης – διογκωμένοι λεμφαδένες στους βουβώνες και κάτω από τις μασχάλες. Φτάνοντας στο σημείο αυτό υπέφεραν πολύ. Κάποιοι έπεφταν σε κώμα, άλλοι σε βίαιο παραλήρημα. Πολλοί έκαναν αιμόπτυση. Ο Προκόπιος σημείωσε ότι αυτοί που φρόντιζαν τους ασθενείς, «ήταν σε κατάσταση συνεχούς εξάντλησης».
Στις αρχές του 542, η πανώλη χτύπησε την Κωνσταντινούπολη. Εκείνη την εποχή, η πόλη ήταν πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, με Αυτοκράτορα τον Ιουστινιανό. Με μια πρόσφατη εκτίμηση, ο Ιουστινιανός αποκαλείται ως «ένας από τους πιο λαμπρούς ηγέτες που έζησαν ποτέ». Σύμφωνα με άλλον ιστορικό, το πρώτο μέρος της βασιλείας του – κυβέρνησε επί σχεδόν σαράντα χρόνια- περιγράφεται ως «ένα κύμα δράσης χωρίς όμοιό του» στην Ρωμαϊκή ιστορία. Δεκαπέντε χρόνια πριν έρθει η πανώλη στην πρωτεύουσα, ο Ιουστινιανός κωδικοποίησε το Ρωμαϊκό δίκαιο, έκανε ειρήνη με τους Πέρσες, αναδιαμόρφωσε την δημοσιονομική διοίκηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας και έχτισε την Αγία Σοφία.
Όσο η πανώλη μαινόταν, και σύμφωνα με τον Προκόπιο, έτυχε στο Ιουστινιανό να πρέπει να «προβλέψει για το πρόβλημα». Ο Αυτοκράτορας πλήρωσε για την ταφή των εγκαταλειμμένων και των άπορων. Ακόμη και έτσι, ήταν αδύνατον να τα καταφέρει. Ο φόρος θανάτου ήταν πολύ υψηλός. (Ο Προκόπιος πίστευε ότι οι νεκροί ήταν πάνω από δέκα χιλιάδες την ημέρα, ωστόσο κανείς δεν είναι σίγουρος αν αυτό είναι ακριβές). Ο Ιωάννης ο Εφέσιος, ένας σύγχρονος του Ιουστινιανού, έγραψε ότι « κανένας δεν θα έβγαινε έξω από τα τείχη χωρίς ετικέτα με γραμμένο το όνομά του» σε περίπτωση ξαφνικής προσβολής του. Τελικά, τα πτώματα απλά ρίχνονταν σε οχυρώματα στην άκρη της πόλης.
Η πανώλη χτύπησε το ίδιο τους δυνατούς και τους αδύναμους. Ο ίδιος ο Ιουστινιανός μολύνθηκε. Επέζησε, ανάμεσα στους τυχερούς. Η διακυβέρνησή του, ωστόσο, δεν ανέκαμψε ποτέ στην πραγματικότητα. Στα χρόνια μέχρι το 542, οι στρατηγοί του Ιουστινιανού είχαν επανακτήσει το μεγαλύτερο από το δυτικό μέρος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τους Γότθους, τους Βανδάλους και άλλους βαρβάρους. Μετά το 542, ο Αυτοκράτορας πάλεψε για να στρατολογήσει στρατιώτες με πληρωμή. Τα εδάφη που οι στρατηγοί του είχαν καθυποτάξει άρχισαν να επαναστατούν. Η πανώλη έφτασε στη Ρώμη το 543 και φαίνεται ότι επεκτάθηκε μέχρι την Βρετανία μέχρι το 544. Ξέσπασε ξανά στην Κωνσταντινούπολη το 558, για τρίτη φορά το 573 και ακόμη μια το 586.
Η πανώλη του Ιουστινιανού, όπως έγινε γνωστή, δεν έσβησε παρά μόνο το 750. Μέχρι τότε, υπήρξε μια νέα παγκόσμια τάξη. Μια νέα θρησκεία, το Ισλάμ, αναδείχθηκε και οι ακόλουθοί της κυβερνούσαν εδάφη που περιλάμβαναν μεγάλο μέρος της άλλοτε αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού, μαζί με την Αραβική Χερσόνησο. Το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Ευρώπης είχε, στο μεταξύ, περιέλθει στον έλεγχο των Φράγκων. Ο πληθυσμός της Ρώμης είχε μειωθεί στις τριάντα χιλιάδες κατοίκους, σχεδόν τον πληθυσμό του σημερινού Mammaroneck. Ήταν η πανώλη εν μέρει υπεύθυνη; Αν ναι, τότε η ιστορία δεν έχει γραφτεί μόνο από ανθρώπους, αλλά και από μικρόβια.
