ΜΕΤΑΝΘΡΩΠΟΣ[Μέρος Δ΄]

Η εξέλιξη δεν προγραμματίζεται

Συγγραφέας:

Wolf Singer*

 

Η φυσική, η βιολογία της εξέλιξης, η νευροβιολογία, η ψυχολογία και η κοινωνιολογία το αποδεικνύουν: τα σύνθετα συστήματα μπορούν να παράγουν φαινόμενα που τα χαρακτηριστικά τους δεν συνάγονται από τα συστατικά τους. Στο τέλος αυτής της χιλιετίας οι έρευνές μας έρχονται αντιμέτωπες με ένα σενάριο για την προέλευσή μας που αντιμετωπίζει την ανθρώπινη ύπαρξη ως το προϊόν μιας αδιάκοπης και αυτοαναπαραγόμενης διαδικασίας, μιας διαδικασίας που συμπεριλαμβάνει τη βιολογική και πολιτιστική εξέλιξη και δεν αφήνει κανένα περιθώριο για μια τελεονομική αρχή. Δεν θα εξωφρενικό να φανταστούμε ότι το μέλλον μας δεν είναι εξασφαλισμένο. Όσο περισσότερα μαθαίνουμε για τις συνθήκες της εξέλιξής μας και για τη δυναμική των σύνθετων συστημάτων, τόσο περισσότερο υποχρεωνόμαστε να κατανοήσουμε ότι η ύπαρξή μας δεν οφείλεται σε μια κατευθυνόμενη και προκαθορισμένη εξέλιξη, αλλά είναι το αποτέλεσμα της διαδικασίας της αυτοοργάνωσης, στην οποία συμμετέχουμε με τρόπο ενεργό.

Αναγνωρίζουμε ξεκάθαρα τις δύο φάσεις της επιστημονικής γνώσης. Χάρη στις γνώσεις μας για τους νόμους της φύσης και τα όλο και πιο αποτελεσματικά εργαλεία που διαθέτουμε, έχουμε τη δυνατότητα όλο και μεγαλύτερης παρέμβασης στις διαδικασίες προέλευσής μας. Αλλά είναι ακριβώς αυτή η γνώση που μας έδωσε τα μαθήματα που δημιούργησαν ρωγμές στις βεβαιότητές μας και καταδείχνουν ότι η αποκτημένη δύναμή μας είναι ένα δηλητηριασμένο δώρο.Αν πιστέψουμε στις ανακαλύψεις των φυσικών επιστημών –με τον ίδιο τρόπο που πιστεύουμε ότι τα καλοφτιαγμένα αεροσκάφη μπορούν να πετάξουν–έχουμε την απόδειξη ότι η μελλοντική μας εξέλιξη μπορεί να επηρεαστεί αλλά όχι και να προβλεφθεί ή να προδιαγραφεί. Γιατί οι εξελικτικές διαδικασίες οργανώνονται από μόνες τους. Το ξετύλιγμά τους αποτελεί τη συνισταμένη των συνολικών αλληλεπιδράσεων όλων των στοιχείων του συστήματος. Κάθε τροποποίηση, όσο μικρή και αν είναι, επηρεάζει την εξέλιξη όλου του συστήματος. Καθώς τα σύνθετα συστήματα δεν εξελίσσονται κατά τρόπο γραμμικό, οι τάσεις της εξέλιξης δεν μπορούν να προβλεφθούν ή να προδιαγραφούν μακροπρόθεσμα.

Οι παρεμβάσεις μας μπορεί να έχουν μοιραίες συνέπειες.

