Ο ΙΕΡΟΣ ΓΑΜΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΘΕΑΣ[Μέρος Α΄]

Γράφει η Αρχαιολόγος Αγγελική Κοτταρίδη

 

Η τελετή του Ιερού Γάμου βρισκόταν στο επίκεντρο της θειας λατρείας σε πολλά μέρη του αρχαίου κόσμου και εξακολούθησε να τελείται ώς το τέλος της αρχαιότη­τας, ενώ κάποια στοιχεία της κατάφεραν, μέσα από τα λαϊκά δρώμενα, να ξεπερά­σουν ακόμη και το αυστηρό ιδεολογικό φράγμα των μονοθεϊστικών θρησκειών (Χριστιανισμός. Ισλάμ) και να επιβιώσουν ώς τις μέρες μας.





Συχνά ένα μέρος (κάποτε και το σύνολο) των δρωμένων που σχετίζονταν με τον Ιερό Γάμο τελούνταν μυστικά ή αποτελούσαν συστατικό μέρος των μυστηριακών λατρειών και ήταν άρρητα. Ακόμη όμως και όταν η τελετή αυτή. σαν μέρος της επί­σημης λατρείας της πόλης, τελούνταν ανοιχτά, όπως συνέβαινε σης γιορτές της Ηρας στη Σάμο (τα Γοναια). στα Δαίδαλα στις Πλαταιές της Βοιωτίας, ή στις γιορ­τές της Κνωσού, οι πληροφορίες που αντλούμε από τις πηγές για την ίδια την τελε­τή είναι πολύ περιορισμένες Τα κενά έρχεται να καλύψει και εδώ ο μύθος που. ξε­κινώντας από την τελετή, δίνει τροφή στη φαντασία των αφηγητών του και μέσα από τα έργα του λόγου και της τέχνης φωτίζε. αρχαίες πίστεις και δοξασίες.

Το θέμα του Ιερού Γόμου, κατ εξαίρεση, το βρίσκουμε να εμφανίζεται στα πλαί­σια της λατρείας αρσενικών θεοτήτων, όπως συμβαίνει στην Αττική, στις γιορτές του Διονύσου. Ο κανόνας όμως είναι ν'αποτελεί επίκεντρο της λατρείας της Μεγά­λης θεάς της Φύσης, που μπορεί να έχει διάφορα ονόματα και υποστάσεις, εξακο­λουθεί όμως πάντα για τους πιστούς της να είναι η Δέσποινα της ζωής και του θα­νάτου.

Η συγκριτική μελέτη του υλικού από τη Μεσοποταμία, τίς χωρες τής Ανατολι­κής και της δυτικής Μεσογείου, το προελληνικό Αιγαίο, ακόμη και την ίδια την Ελλάδα των Ιστορικών χρονών, δείχνει ότι η τελετή του Ιερού Γάμου είναι ριζωμένη πολύ βαθιά πίσω στο χρόνο και σχετίζεται αμεσα με τις απαρχές της ιερής βασιλεί­ας. Η θεά σμίγει με τον εκλεκτό της. που είναι θνητός, για να γεννήσει τον πρώτο βασιλιά, η εξουσία του οποίου αποκτά έτσι οπόλυτο κύρος και συγχρόνως μαγική δύναμη. Η πίστη αυτή. κοινός τόπος για τούς λαούς της Ανατολής, αλλά και τους Ετρούσκοος της Δύσης, φαίνεται να απηχεί μα παλαιότερη ταξη πραγμάτων, όπου η συγγένεια βασιζόταν στη σχέση με τη μάνα και οπωσδήποτε δημιουργούσε προ­βλήματα στην ιδεολογία της πατριαρχίας. Κάτω από αυτό το πρίσμα, οι ιδέες και  πίστεις που συνδέονται με το θέμα του Ιερού Γάμου της θεάς είναι φυσικό να μην έβρισκαν ιδιαίτερη απήχηοη στους Έλληνες της Ιστορικής εποχής, που είχαν απορρίψει τη βασιλεία και είχαν αναγάγει την πατριαρχία σε απόλυτη αξία. Ωστό­σο, και αυτό είναι ενδεικτικό της ακατάλυτης δύναμης των αρχέγονων δομών, ακό­μη και στην ορθολογιστική δημοκρατική Αθήνα του χρυσού αιώνα, ο Ιερός Γάμος με το Διόνυσο τελούνταν από τη βασίλιννα (=τη βασίλισσα), τη σύζυγο του άρχο­ντος βασιλέως, που στο θρησκευτικό επίπεδο διατηρούσε τις εξουσίες του μακρι­νού προκατόχου του και στον μύθο της γέννησης του Εριχονιου από το σπέρμα του Ηφαίστου που απόρριψε η Αθηνά στη Γη και την υιοθεσία του γηγενούς βασι-