Όπως υπάρχουν πολλοί τρόποι να προσβληθεί ένα σώμα από μικρόβια, έτσι υπάρχουν και πολλοί τρόποι να επηρεάσουν και οι επιδημίες το πολιτικό γίγνεσθαι. Οι επιδημίες μπορεί να είναι βραχύβιες ή παρατεταμένες, ή, σαν την πανώλη του Ιουστινιανού, επαναλαμβανόμενες. Συχνά εμφανίζονται μαζί με τον πόλεμο. Μερικές φορές με τους επιδρομείς, μερικές φορές με τους αμυνόμενους. Οι επιδημικές ασθένειες μπορούν να γίνουν ενδημικές, δηλαδή συνεχώς παρούσες, για να ξαναγίνουν επιδημικές όταν μεταφέρονται σε μια καινούρια περιοχή ή όταν οι συνθήκες αλλάξουν.
Σε αυτή την τελευταία κατηγορία ανήκει η ευλογιά, χαρακτηρισμένη ως το ‘στιγματισμένο τέρας’, η οποία μπορεί να έχει σκοτώσει περισσότερο από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους πριν εκριζωθεί, στα μέσα του 20ου αιώνα. Κανείς δεν γνωρίζει ακριβώς την προέλευση της ευλογιάς. Ο ιός - μέρος τους γένους που περιλαμβάνει ιούς παρεμφερείς οι οποίοι εκδηλώνονται στις αγελάδες, στις καμήλες και στις μαϊμούδες – θεωρείται ότι προσέβαλε ανθρώπους για πρώτη φορά όταν οι άνθρωποι άρχισαν να εξημερώνουν ζώα. Σημεία ευλογιάς έχουν βρεθεί σε Αιγυπτιακές μούμιες, μαζί με αυτή του Ραμσή V, που πέθανε το 1157 π.Χ. Οι Ρωμαίοι φαίνεται ότι μολύνθηκαν από ευλογιά κοντά στην σημερινή Βαγδάτη, όταν πήγαν να πολεμήσουν έναν από τους πολλούς εχθρούς τους, τους Πάρθους, το 162. Ο Ρωμαίος γιατρός Γαληνός ανέφερε ότι αυτοί που έρχονταν με τη νέα ασθένεια υπέφεραν από ένα ερύθημα που ήταν « ελκώδες στις περισσότερες περιπτώσεις και ολοκληρωτικά ξηρό». (Η επιδημία αυτή μερικές φορές αναφέρεται ως η Πανώλη του Γαληνού). Ο Μάρκος Αυρήλιος, ο τελευταίος από τους αποκαλούμενους Πέντε Καλούς Αυτοκράτορες, που πέθανε το 180, πιθανόν να υπήρξε ένα από τα θύματα της ευλογιάς.
Μέχρι τον 15ο αιώνα, όπως αναφέρει ο Joshua S. Loomis στο σύγγραμμα: «Επιδημίες: η επίδραση των μικροβίων και η δύναμή τους πάνω στην ανθρωπότητα», η ευλογιά έγινε ενδημική σε όλη την Ευρώπη και Ασία, δηλαδή οι περισσότεροι άνθρωποι πιθανόν εκτέθηκαν σε αυτήν κάποια στιγμή στη ζωή τους. Συνολικά, ο ρυθμός θνητότητας ήταν ένα τρομακτικό 30%, αλλά ανάμεσα στα παιδιά ήταν πολύ υψηλότερος – περισσότερο από 90% σε ορισμένα μέρη. Ο Loomis, καθηγητής βιολογίας στο East Stroudsburg University,γράφει ότι ο κίνδυνος ήταν τόσο σοβαρός ώστε «οι γονείς συνήθως περίμεναν να δώσουν όνομα στα παιδιά τους μόνο αφότου αυτά είχαν επιζήσει της ευλογιάς». Κάποιοι τα κατάφερναν μέσω επίκτητης μόνιμης ανοσίας (παρόλο που πολλοί έμειναν τυφλοί ή τρομακτικά σημαδεμένοι). Αυτή η δυναμική σήμαινε ότι περίπου σε κάθε γενιά υπήρχε μια σοβαρή έξαρση, καθώς ο αριθμός των ανθρώπων που κατάφερναν να μην έχουν μολυνθεί στην παιδική ηλικία αυξανόταν αργά. Σήμαινε, επίσης, όπως ο Loomis κάπως χαλαρά παρατηρεί, ότι οι Ευρωπαίοι απολάμβαναν ένα σοβαρό πλεονέκτημα καθώς « άρχισαν να εξερευνούν μακρινά εδάφη και να αλληλεπιδρούν με ντόπιους πληθυσμούς».