Δεν είμαστε ακόμη παρά στην αρχή των ερευνών μας για τις μη γραμμικές διαδικασίες. Ίσως θα μπορούσε να ειπωθεί, σαν αντίλογος, ότι υπάρχουν κάποιες επιλογές και ότι θα μπορούσαμε να επηρεάσουμε τις εξελίξεις ώστε να ακολουθήσουν με μια υπολογισμένη πιθανότητα μέσα σε όρια καθορισμένα από τα πριν. Αλλά τίθεται το ερώτημα αν ο άνθρωπος θα μπορέσει ποτέ να καταγράψει τον κόσμο με τρόπο απόλυτο. Αν πρέπει να αναλύσουμε τα χαρακτηριστικά ενός συστήματος, αυτό το τελευταίο πρέπει να έχει ήδη εξέλθει από το περιβάλλον του για να είναι δυνατό να ελέγξουμε τις επιρροές στις οποίες υπόκειται. Αλλά μέσα στο γενικό σύστημα της εξέλιξης, η ανθρώπινη ύπαρξη είναι ταυτόχρονα παρατηρητής και στοιχείο του συστήματος και άρα δεν μπορεί να υιοθετήσει μια θέση αντικειμενικού παρατηρητή. Βρίσκεται σε ένα αυτοαναφερόμενο κύκλο και εξ ορισμού είναι ανίκανη να επιτύχει τη μεταγνώση που θα είναι απαραίτητη για να ελέγχει το σύστημα. Εδώ επιβάλλεται η σύγκριση με ένα σύνθετο σύστημα, που είναι απλούστερο επειδή μπορεί να οριστεί επακριβώς: τον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Τα γονίδια προσανατολίζουν τη σύνθεση των πρωτεϊνών. Αυτή η διαδικασία της μεταφοράς πληροφοριών είναι αναμφίβολα κατανοητή. Στις σπάνιες περιπτώσεις που μόνο ένα μόριο αλβουμίνης είναι υπεύθυνο για μια συγκεκριμένη λειτουργία, μπορούμε να συνάγουμε κάποιες άμεσες αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ της τροποποίησης του γονιδίου και της απουσίας μιας λειτουργίας. Αλλά, στις περισσότερες περιπτώσεις, πολυάριθμα και διαφορετικά μεταξύ τους μόρια αλβουμίνης πρέπει να συνεργαστούν για να παράσχουν μια συγκεκριμένη λειτουργία. Είναι λοιπόν δύσκολο να καθορίσουμε εκ των προτέρων τις συνέπειες των γενετικών μεταλλάξεων.Επιπλέον, η απουσία ενός γονιδίου δεν περνά απαρατήρητη στη γενετική δομή και μπορεί να προκαλέσει σύνθετες μετατροπές, πολλών άλλων γονιδίων, που είναι δύσκολο να προβλεφθούν. Το γονιδίωμα δεν είναι μια λίστα απομονωμένων οδηγιών αλλά ένα δίκτυο εξαιρετικά αλληλοδιαπλεκόμενο. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η γραμμική σχέση «ένα γονίδιο-ένα χαρακτηριστικό» παραμένει μια σπάνια εξαίρεση.

Στην τρέχουσα συζήτηση, το ζήτημα δεν αφορά τα “εύκολα” χαρακτηριστικά όπως το χρώμα των ματιών ή την απουσία αυτού ή του άλλου ενζύμου, αλλά για τα ορισμένα προσωπικά χαρακτηριστικά που ορίζονται από την ατομική διαμόρφωση κάποιων δομών του εγκεφάλου. Η εξέλιξή του δεν εξαρτάται μόνο από το γονιδίωμα αλλά επίσης και από το περιβάλλον, που μπορεί να προκαλέσει σημαντικές τροποποιήσεις στο γενετικά προσδιορισμένο δίκτυο των νευρικών κυττάρων. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να καθοριστεί τι μερίδιο ευθύνης έχουν αυτοί οι δύο παράγοντες στη διαμόρφωση του χαρακτήρα. Αλλά, όπως η ιδιαίτερη διαμόρφωση του εγκεφάλου καθορίζεται από την αλληλεπίδραση ενός πολύ μεγάλου και ποικίλου αριθμού γονιδίων καθώς επίσης και από την επίδραση του περιβάλλοντος, φαίνεται ότι αποκλείεται να μπορούν να βρεθούν μόνο αιτιακές σχέσεις ανάμεσα σε συγκεκριμένα γονίδια και κάποια προδιάθεση για μια ορισμένη συμπεριφορά ή έναν ορισμένο χαρακτήρα. Η πιο πειστική απάντηση στους φόβους ότι οι ανακαλύψεις στην γενετική δομή του ανθρώπου θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή ανθρώπινων υπάρξεων, προικισμένων με ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα, δόθηκε από την ίδια την επιστήμη. Η γενετική δεν επιτρέπει σε καμιά περίπτωση την πραγματοποίηση των οραμάτων του Ζαρατούστρα.