λιά της Αθήνας αιιό την πσρ'ολΐγο μητέ­ρα του μεγάλη θεά της πόλης διατηρεί­ται το αρχαίο σχήμα, μολονότι η Αθηνά, για να προσαρμοστεί στο πατριαρχικά πρότυπα, χρειάστηκε να θυσιάσει το ουσιαστικά θηλυκό κομμάτι της.

Η ιδέα του γάμου του εκλεκτού με τη θεότητα ξεπερνά τα χρονικά και τοπι­κά όρια του αρχαίου κόσμου. Στη σύγ­χρονη Ιαπωνία, προτού στεφθεί ο νέος αυτοκράτορας Ακιχίτο, χρειάστηκε να αποσυρθεί για μια νύχτα με τη μεγάλη θεά Αματερασου.

Στην αρχαία Ελλάδα οι γοητευτικό­τεροι μύθοι με θέμα τη σχέση της θεάς με το θνητό αγαπημένο της πλέχθηκαν γύρω από το όνομα της Αφροδίτης, της παντοδύναμης θεας του Ερωτα που ήρ­θε από την Κύπρο

την πιο παλιά και συγχρόνως πιο χαρακτη­ριστική περιγραφή των ερώτων της θεός με το νεαρό θνητό τη βρίσκουμε στον λε­γόμενο ομηρικό ύμνο στην Αφροδίτη, ένα ποίη­μα που γράφτηκε σης αρχές του 7ου προχρι­στιανικού αιώνα: μόλις είδε τον Αγχιση. τον όμορφο βοσκό που έβοσκε τα ζώα του στις κο­ρυφές της Ιδας, η Αφοοδίτη τον ερωτεύτηκε Ο πόθος άλωσε το νου της και θέλησε να σμίξει, θεά αυτή, με το θνητά. Πήγε στην Πάφο. στο ναό της. όπου οι Χάριτες την έλουσαν, άλειψαν το κορμί της με μυρώυένο λαδί. την έντυσαν με ομορφα ρούχα, τη στολιπαν |ιγ. χροπάιρι 'Ρπτι στολισμένη η φιλομαδής Αφροδίτη, η 'κυρά του χαμόγελου", πέταξε με τα σύννεφα και έφτασε στην Ίδα με τις πολλές πηγές, τη μάνα των θηρίων. Με βήμα γρήγορο περνούσε η θεό το δάσος. Την ακολουθούσαν λύκοι, λιοντάρια, αρκούδες και παρδαλεις. ήμερα σα σκυλάκια. Εκείνη τα έβλεπε και χαιρόταν η ψυχή της, κι έβαλε στην καρδιά τους πόθο και όλα τα ζώα έσμιξαν δυο-δυο στις σκιερές λόχμες.

Η Αφροδίτη έφτασε στο μαντρί. Βρήκε το αγόρι του βουνού μοναχο να παίζει την κιθάρα του. ωραίος σα θεός. Πα να μη ταν τρομάξει, πήρε μορφή παρθένος που δε γνώρισε ακόμη άντρα και στάθηκε μπροστά του λαμπροντυμέ-νη. χρυσοστόλιστη, μι το στήθος να λάμπει σαν το φεγγάρι, 'θαύμα ιδέσθαι.

Γεμάτος θαυμασμό ο νεος της απηύθυνε το λόγο, όπως θα ταίριαζε στην πραγματική της φύση:

"Χαίρε βασίλισσα, αν κάποια από τις αθάνα­τες θεές ήρθες εδώ, η Αρτεμη ή η Λητώ ή η χρυσή Αφροδίτη, η θέμις η ευγενικιά ή η Αθηνά η αστραποματο, ή καμιά από τις Χάριτες που ουντροψεύουν τους θεούς και λέγονται αθάνα­τες, ή ακόμη και καμιά από τις Νεράιδες που κα­τοικούν στα δάση σ'αυτό το όμορφο βουνό, μέ­σα σης πηγές και στα ποτάμια Για σένα εγώ σ' έναν ψηλο τόπο θα στήσω βωμό και θα σου προσφέρω ωραίες θυσίες όλες τις ώρες, καθώς αρμόζει.Και συ δειξε μου τήν ευνοιά σου και κάνε να

 γίνω άνθρωπος δοξασμένος ανάμεσα στους Τρώες και ν'αφήσω πίσα μου λαμπρή γε­νιά. Κι εγώ ο ίδιος να ζω καλά. να βλέπω το φως του ήλιου, γερός κι ευτυχισμένος να φτάσω στων γηρατειών μου το κατώφλι."

Θυσία και προσευχή, αύτος είναι ο μόνος ασφαλής δρόμος για την επικοινωνία των θνη­τών με τους αθάνατους. Ομως οι βουλές της θεάς είναι άλλες, και Βέβαια δε δυσκολεύεται να ξεγελάσει το φρόνιμο νέο. Του λέει πως δεν είναι θεό αλλά θνητή, κόρη θνητού, του βασιλιά των Φρυγών, και πως, παρθένα άπειρη από τα εργα της αγάπης, την άρπαξε ο Ερμής από το λιβάδι που χόρευε και ταυ την έφερε να την κά­νει γυναίκα του, και τον παρακαλεί να ειδοποιή­σει τους γονείς της και να φροντίσει να γίνουν όλα όπως πρέπει, ανάβοντας στην ψυχή του τον πόθο

Ο Αγχίσης. που ο έρωτας τον έχει  κυριέ­ψει και δεν μπορεί να κρατηθεί άλλο. της απα­ντάει: "Αν είσαι θνητή και σε γέννησε γυναίκα και ο πατέρας σου είναι ο δοξασμένος Οτρεύς.

καθώς λ£ς. και σ' εψερε εδώ η βούληση του αθάνατου Ερμή. γυναίκα μου. συντρόφισσα της κλίνης μου θα είσαι ώς το τέλος των ημερών Ομως κανείς από τους θεούς ούτε από τους θνητούς ανθρώπους δε θα μπορέσει να μ εμπο­δίσει να σμξω ερωτικό μαζί σου τώρα αμέσως εδώ Ακόμα κι αν ο ίδιος ο Απόλλωνας με το ασημένιο τόξο του μου ρίξει τα πικρά του βέλη. ακόμη και τότε θα ήθελα γυναίκα που μοιάζεις με θεά. νανέβω στο κρεβάτι σου. και ας κατέβω στον Αδη"

Στα λόγια του αρσενικού υπάρχει ακομη η δυσπιστία και η σκιά του φόβου, όμως ο πόθος νίκησε το λόγο και η ερωτική επιθυμία έπνιξε τη λαχτάρα της ζωής Ο άντρας οδηγει την 'κυρα του χαμόγελου" στο κρεβάτι το στρωμένο με μαλάκες κουβέρτες κα πρόβιες. Ξαπλώνουν Ενα ενα της βγάζει τα χρυσά κοσμήματα, λύνει τη ζώνη  την ξεντυνει και σμίγει ο θνητός με την αθάνατη θεά. χωρίς να ξέρει ακριβώς τι κάνει

Υστερα έρχεται η ωρα της αλήθειας Η Αφοοδιτη δείχνειστον εραεττή της την πραγμα­τική της οψη Εντρομος ο Αγχκτης αποστρέφει το κεφάλι του και κρύβει το πρόσωπο του. ζη· τώντας έλεος από τη θεά που τον γέλασε, γιατί ξέρει τον κίνδυνο που ελλοχεύει στο αγκάλια­σμα που χάρηκε Εκείνη τον καθησυχάζει: δεν θα του συμβεί κακό, όμως δεν θα γίνει ούτε άντρας της ούτε αθάνατος, γιατί αιώνια ζωή χω­ρίς αιωνία νιότη είναι κατάρα και όχι ευλογία θα συνεχίσει να ζει ανάμεσα στους ανθρώπους, ευτυχισμένος. Εκείνη θα του γεννήσει γιο που θα πάρει το όνομα Αίνειος, 'αχος αΐνόν*. για τη φοβερη θλψη που έφερε στη θεά η ταπείνωση να ξεπέσει σε κρεβάτι θνητού. Το παιδί θα το αναθρέψουν αι νεράιδες του βουνού. Οταν ερ-θει η ωρα θα φέρει η ιδια το γιο στον πατέρα του για να δοξάσει τη γενιά του. Για να γίνουν ομως όλα αυτα, αναγκαία προϋπόθεση είναι να συνεχιστεί το παιχνίδι οπως άρχισε. Κανείς δεν π ρεπει να μάθει την αλήθεια για την ωραα επι­σκέπτρια του βοσκού Ο Αγχίσης θα λέει ότι το γιο του τον γέννησε μια νεράιδα της Ιδας Γιατί αν τολμήσει να καυχηθεί oτι απόλαυσε την ίδια την Αφροδιτη. θα τον κάψει κεραυνΰς-

Σ έναν κόσμο αυστηρά πατριαρχικό, που θέλει τις γυναίκες κατώτερες και υποταγμένες στους άντρες, ο'έναν κόσμο που στο ερωτικό σμίξιμο αναγνωρίζει τον κατ εξοχήν μηχανισμό επιβολής της αντρικής ισχύος, ο'έναν κόσμο γε­μάτο δαμασμένα θηλυκά, δμωές και δαμαστές (σκλάβες και σύζυγοι), γυναίκες δορυάλωτες που έμαθαν να βλέπουν στο σύντροφο της κλί­νης τον αφέντη τους. το σμίξιμο μιας αθάνατης θέας - ενός πλάσματος θηλυκού, θέσει και φύ­σει ανωτέρου μ έναν άντρα θνητό -ενο πλά­σμα αρσενικό, θέσει και φύσει κατώτερο - απει­λεί να τινάξει στον αέρα τα θεμέλια της κοινω­νίας Στην απόλαυση του ισχυρού θηλυκού καραδοκεί ο τρόμος του ευνουχισμού και ο κερουνός του Δία ο φύλακας της έννομης τάξης, απειλεί ν αναλάβει δράση.

Αυτο το ξέρει ο Αγχισης και φοβάται. το ξέ­ρει ο πολυμήχανος Οδυσσέας κα εινα πολύ προσεκτικός, στον συναντάει στα ταξίδια του θεες που πολλά υπόσχονται, το ξέρει κα ο Βαβυλώνιος Γιλγαμές και αρνιέται τον έρωτα της μεγάλης Ιστάρ. Λιγότερο φρόνιμος ο κυνη­γός Ωρίων σμίγει με την Ηώ. της θεά της αυ­γής. Τα βέλη της Αρτέμιδος του κόβουν το νήμα της ζωής Ενας άλλος κυνηγός, ο Ακταων. τολ μα να επιθυμήσει την ίδια την κυρά των αγρι­μιών. Γίνεται θήραμα κα τον σπαράζουν τα σκυ­λιά του. Ο Ιασίων σμίγει με τη Δήμητρα στις αυ­λακιές τρισοργωμένου χωραφιού, τον καίει ο κεραυνός του Δία¹

Το ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται σε όλους αυτούς τους πανάρχαιους μύθους που έσωσαν οι επικοί ποιητές των πρωίμων αρχαϊκών χρο­νών σαν απολιθώματα -κάπως παράξενα-μιας άλλης τάξης πραγμάτων, που οι Ελληνες της Κλασικής εποχής μοιάζουν να θέλουν να τους ξεχάσουν Πίσω τους αχνοφέγγει η κοινη ρίζα η αρχέγονη τελετή, ο Ιερός Γάμος, που υπόσχεται την ευλογία της γονιμότητας κα εγ­γυάται τη διατήρηση της ζωης.

Γιος της Δήμητρας και του θνητού συντρό­φου της ειναι ο Πλούτος Το όνομα Ιασίων μοιά­ζει πολύ με το Ιάσων, κα αυτός, ο Ιάσων, ο πρώ­τος ταξιδιώτης της θάλασσας, εινα θνητός που έσμιξε με θεά, τη σοφή Μήδεια. Ιασίων, Ιάσων, ιασομαι. ιατρός, ιάσις είναι λέξεις με την ίδια ρί­ζα, την ίδια ρίζα που ξαναβρίσκουμε στον Ιακχο όνομα του μυστικού έφηβου της Ελευσίνας. *Ίώ. ιώ. Ιακχε", κραυγάζουν οι μύστες ,Ιερός Γάμος υπάρχει και εκεί. και την ύψιστη στιγμή της τελε­τής, την ώρα που η λάμψη της φωτιάς σκίζει το απόλυτο σκοτάδι, ο Ιεροφάντης αναγγέλλει με δυνατή φωνή: "Ιερόν {ετεκέ πότνια κοΰρον. Βριμώ Βριμόν''. η σεβαστή δέσποινα γέννησε το θείο βρέφος, η βροντερή το βροντερό - και δείχνει το κομμένο στάχυ

Ο έφηβος που αντρωθηκε γυρίζει από το δάσος, μονοσΰνδολος. με τα μακριό μαλλιά λυ­τά παιδι και άντρας, άγριος και ήμερος συγ­χρόνως Ο εκλεκτός, βασιλιάς κα φαρμακός πρεπει να συναντήσει τήν δέσποινα τής ζωής και τού θανάτου.

Οργώνεται η γη Η μητρα της θε­άς δέχεται το σπόρο, και ο γιος του ανθρώπου γεν­νιέται Η παρουσία του σφραγίζει την ευλογία που υπόσχεται η μάνα του. Χρόνο με το χρόνο η τελετή εξασφαλίζει τη συνέχεια.

Σ ένα χρυσό δαχτυλίδι σχιο τις Μυκήνες η Μεγάλη θεα που τη λατρεύουν οι ιέρειες με τα γυμνά στήθη, καθισμένη σε θρόνο, συνοδεύεται από μια πολύ μικρότερη όρθια αντρική μορφή .Νά είναι αυτός άραγε ο θνητός σύνευνος της θεάς;Το παλίμψηστο του μύθου οδηνεί βαθιά πίσω στο χρόνο, αλλά οι Ελληνες δεν αγαπούν να μιλούν για το θέμα αυτό. Οι πληροφορίες λί­γες, το λόγια φειδωλά. Η μοίρα του εκλεχτού κρύβεται στη σιωπή των πηγών. Η σκοτεινή πλευρά του Ιερού Γάμου παραμένει άόρατη...

Ο συνειρμός έρχεται να καλύψει το κενό... Το θνητό πλάσμα που πλησιάζει περσσότερο από κάθε άλλο τη θεότητα είναι το σφάγιο της θυσίας της: σκεύος της θείας εκλογής φορέας και θύμα της θεότητας συγχρόνως. Tο κεφάλι του ακουμπάει στο βωμό, το αίμα του γραφει στις στάχτες βαθυπόρφυρο αυλάκι Το αρχαίο μονοπάτι ανοίγει. Η επικοινωνία της ανθρώπινης ομάδας με το θείο γίνεται εφικτή: πρόσφορο και διάμεσο το θύμα.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ.......