Ο Alfred W. Crosby, ο ιστορικός που επινόησε τη φράση “the Columbian Exchange,” επινόησε επίσης τον όρο «επιδημία παρθένου εδάφους», η οποία προσδιοριζόταν ως η επιδημία στην οποία οι πληθυσμοί σε κίνδυνο δεν είχαν καμία προηγούμενη επαφή με τις ασθένειες που τους προσβάλουν και επομένως είναι ανοσολoγικά ανυπεράσπιστοι. Η πρώτη «επιδημία παρθένου εδάφους» στην Αμερική – ή, για να χρησιμοποιήσουμε άλλον έναν όρο του Crosby «η πρώτη πανδημία του Νέου Κόσμου» - ξεκίνησε προς το τέλος του 1518. Εκείνη τη χρονιά, κάποιος, πιθανόν από την Ισπανία, έφερε την ευλογιά στην Hispaniola(σημ. μτφρ σημερινή Κούβα). Αυτό ήταν ένα τέταρτο του αιώνα αφού ο Κολόμβος έπιασε στεριά στο νησί και ο ντόπιος πληθυσμός Taino είχε ήδη μειωθεί πολύ. Το ‘σημαδεμένο τέρας’ κατέστρεψε όσους είχαν απομείνει. Δύο αδερφοί, γράφοντας στον βασιλιά της Ισπανίας Κάρολο Ι, αρχές του 1519, ανέφεραν ότι ένα τρίτο των κατοίκων του νησιού είχαν μολυνθεί: «Έχει παρακληθεί ο Κύριός Μας να ελεήσει στους λεγόμενους Ινδιάνους με μια μείωση της επιδημίας ευλογιάς, και παρόλα αυτά αυτή δεν σταματά" Από την Hispaniola η ευλογιά επεκτάθηκε στο Puerto Rico. Μέσα σε δύο χρόνια, είχε φτάσει στην πρωτεύουσα των Αζτέκων, Tenochtitlan, αυτή που τώρα είναι η πόλη του Μεξικού, μια εξάπλωση που επέτρεψε στον Hernán Cortés να καταλάβει την πρωτεύουσα το 1521. Ένας Ισπανός ιερέας έγραψε: « Σε πολλά μέρη τύχαινε να πεθαίνουν όλοι σε ένα σπίτι και, καθώς ήταν αδύνατο να θαφτεί ένας τόσο μεγάλος αριθμός νεκρών, έριχναν το σπίτι πάνω τους». Η ευλογιά φαίνεται πως έφτασε στην Αυτοκρατορία των Ίνκας πριν φτάσουν οι Ισπανοί. Η μόλυνση έφτανε από τον ένα οικισμό στον άλλο γρηγορότερα από όσο μπορούσαν να ταξιδέψουν οι κατακτητές!
Είναι αδύνατο να πει κανείς πόσοι άνθρωποι πέθαναν στην πρώτη πανδημία του Νέου Κόσμου, και επειδή τα αρχεία ήταν ατελή και επειδή οι Ευρωπαίοι έφεραν μαζί τους και τόσες άλλες ασθένειες «παρθένου εδάφους», συμπεριλαμβανομένων της ιλαράς, του τύφου και της διφθερίτιδας. Εν ολίγοις, τα εισαγόμενα μικρόβια πιθανώς να σκότωσαν δέκα εκατομμύρια ανθρώπους. «Την ανακάλυψη της Αμερικής πιθανόν ακολούθησε η μεγαλύτερη δημογραφική καταστροφή στην ιστορία του κόσμου», όπως έγραψε ο William M. Denevan, επίτιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Wisconsin-Madison. Αυτή η καταστροφή άλλαξε τη ρότα της ιστορίας όχι μόνο σε Ευρώπη και Αμερική, αλλά και στην Αφρική: αντιμετωπίζοντας έλλειψη εργατικού δυναμικού, οι Ισπανοί στρέφονταν όλο και περισσότερο στο εμπόριο σκλάβων.