Σήμερα ακόμη, για να παραχθούν είδη με συγκεκριμένη συμπεριφορά, η αναδιάρθρωση της γενετικής δομής μέσα από το ζευγάρωμα παραμένει το καλύτερο μέσον, όπως το αποδεικνύει η εξημέρωση των οικιακών ζώων.

Αλλά, όπως οι διαδικασίες της εξέλιξης διαφεύγουν από κάθε προγραμματισμό και οι παρεμβάσεις με συγκεκριμένο σκοπό μπορούν να έχουν μη επιθυμητές συνέπειες, μπορεί και πρέπει να αντιμετωπιστεί όλη η ουτοπία της κτηνοτροφίας με τα στέρεα επιχειρήματα της επιστήμης. Στις ενημερωμένες κοινωνίες, οι καλοί βοσκοί θα έχουν έλλειψη επιχειρημάτων αν προπαγανδίζουν τα προγράμματα βελτίωσης του ανθρώπινου είδους μέσω της γενετικής.

Ωστόσο,είτε το θέλουμε είτε όχι, θα συνεχίσουμε να παρεμβαίνουμε στις κοινωνικές και βιολογικές διαδικασίες και θα είμαστε έτσι ακατάπαυστα υποχρεωμένοι να τοποθετούμαστε πάνω σε αυτό που έχουμε ή όχι δικαίωμα να κάνουμε. Ποια είναι τα κριτήρια που θα έχουμε ακόμη στη διάθεσή μας για να δράσουμε με τρόπο αποτελεσματικό; Φαίνεται ότι κάποια μεταξύ αυτών συνάγονται από το ίδιο το σενάριο της επανάστασης. Αν τα αποτελέσματα της κάθε επέμβασης στην εξέλιξη όλου του συστήματος είναι δύσκολο να προβλεφθούν, είναι αδύνατο να βρεθούν δικαιολογίες που αναφέρονται σε μακρινούς στόχους. Αφού κάθε επέμβαση, ακόμη και αν γίνεται με καλές προθέσεις και απαντά στα κριτήρια μιας κριτικής εξέτασης, μπορούν από τα πριν να έχουν αναπάντεχες και εν πολλοίς μη επιθυμητές συνέπειες, πρέπει επίσης να εξαιρεθούν οι παρεμβάσεις που μπορούν να προκαλέσουν βίαιες και γρήγορες ανατροπές, ριζικές και εκτεταμένες. Αν πάρουν μια απροσδόκητη στροφή, είναι συχνά πολύ αργά για να διορθωθούν και η πιθανή συνέπεια είναι μια συστημική καταστροφή.Τα κριτήρια μιας υπεύθυνης δράσης δεν μπορεί παρά εξάγονται από άμεσους και ευρείας αποδοχής στόχους, που καθορίζονται γενικά από την επιθυμία του περιορισμού του ανθρώπινου πόνου και της επιδίωξης της σταθερότητας.

*Διευθυντής του Ινστιτούτου Ερευνών Max Planck για τον εγκέφαλο στηΦρανκφούρτη

πηγή ΑΡΔΗΝ τ.24