Η λέξη «καραντίνα» προέρχεται από την ιταλική quaranta, που σημαίνει «σαράντα». Όπως εξηγεί ο Frank M. Snowden στο "Epidemics and Society: From the Black Death to the Present” (Yale),η πρακτική της καραντίνας προέρχεται πολύ πριν οι άνθρωποι συνειδητοποιήσουν τι ακριβώς προσπαθούσαν να συμπεριλάβει αυτή, και η περίοδος των σαράντα ημερών επιλέχθηκε όχι για ιατρικούς λόγους αλλά για θρησκευτικούς (βλ. Βίβλος), «καθώς Παλιές και Νέες Μαρτυρίες κάνουν πολλαπλές αναφορές στον αριθμό σαράντα στο πλαίσιο του εξαγνισμού: οι σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες πλημμύρας στη Γένεση, τα σαράντα χρόνια των περιπλανώμενων Ισραηλιτών στην άγρια φύση… και οι σαράντα μέρες της Σαρακοστής».
Οι πρώτες καραντίνες τέθηκαν ως απόκριση στον Μαύρο Θάνατο, ο οποίος μεταξύ 1347 και 1351 σκότωσε περίπου το ένα τρίτο της Ευρώπης και συγκαταλέγεται ανάμεσα σε όσα είναι γνωστά ως «δεύτερη πανδημία πανώλης». Όπως και την πρώτη φορά, η δεύτερη πανδημία επέφερε το χάος διακοπτόμενα. Η πανώλη θα εξαπλωνόταν, θα καταλάγιαζε, για να αναζωπυρωθεί ξανά.
Σε μια τέτοια αναζωπύρωση, τον 15ο αιώνα, οι Βενετοί ανόρθωσαν λοιμοκαθαρτήρια – τμήματα απομόνωσης – σε απομονωμένα νησιά, όπου ανάγκαζαν τα ερχόμενα πλοία να δέσουν. Οι Βενετοί πίστευαν ότι εκθέτοντας τα πλοία στον αέρα διέλυαν τους ατμούς που δημιουργούσε η πανώλη. Aν και η θεωρία τους ήταν αβάσιμη, τα αποτελέσματα παρέμεναν ευεργετικά. Οι σαράντα μέρες έδιναν αρκετό χρόνο στην πανώλη ώστε να σκοτώσει μολυσμένα ποντίκια και ναυτικούς. Ο Snowden επίτιμος καθηγητής στο Yale, αποκαλεί τέτοια μέτρα σαν έναν από τους πρώτους σχεδιασμούς «θεσμοθετημένης δημόσιας υγείας» και ισχυρίζεται ότι βοήθησαν στο να νομιμοποιηθεί η «αύξηση του κύρους της εξουσίας» από το σύγχρονο καθεστώς.
Γίνεται αρκετή συζήτηση σχετικά με το γιατί σταμάτησε τελικά η δεύτερη πανδημία. Μια από τις τελευταίες μεγάλες εξάρσεις σημειώθηκε στη Μασσαλία το 1720. Αλλά, είτε οι προσπάθειες ελέγχου υπήρξαν αποτελεσματικές είτε όχι, προκαλούσαν συχνά «υπεκφυγές, αντιστάσεις, αναταραχές», όπως το θέτει ο Snowden. Τα μέτρα γύρω από τη δημόσια υγεία ήταν εναντίον της θρησκείας και της παράδοσης, όπως, φυσικά, ακόμη είναι. Ο φόβος αποψωρισμού από τους αγαπημένους ωθούσε πολλές οικογένειες να συγκαλύπτουν περιστατικά. Και, στην πραγματικότητα, αυτοί που είχαν τον ρόλο να ισχυροποιήσουν τους κανόνες, είχαν συχνά μειωμένο ενδιαφέρον ως προς το να προστατέψουν το κοινό.
Σχετικά με τη χολέρα, αυτή μπορεί να έρχεται και τρίτη στη σειρά των φοβερών ασθενειών, μετά την πανώλη και την ευλογιά. Η χολέρα προκαλείται από ένα βακτήριo σχήματος κόμμα, το Vibrio cholera, και για το μεγαλύτερο κομμάτι της ιστορίας του ανθρώπου ήταν περιορισμένο στο Δέλτα του Γάγγη. Έπειτα, κάπου στο 1800, τα ατμόπλοια και ο αποικισμός έστειλαν το Vibrio cholera να ταξιδέψει. Η πρώτη πανδημία χολέρας ξέσπασε το 1817 κοντά στην Καλκούτα. Προχώρησε στην σημερινή Ταϋλάνδη και με πλοίο στο Ομάν, από το οποίο μεταφέρθηκε στην Ζανζιβάρη. Η δεύτερη πανδημία χολέρας ξεκίνησε το 1829, ξανά στην Ινδία. Ακολούθησε τον δρόμο της προς Ευρώπη μέσω Ρωσίας και από εκεί στις ΗΠΑ.
Σε αντίθεση με την πανώλη και την ευλογία, που έκαναν λίγες ταξικές διακρίσεις, η χολέρα, η οποία εξαπλώνεται μέσω μολυσμένου νερού ή τροφίμων, είναι κυρίως ασθένεια των αστικών φτωχών συνοικιών. Όταν η δεύτερη πανδημία χτύπησε τη Ρωσία, ο Τσάρος Νικόλαος Ι επέβαλε αυστηρές καραντίνες. Αυτές μπορεί να καθυστέρησαν τον ρυθμό εξάπλωσης, αλλά δεν έκαναν τίποτα για να βοηθήσουν αυτούς που είχαν ήδη μολυνθεί. Σύμφωνα με τον Loomis, η κατάσταση έγινε χειρότερη από υγειονομικούς που αδιακρίτως απομόνωναν μαζί θύματα της χολέρας και ανθρώπους που υπέφεραν από άλλες ασθένειες. Υπήρξε η φήμη ότι οι γιατροί σκόπιμα προσπαθούσαν να σκοτώσουν τους ασθενείς! Την άνοιξη του 1831, αναταραχές ξέσπασαν στη Αγία Πετρούπολη. Ένας διαδηλωτής επιστρέφοντας από μια συμπλοκή ανέφερε ότι ένας γιατρός «έφαγε μερικές πέτρες στον τράχηλο και σίγουρα δεν θα μας ξεχάσει για πολύ καιρό». Την επόμενη άνοιξη, αναταραχές για τη χολέρα ξέσπασαν στο Λίβερπουλ. Για άλλη μια φορά, οι γιατροί ήταν οι βασικοί στόχοι. Κατηγορούνταν ότι δηλητηρίαζαν τα θύματα χολέρας και τους έκαναν μπλε (η χολέρα έχει ονομαστεί «μπλε θάνατος» διότι οι μολυσμένοι μπορούν να αφυδατωθούν τόσο που το δέρμα τους παίρνει το χρώμα του σχιστόλιθου). Παρόμοιες αναταραχές ξέσπασαν στο Αμπερντίν, στη Γλασκώβη και στο Δουβλίνο.
Το 1883, κατά τη διάρκεια της πέμπτης πανδημίας χολέρας, ο γερμανός γιατρός Robert Koch ανακάλυψε την αιτία της ασθένειας, απομονώνοντας το βακτήριο Vibrio cholera. Τον επόμενο χρόνο, η πανδημία χτύπησε τη Νάπολη. Η πόλη απέστειλε επιθεωρητές να κατάσχουν κάποια ύποπτα προϊόντα. Έστειλε, επίσης, ομάδες καταστολής της μόλυνσης, οι οποίες έφτασαν σε κτίρια της πόλης, ζωγραφισμένα με όπλα. Οι Ναπολιτάνοι ήταν, φυσικά, σκεπτικοί τόσο ως προς τους επιθεωρητές όσο κι ως προς τις ομάδες. Αποκρίθηκαν με μια εντυπωσιακή αίσθηση του χιούμορ, αν κι όχι απαραίτητα με απόλυτη κατανόηση της επιδημιολογίας της νόσου. Έτσι, διαδηλωτές εμφανίστηκαν στο δημαρχείο με καλάθια από παραγινωμένα σύκα και πεπόνια. Όπως γράφει ο Snowden, άρχισαν να «καταναλώνουν τα απαγορευμένα φρούτα σε τεράστιες ποσότητες ενώ αυτοί που τους παρακολουθούσαν, χειροκροτούσαν και στοιχημάτιζαν ποιος θα έτρωγε τα περισσότερα»….
Οχτώ χρόνια αργότερα, ενώ η πέμπτη πανδημία βρισκόταν στο τέλος της, μια από τις πιο βίαιες αναταραχές για την χολέρα ξέσπασε στην τωρινή πόλη της Ουκρανίας Donetsk. Πολλά μαγαζιά λεηλατήθηκαν, σπίτια και επιχειρήσεις κάηκαν. Οι αρχές στην Αγία Πετρούπολη απάντησαν στη βία καταστέλλοντας τους εργάτες που είχαν κατηγορηθεί για προώθηση της «ανομίας». Σύμφωνα με τον Loomis, η καταστολή αυτή επέφερε ακόμη μεγαλύτερη κοινωνική αναταραχή, η οποία με τη σειρά της οδήγησε σε εκ νέου περισσότερη καταστολή, και έτσι, με έναν τρόπο κυκλικό, η χολέρα βοήθησε στο να «στηθεί το σκηνικό» για τη Ρωσική Επανάσταση.
Η έβδομη πανδημία χολέρας ξεκίνησε το 1961, στο νησί της Ινδονησίας Sulawesi. Κατά τη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας, εξαπλώθηκε στην Ινδία, τη Σοβιετική Ένωση και μερικά έθνη της Αφρικής. Δεν υπήρξαν μαζικές εξάρσεις για το επόμενο τέταρτο του αιώνα, αλλά τότε ένα ακόμη σημειώθηκε στο Περού το 1991, με 3.500 θύματα. Άλλο ένα ξέσπασμα εκεί που τώρα βρίσκεται η Δημοκρατία του Κονγκό, στοίχησε τη ζωή σε 12. 000 ανθρώπους κατά το 1994.
Σύμφωνα με τους περισσότερους υπολογισμούς, η έβδομη πανδημία εξελίσσεται ακόμη. Τον Οκτώβριο του 2010 η χολέρα ξέσπασε στην αγροτική Αϊτή, έπειτα εξαπλώθηκε γρήγορα στο Port-au-Prince και σε άλλες μεγάλες πόλεις. Αυτό συνέβη έπειτα από έναν μεγάλο σεισμό 7 Ρίχτερ που ισοπέδωσε τη χώρα. Φήμες άρχισαν να διαδίδονται σχετικά με το ότι η πηγή της έξαρσης ήταν μία βάση όπου έμεναν ειρηνευτικά στρατεύματα των Ηνωμένων Εθνών από το Νεπάλ. Αναταραχές σημειώθηκαν στην πόλη Cap-Haitien. Τουλάχιστον δύο άνθρωποι σκοτώθηκαν και πτήσεις που έφερναν βοήθεια στη χώρα ακυρώθηκαν. Για χρόνια, τα Ηνωμένα Έθνη αρνούνταν ότι τα στρατεύματά τους είχαν φέρει την χολέρα στην Αϊτή, αλλά τελικά αποδείχτηκε ότι οι φήμες ήταν αληθινές. Από την έναρξη του ξεσπάσματος, 800.000 Aϊτινοί μολύνθηκαν και σχεδόν 10. 000 πέθαναν.
Οι επιδημίες είναι από τη φύση τους διαιρετικές. Ο γείτονας στον οποίο, σε καλύτερες συνθήκες, θα στρεφόσουν για βοήθεια, γίνεται τώρα η πιθανή πηγή μόλυνσης. Οι τυπικές δραστηριότητες της καθημερινής ζωής γίνονται ευκαιρίες για μετάδοση. Οι αρχές που ισχυροποιούν την καραντίνα γίνονται φορείς καταπίεσης. Ξανά και ξανά στην ιστορία, οι άνθρωποι κατηγορούν ξένους για τα ξεσπάσματα. Στην περίπτωση, βέβαια, με τα ειρηνευτικά στρατεύματα των Ηνωμένων Εθνών, είχαν δίκιο. O Snowden αφηγείται την ιστορία των Εβραίων του Στρασβούργου κατά τη διάρκεια του Μαύρου Θανάτου. Οι τοπικές αρχές αποφάσισαν πως αυτοί ήταν οι υπαίτιοι για την πανώλη – λεγόταν ότι είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια – και τους προσέφεραν μια επιλογή: ή να αλλαξοπιστήσουν ή να πεθάνουν. Οι μισοί διάλεξαν την πρώτη επιλογή. Στις 14 φεβρουαρίου 1349, οι υπόλοιποι «μαζεύτηκαν, μεταφέρθηκαν στο Εβραίκό νεκροταφείο, και κάηκαν ζωντανοί». Ο Πάπας Κλεμέντιος VI εξέδωσε παπικά διατάγματα σημειώνοντας ότι οι Εβραίοι πέθαιναν και αυτοί από την πανώλη και ότι δεν είχε καμιά λογική να δηλητηριάζουν τον εαυτό τους, αλλά αυτό τελικά δεν έκανε καμιά διαφορά. Το 1349, έσβησαν οι Εβραϊκές κοινότητες στην Φρανκφούρτη, την Κολωνία και το Mainz. Για να αποφύγουν τη βία, οι Εβραίοι μετανάστευσαν μαζικά σε Πολωνία και Ρωσία, αλλάζοντας τη δημογραφία της Ευρώπης.
Κάθε φορά που έρχεται η καταστροφή, όπως ακριβώς και τώρα, είναι δελεαστικό να ανατρέχει κανείς στο παρελθόν για μια καθοδήγηση ως προς τι να κάνει, ή εναλλακτικά, τι να μην κάνει. Πέρασαν περίπου 1500 χρόνια από την Ιουστινιάνεια πανώλη και σχετικά με την πανώλη, την ευλογιά, την χολέρα, την γρίπη, την πολυομυελίτιδα, την ιλαρά, την ελονοσία και τον τύφο υπάρχει ένας αριθμός επιδημιών όπου αυτές οι νόσοι αντικατοπτρίζονται. Το πρόβλημα είναι ότι για όλα τα κοινά πρότυπα που αναφαίνονται, υπάρχουν τουλάχιστον ισάριθμες συγκεχυμένες μεταβλητές. Κατά τη διάρκεια των αναταραχών της χολέρας, οι άνθρωποι δεν κατηγορούσαν τους ξένους αλλά τους δικούς τους. Αυτοί που είχαν στοχοποιηθεί ήταν οι γιατροί και οι κυβερνητικοί λειτουργοί. Η ευλογιά βοήθησε τους Ισπανούς να κατακτήσουν τις Αυτοκρατορίες των Αζτέκων και των Ίνκας, αλλά άλλες ασθένειες βοήθησαν στο να νικηθούν αποικιακές δυνάμεις. Για παράδειγμα, κατά την Αϊτινή Επανάσταση, ο Ναπολέων προσπάθησε να ανακτήσει την γαλλική αποικία, το 1802, με περίπου 50.000 άνδρες. Ήταν τόσοι πολλοί από τους στρατιώτες του που πέθαναν από κίτρινο πυρετό ώστε, μετά από έναν χρόνο, εγκατέλειψε την επιχείρηση και αποφάσισε, επίσης, να πουλήσει και το έδαφος της Louisiana στους Αμερικάνους.
Ακόμη και τα μαθηματικά των επιδημικών εξάρσεων ποικίλουν δραματικά από περίπτωση σε περίπτωση. Όπως σημειώνει ο Adam Kucharski, καθηγητής στη Σχολή Υγιεινής και Τροπικής Ιατρικής του Λονδίνου και συγγραφέας του “The Rules of Contagion” οι διαφορές εξαρτώνται από παράγοντες όπως ο τύπος της μετάδοσης, η διάρκεια του χρόνου για τον οποίο ένα άτομο παραμένει μεταδοτικό και τα κοινωνικά δίκτυα στα οποία η κάθε ασθένεια εμπλέκεται. «Ένα πράγμα λένε στον χώρο μου: αν έχεις δει μια πανδημία, έχεις δει…Την πανδημία», γράφει. Ανάμεσα στις προβλέψεις για την COVID-19 φαίνεται ασφαλές το να πει κανείς πως θα αποτελέσει από μόνη της το θέμα πολλών ιστοριών.
* Άρθρο στο New Yorker. Η μετάφραση για το Tvxs.gr έγινε από την Σ. Μυκονιάτη, φίλη της ιστορίας και της ιατρικής.
Πηγή: tvxs.gr http://sioualtec.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου