Η Αρχαϊκή Μητέρα: Μυθολογία και βασικές ψυχαναλυτικές έννοιες
Γράφουν οι Π. Σακελλαρόπουλος, Κ. Παναγιώτου, Σ. Ευστρατίου
Εταιρεία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας
Περιοδικό "Ψυχιατρική" 2003, 14:19-27
====
Ο ρόλος της μητέρας, όχι μόνον ως μάνας-τροφού κατά την πρώτη (στοματική) φάση της ανάπτυξης του βρέφους στη δυαδική σχέση μητέρας - παιδιού, αλλά και ως παράγοντος ωριμάνσεως στην όλη ψυχοσωματική ανάπτυξη του ατόμου είναι αναμφισβήτητος. Η μητέρα για το βρέφος αποτελεί την αρχαϊκότερη µμορφή ταύτισης. Από την άλλη, η οικουμενικότητα της θεμελιακής ψυχαναλυτικής έννοιας της Αρχαϊκής Μητέρας είναι εμφανής και σταθερή στην ιστορία και την τέχνη του ανθρώπινου είδους. Χαρακτηριστικά της, όπως είναι το μητρικό στήθος, η πρωτογενής κοιλότητα και ο φαλλός, φανερώνουν το ανεξιχνίαστο, το γονικό και ταυτόχρονα καταστροφικό. Σύμβολα της Αρχαϊκής Μητέρας συναντούμε σε πολλές προελληνικές και ελληνικές θεότητες της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας, όπως είναι η Γαία (Γη), µε το πληθωρικό στήθος, αιώνια και αναλλοίωτη. Παγκόσμια μητέρα, οικουμενική και τροφός όλων των όντων. Άλλες θεότητες, όπως ο ∆ίας που γεννά από το κεφάλι του την Αθηνά, ο Ωκεανός που γεννά ποτάµια, οι Αμαζόνες που σκότωναν και ευνούχιζαν τα αγόρια που γεννούσαν, αλλά και οι Γοργόνες, η Εχίδνα, οι Νύμφες, οι Σειρήνες και οι Εσπερίδες, πλάσματα ωραία αλλά και επικίνδυνα, ερωτικά ή µητρικά µορφοείδωλα, αποτελούν τις µορφές της Αρχαϊκής Μητέρας. Με το κείμενο αυτό, θελήσαμε να κάνουμε φανερή τη σημασία και τη διάσταση που έχει για το ανθρώπινο ον η "Αρχαϊκή Μητέρα", όπως αυτό φαίνεται µέσα στην Αρχαία Ελληνική Μυθολογία, αλλά και στην Τραγωδία, αρχαία ή σύγχρονη. Λέξεις ευρετηρίου: Αρχαϊκή Μητέρα, στοματική φάση, γενετική ψυχολογία, µυθολογία. Εισαγωγή Είναι γοητευτικό να αναζητεί κάποιος κοινά φαινόμενα στους αιώνες και στους πολιτισμούς. Έχει συζητηθεί πολύ η οικουμενικότητα ή όχι των βασικών ψυχικών λειτουργιών, που παρουσίασε ο S. Freud και κατ' επέκταση η ψυχανάλυση: η λειτουργία του ασυνειδήτου. Η αµφισεξουαλικότητα (διαφυλετικότητα) του ανθρώπου. Το οιδιπόδειο σύµπλεγµα και η λύση του. Η έννοια και ο συµβολισµός του φαλλού. Η διαπλοκή των ενορµήσεων, λιβιδινικών και επιθετικών, στην ανθρώπινη συμπεριφορά κ.λπ. Αυτή η αμφισβήτηση της οικουμενικότητας των ψυχαναλυτικών εννοιών έχει συνήθως επιφανειακό χαρακτήρα. 'Ένα παράδειγμα. Λέγεται: Πώς µπορεί να λειτουργεί το οιδιπόδειο σύµπλεγµα, όταν έχει πεθάνει ο πατέρας ή είναι µονίµως απών; Η γνώση της συναισθηµατικής εξέλιξης του παιδιού και η κλινική µάς δείχνουν ότι δηµιουργούνται πλάγιες οιδιπόδειες διεργασίες και λειτουργούν πατρικά υποκα-τάστατα για το παιδί αλλά, παράλληλα, και για τη µητέρα. Η Αρχαϊκή Μητέρα στην ψυχανάλυση Επιλέξαµε να παρουσιάσουµε µια άλλη, Θεµελιακή, ψυχαναλυτική έννοια που η οικουµενικότητά της είναι εµφανής και σταθερή στην ιστορία και την τέχνη του ανθρώπινου είδους: Την Αρχαϊκή Μητέρα. Είναι µια έννοια πολύπλοκη µε πολλαπλές
όψεις, παρούσα στις φαντασιώσεις και µε µυθολογικές εκφράσεις. Έχει αρκετά συνώνυµα, όπως: α. Φαλλική γυναίκα ή µητέρα, µε τη σταθερή, από το πολύ µικρό παιδί, φαντασίωση ότι έχει στην κατοχή της ανδρικό σεξουαλικό όργανο ή, πιο σωστά, ένα φαλλό, µε όλα τα εσωτερικευµένα χαρακτηριστικά της δύναµής του. Σε αυτή την περίοδο, το παιδί πιστεύει ότι ο φαλλός είναι το µοναδικό σεξουαλικό όργανο, ίδιο και για τα δύο φύλα. Αυτή η σύλληψη συνδέεται µε τους "συµπλεγµένους γονείς" (combined parents), της Μ. Klein (1932)1. Αρχαϊκότερο σύµβολο δύναµης της µητέρας φαντάζεται το παιδί ότι είναι ο µαστός (Mark Brunswick, 1940).2 β. Παντοδύναµο ον αδιαφοροποίητου φύλου. Ανεξιχνίαστο και αυθαίρετο, επικίνδυνα καταστροφικό. Εκτός από τα πιο πάνω γνωρίσµατα και προθέσεις, η έννοια Αρχαϊκή Μητέρα εµπεριέχει: 1. Τη µάνα-τροφό, απαραίτητη για την επιβίωση του παιδιού. Αυτή η αναγκαιότητα "οδηγεί" το βρέφος και το νήπιο να την αποδεχθεί και να επιδιώκει την παρουσία της, παρά τον "κίνδυνο" που διατρέχει κοντά της. Γίνεται άλλοτε "καλή" και άλλοτε "κακή" µητέρα, ανάλογα αν δίνει ή όχι. 2. Το είδος της παρουσίας της - που µαζί µε τη φυσιολογική ανωριµότητα του νεογνού και του πολύ µικρού παιδιού - γεννά συναισθήµατα ανασφάλειας. Αυτό, φοβάται µη την χάσει και επιθυµεί την αποκλειστικότητά της.* Τα δύο όντα αποτελούν µιαν αναπόσπαστη δυάδα και λειτουργούν σε µια σχέση συµβιωτική και συγχωνευτική. Αρκετά αργότερα, η σχέση θα τριαδικοποιηθεί, µε τη συµµετοχή στη λειτουργία τους και του πατέρα. Έως τότε, ο πατέρας είναι µητρικό υποκατάστατο και µια άλλη έκφραση της Αρχαϊκής Μητέρας. 3. Την απολύτως αναγκαία ύπαρξη για την ψυχοκινητική και συναισθηµατική ανάπτυξη του παιδιού. Ο σωστός συνδυασµός των ερεθισµάτων του περιβάλλοντος µε την κληρονοµική προικοδότηση του παιδιού θα παίξει έναν ωριµοποιό ρόλο, που θα εξασφαλίσει την ανάπτυξη του όντος. Η µητέρα (και τα υποκατάστατά της) είναι ο ουσιαστικός εκπρόσωπος του περιβάλλοντος και εκφράζει τη µητρική µέριµνα για την επιβίωση, αλλά και για τη µάθηση. Επιγραµµατικά, έχει διπλή υπόσταση, αναγκαία, αναντικατάστατη και συγχρόνως καταστροφική, ανεξιχνίαστη Η ψυχαναλυτική βιβλιογραφία που σχετίζεται µε την Αρχαϊκή Μητέρα και µε τις προαναφερόµενες έννοιες είναι πλούσια και αναπτύσσεται συνεχώς τα τελευταία 60 χρόνια. Έχει βέβαια διάφορες οπτικές γωνίες, όπως την ψυχοβιολογική, εκείνη της γενετικής (αναπτυξιακήςy ψυχολογίας και της µεταψυχολογίας, η οποία εκφράζει πια τη θεωρητική πλευρά της ψυχαναλυτικής σκέψης. Αυτή η σταθερότητα του ενδιαφέροντος της ψυχανάλυσης οφείλεται στη διαπίστωση ότι η παρουσία της µητέρας, αλλά και η ποιότητα της συµπεριφοράς της, παίζουν σηµαντικό ρόλο στην εµφάνιση ψυχικών διαταραχών αργότερα στη ζωή του µεγαλύτερου παιδιού και του ενήλικα, όπως: - αντικοινωνική συµπεριφορά - ψυχώσεις, κυρίως της σχιζοφρενικής σειράς, αλλά και ελαφρύτερες διαταραχές ή χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως απαίτηση για αποκλειστικότητα, δυσανεξία στη µαταίωση, διαταραχές της προσοχής, υπερκινητικότητα κ.λπ. (*) Χρησιµοποιούνται από την ψυχολογία και την ψυχανάλυση, όροι νοητικοί, ενηλίκων. Είναι αναπόφευκτο. Ασφαλώς, το παιδί ηµερών και εβδοµάδων δεν µπορεί να έχει καµιά σχέση µε αυτούς τους όρους. Μόνο σε σωµατικό επίπεδο µπορεί να αισθανθεί αυτές τις ανάγκες του. Προοδευτικά, θα αρχίσει να λειτουργεί σε συναισθηµατικό επίπεδο και τέλος σε νοητικό. Επίσης, το γεγονός ότι όλα αυτά τα χρόνια χιλιάδες σκεπτόµενοι και ειδικοί, ψυχολόγοι και ψυχοπαθολόγοι ασχολήθηκαν µε την Αρχαϊκή Μητέρα, είναι µια ακόµη απόδειξη της ύπαρξης και της οικουµενικότητάς της. Ήρθαν να συµπληρώσουν - ε-
ντάσσοντάς τα σε µια άλλη θεωρία - αυτά που πολλές γενιές πριν είπαν ή έγραψαν σοφοί και λόγιοι διαδοχικών πολιτισµών. Θα αναφέρουµε µερικά µόνο σηµεία από αυτή τη βιβλιογραφία, που αντιστοιχεί, στο σύνολό της, στο στοµοτικό στάδιο της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης. Όλοι οι συγγραφείς από τον S. Freud και µετά, επεσήµαναν τον θεµελιακό ρόλο, από πολύ νωρίς, των µητρικών φροντίδων για τη διαµόρφωση του ψυχισµού του παιδιού: "είναι πυκνός ο πρώτος χρόνος της ζωής". Παράλληλα, επεσήµαναν ότι το παιδί έχει επιθετικότητα για τη µητέρα, η οποία το βάζει, αναπόφευκτα, αρκετά συχνά σε κατάσταση αποστέρησης (τροφής, θαλπωρής κ.λπ). Καθώς πονάει όταν πεινά ή είναι άρρωστο, αποδίδει στη µητέρα επιθετικές προθέσεις, ότι εκείνη δηλαδή προκαλεί τον πόνο, αφού είναι η µόνη αντιληπτή από τον εξωτερικό του κόσµο. ∆εν µπορεί καν να την αντιληφθεί ακόµη στην ολότητά της. Αντιλαµβάνεται µόνο το στήθος της ως µερικό αντικείµενο, το οποίο µε τον θηλασµό εξαφανίζει τον πόνο και του προσφέρει την εφησύχαση (πάλι χρησιµοποιούµε ενηλικιόµορφους όρους). Η επιθετικότητα αυτή στρέφεται, όπως είπαµε αρχικά, προς το στήθος και αργότερα προς τα σπλάχνα της, εκεί που πονά το ίδιο όταν πεινάει. Βρισκόµαστε χρονικά στην πρώτη φάση (στοµατική), κατά την Μ. Klein (1932),1 στην παρανοειδή - σχιζοειδή θέση. Εδώ κυριαρχούν οι µηχανισµοί προβολής µε όλα τα γνωρίσµατα της απόδοσης στον άλλο καταστροφικών προθέσεων, θεωρώντας τον εκείνο υπεύθυνο του πόνου και της δυσφορίας. ∆εν µπορεί ακόµη το βρέφος να αντιληφθεί ότι η πείνα ή ο πόνος είναι δικές του λειτουργίες, ανεξάρτητες συχνά από την άµεση επίδραση του περιβάλλοντος. Βρισκόµαστε σε έναν εξωπραγµατικό κόσµο, στον χώρο του µύθου. Στην αρχική µορφή των εννοιών διώκτης - διωκόµενος, που αργότερα, στους ψυχω-σικούς µπορεί να πάρει τη µορφή του διωκτικού παραληρήµατος. Αργότερα, το Εγώ, µε βασικό µηχανισµό άµυνας την προβολή, θα αποδίδει στους άλλους ασυνείδητα συναισθήµατα του ίδιου του ατόµου. Αρχαϊκή προοιδιπόδεια άµυνα µε ακραία έκφρασή της την απόδοση στους άλλους από τον ψυχωσικό, των δικών του επιθετικών, καταστροφικών προθέσεων (διαδικασία της παλινδρόµησης). Όλοι οι άλλοι, εκείνη την περίοδο, "εκπροσωπούνται" από αυτό το αδιαφοροποίητο ον, µε τις ανεξιχνίαστες και ακαθόριστες προθέσεις. Όπως θα δούµε πιο κάτω, η Γαία αλλά και άλλες µορφές έχουν αντίστοιχες ιδιότητες. Το βρέφος, αφού "καταστρέψει" το στήθος ή τα σπλάχνα της µητέρας, έχει ανάγκη να την αποκαταστήσει στο ακέραιο για να επιβιώσει. Είναι η κλασσική έννοια της Μ. Klein, για την αποκατάσταση του αντικειµένου (reparation of the object). Αντίστοιχα στην Ελληνική Μυθολογία, βρίσκουµε επίσης συχνά στη σχέση των γενεών τους θανάτους και µετά την αποκατάσταση του αντικειµένου. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της "Αρχαϊκής Μητέρας", οικουµενικό και αυτό, είναι η έννοια µιας µορφής κόλπου, τεράστιου, ή ευρύτερα των γυναικείων γεννητικών οργάνων. ∆εν έχει βέβαια σχέση µε την πραγµατική ανατοµο-φυσιολογική λειτουργία του αιδοίου και της µήτρας. Υπάρχει στις φαντασιώσεις και στο παραλήρηµα ως µια τεράστια, σε σηµασία και σε διάσταση, κοιλότητα. Είναι η πρωτογενής κοιλότητα (cavite primaire) του R. Spitz (1959).3 Στον µύθο θα την βρούµε συχνά µε διάφορες µορφές. Θα την βρούµε επίσης στην ποίηση και τη λογοτεχνία διαφόρων εποχών. Ίσως από τις πιο φαντασµαγορικές περιγραφές είναι εκείνη του Jean-Ρaul Sartre στους Temps Modernes στο τέλος της δεκαετίας του '40: Πρόκειται για µια κοιλότητα µεγάλη, µια Χώρα ολόκληρη, όπου εκεί συµβαίνουν πολλά πράγµατα ευδαιµονίας και τρόµου.
την καταστρέψει, αλλά και µετά να την αποκαταστήσει. ∆εν διαθέτει άλλη λύση, άλλη µορφή αρχαϊκής ταύτισης. Το "καλό" και το "κακό αντικείµενο", δηλαδή η αµφιθυµία αγάπης και µίσους του πολύ µικρού παιδιού που τείνει προς την καταστροφή του σώµατος της µητέρας, είναι µια έκφραση της ταύτισής του µε το καταστροφικό αδιαφοροποίητο ον. Και κατόπιν θα ζητήσει την αποκατάστασή του. Κάτι παρόµοιο βιώνει στον χώρο της παθολογίας ο σχιζοφρενής στην ενήλικη ζωή. Αυτή η ταύτιση του παιδιού µε την παντοδύναµη µητέρα εκφράζεται στη Μυθολογία µε τον µύθο που διαµόρφωσαν οι ίδιοι οι άνθρωποι. Ο µύθος και η θρησκεία εκφράζουν τις βαθύτερες ανάγκες τους και τις λύσεις - φανταστικές, όχι πραγµατικές - που δίνουν φαντασιωσική διέξοδο, πολύπλοκη και γεµάτη πίστη στην έννοια του πραγµατικού. Ο χρόνος θα οδηγήσει τις φαντασιώσεις ή, πιο σωστά, τα "αισθήµατα" του βρέφους στη δηµιουργία του πλούσιου µύθου από τους ενήλικες. Στη Μυθολογία, ο ρόλος θεών και ανθρώπων περνά διάφορες εναλλαγές. Όλοι οι µύθοι έχουν διάφορες εκδοχές. Μήπως, άλλωστε, οι φαντασιώσεις των λεγόµενων φυσιολογικών ατόµων καθώς και το παραλήρηµα των ψυχωσικών δεν έχουν τόσο στενή συγγένεια µε τον µύθο; Άλλα σηµεία της ψυχαναλυτικής βιβλιογραφίας συναφή µε τον µύθο είναι τα σχετικά µε την εξέλιξη και την οµαλή ανάπτυξη του βρέφους. Η οµαλή ανάπτυξη του ατόµου και της κοινωνικής οµάδας είναι άλλωστε στόχος όλων των πολιτισµών. Ο Rene Spitz, µε τις έρευνες και τη φιλοσοφία του, έδειξε την αναγκαιότητα της παρουσίας, ποσοτικής και ποιοτικής, της µητέρας.3,5-7 Βασισµένος στην κακή λει-τουργία κάποιων βρεφοκοµείων, εκπόνησε τις µελέτες του για τον ιδρυµατισµό, οι οποίες ανέδειξαν τον ρόλο της µητέρας και την, όχι σπάνια, αµετάκλητη απώλεια λειτουργιών του βρέφους, όταν εκείνη δεν είναι παρούσα ή δεν προσφέρει την κατάλ-ληλη χρονική περίοδο τις φροντίδες της. Αυτή η ποιότητα του µητρικού ρόλου και η σχέση του µε την ικανοποιητική ανάπτυξη του παιδιού έχει απασχολήσει αξιόλογους ψυχαναλυτές - µελετητές, όπως τον W.R. Bion, ο οποίος ασχολήθηκε µε τη γένεση της σκεψης:8 Το µικρό παιδί έχει µόνο "σωµατικά αισθήµατα". Η συνεισφορά της µητέρας µέσω των φροντίδων και των συναισθηµάτων της, µε τις ικανοποιήσεις που προσφέρει, θα µεταβάλει προοδευτικά αυτά τα αισθήµατα σε πλουσιότερη λειτουργία. Θα τα εναρµονίσει µε τη σκέψη, η οποία αρχίζει να γεννιέται. Όπως λέει ο W. R. Bion, θα µεταλλάξει τα "στοιχεία βήτα" σε "στοιχεία άλφα". Πάντα στον χώρο της ποιότητας των φροντίδων, της γένεσης και της εξέλιξης του ψυχισµού, η Ε. Kerstenberg µελετά τη δηµιουργία του εαυτού (Soi), που είναι αποτέλεσµα του µητρικού ρόλου και της ποιότητάς του.9 Οι σωµατικές εµπειρίες του παιδιού που γεννιούνται από τη µητρική µέριµνα κατά τις πρώτες εβδοµάδες και µήνες θα συνοδεύουν το άτοµο σε όλη του τη ζωή. Η Ρ. Aulagnier ασχολείται µε τα πρώτα ίχνη και τη γένεση της µνήµης, της οποίας η ανάπτυξη και η ποιότητα θα εξαρτηθούν από τη συµβιωτική σχέση του πολύ µικρού παιδιού µε τη µητέρα του. Τέλος, ο D.W. Winnicott θα πει ότι η µητρική φροντίδα µεταπλάθει το σώµα σε ψυχισµό. Στην Ελληνική Μυθολογία, η αναγκαιότητα και ο ρόλος της µητρικής µέριµνας, δεν έχουν, βέβαια, στην περιγραφή τους την αµεσότητα που έχουν οι έννοιες γένεση και θάνατος. Εκφράζονται περισσότερο µε έµµεσο τρόπο, λεκτικά και εξωλεκτικά (κεί-µενα, αγγεία, αγάλµατα). Εκεί βρίσκει κανείς και τη σηµασία της ποιότητας των φροντίδων. Άλλωστε, οι µητρικές φροντίδες και ο χαρακτήρας τους είναι, θα λέγαµε, από τα οικουµενικότερα φαινόµενα στη λειτουργία της δυάδας µητέρας - βρέφους. Αρκεί να σκεφθούµε και αλλού την παρουσία του θέµατος, π.χ. σε δύο άλλες θρησκείες: την αρχαία αιγυπτιακή και τη χριστιανική. Ο Ώρος, βρέφος στην αγκαλιά και στον µαστό της Ίσιδος, και οι άπειρες µορφές της Παναγίας µε το Χριστό, Βρέφος.
Η οικουµενικότητα στη µυθολογία και την τέχνη Ο ποιητής και ευρύτερα ο λογοτέχνης αντιπροσωπεύει, νοµίζουµε, καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά ενός λαού και µιας εποχής. Έτσι, σε αυτούς τους πιστούς εκπροσώπους θα καταφύγουµε, για να δείξουµε την οι-κουµενικότητα της έννοιας Αρχαϊκή Μητέρα. Θα δώσουµε βέβαια πρωτεύουσα θέση στην Ελληνική Μυθολογία. Το πρώτο ζεύγος θεών είναι η Γαία (Γη)* και ο Έρως.Αργότερα εµφανίζεται ο Ουρανός, ως γιος και σύζυγος της Γης. Πριν από τη Γη και τον Έρωτα, ήταν το Χάος (Κερένύϊ,1974, σελ. 31-33). Το Χάος αντιστοιχεί, θα λέγαµε, µε τη φάση χωρίς αντι-κείµενο (anobjectal) του Abraham (1927), στα πλαίσια της ψυχαναλυτικής θεωρίας.** Η Γη, µε το πληθωρικό στήθος, αιώνια, αναλλοίωτη και ατράνταχτη, στήριγµα όλων των πραγµάτων. Η Γη, παγκόσµια µητέρα, οικουµενική, είναι η τροφός όλων των όντων. Η Γη, πολύ γόνιµη, γίνεται όµως καταστροφική. Συµµαχεί µε τον γιο της τον Κρόνο και ευνουχίζει τον Ουρανό. Αιτία το γεγονός ότι ο Ουρανός πετάει στο βάθος της τα παιδιά της, της καταστρέφει δηλαδή την εκφραστικότερη µορφή της παντοδυναµίας της: τη γονιµότητα (βέβαια και ο Ουρανός καταστρέφει παράλληλα τη δική του γονιµότητα). (*) ∆ύο βασικές πηγές που χρησιµοποιήθηκαν: α. Richepin J. (ed). Nouvelle Mythologie Illustree. L' Edition d' Αrt et de Vulgarization F. Sant' Andrea et L. Marcerou, Paris, 1920. β. Κερένυϊ Κ. Η Μυθολογία των Ελλήνων. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα, 1974. (**) Για τον Ησίοδο, το Χάος συνδέεται µε την έννοια "χώρος". Ο Κρόνος, µετά τον ευνουχισµό, πετά τον φαλλό του πατέρα του στη θάλασσα. Εκείνη, τον κρατάει στον αφρό και από αυτό το κύµα της θα γεννηθεί η Αφροδίτη. Πάλι η παντοδυναµία της Αρχαϊκής Μητέρας: από τον ευνουχισµό ενός άνδρα γεννιέται µια άλλη µορφή παντοδυναµίας, η θεότητα της οµορφιάς. Έτσι ο φαλλός γεννά σαν µήτρα. Με αυτή την έννοια, έχουµε ένα παντοδύναµο αδιαφοροποίητο ον. Ένα ωραίο παράδειγµα του σύµµεικτου ρόλου των δύο γεννητικών οργάνων. Η Γη γίνεται επίσης καταστροφική για τον ∆ία και τους Ολύµπιους. "Στέλνει εναντίον τους, τους Τιτάνες που είναι θεοί και µετά τους Γίγαντες που είναι θνητοί" (Κερένύϊ, 1974, σελ. 37), εκφράζοντας την παντοδυναµία της. Στην επόµενη φάση ο ευνουχισµένος Ουρανός συµµαχεί µε τον εγγονό του, τον ∆ία, για να εξουδετερώσουν τη Γη και τον Κρόνο στην ουσία, για να µειώσουν την παντοδυναµία της Αρχαϊκής Μητέρας. Αργότερα οι Έλληνες, εγκαταλείποντας προοδευτικά τη µητριαρχία, θα περάσουν στην παντοδυναµία του άνδρα. Οι πολλοί έρωτες του ∆ία, οι αποπλανήσεις αθώων, αδυνάτων, παιδικών γυναικών, θέλουν να δείξουν την προοδευτική αποδυνάµωση του φαλλικού όντος. Βλέπουµε ότι υπάρχει στενή σχέση µεταξύ της έννοιας της ψυχανάλυσης για την Αρχαϊκή Μητέρα µε τα πρόσωπα της µυθολογίας π.χ., το νήπιο, κατά την Μ. Klein, δεν βλέπει µυθολογικά τις προθέσεις της µητέρας και το σώµα της; Οι άνδρες της πρώτης και της δεύτερης δυναστείας της "Θεογονίας" έχουν και αυτοί πολλά στοιχεία από την Αρχαϊκή Μητέρα ταυτίζονται µαζί της και διαθέτουν τις ιδιότητές της. Ως σεξουαλικώς αδιαφοροποίητο ον δε νοείται µόνον η γυναικεία φιγούρα, όπως η Γη ούτε µόνον το ερµαφρόδιτο, όπως ο Τειρεσίας. Το αδιαφοροποίητο εµπεριέχει πολλές έννοιες και µορφές. Είναι π.χ. ο Ωκεανός που γεννά ποτάµια ή και ο ∆ίας που γεννά την Αθηνά από το κεφάλι του και, ασφαλώς, δεν το συναντούµε µόνο στην Ελληνική Μυθολογία. Παντοδύναµα αδιαφοροποίητα όντα συναντώνται σε όλες τις
θρησκείες και σε όλους τους πολιτισµούς π.χ., ο Νείλος της αρχαίας Αιγύπτου είναι συγχρόνως ανδρική και γυναικεία θεότητα. Μύθοι για τον ερµαφροδιτισµό υπάρχουν, εκτός από την Αίγυπτο και την Αρχαία Ελλάδα, και στο Μεξικό και γενικότερα στη Λατινική Αµερική. Αποτελεί τον θεό της prο-creation - της γέννησης. Ο Πλάτων στο "Συµπόσιο" αναφέρει ότι οι θεοί δηµιούργησαν τον άνθρωπο στο σχήµα σφαίρας, µε δύο σώµατα και δύο σεξουαλικά φύλα. Ο ερµαφροδιτισµός είναι φόρµουλα που συµβολίζει τα δύο αντίθετα και συ-νεπώς την τελειότητα. Ας δούµε τώρα το δεύτερο σε σηµασία µετά τη Γη παντοδύναµο ον, µε τον διπλό ρόλο του: την Πανδώρα. Μέχρι τη δηµιουργία της Πανδώρας, οι άνθρωποι στη Γη ήταν αποκλειστικά ανδρικού γένους προφανώς, χωρίς το γυναικείο, επικίνδυνο µέρος τους. Οι θεοί όµως ήταν και των δύο φύλων, αλλά συχνά αδιαφοροποίητοι. Η Πανδώρα (µε όλα τα δώρα των θεών), µε την οµορφιά της, το χαµόγελο, το πέπλο µε τα λουλούδια, αλλά και τη "δολιότητα, την ικανότητα απάτης". Κυρίως, όµως, µε τη γέννηση ασίγαστου πόθου στον οποίο οι άνθρωποι (αλλά και οι θεοί) δεν µπορούν να αντισταθούν και να την αποφύγουν. Το µεγάλο δώρο που πρόσφερε ο Προµηθέας στους ανθρώπους, η φωτιά, πρέπει να αντισταθµισθεί µε το "ωραίο κακό" που είναι η Πανδώρα. Η γυναίκα, για άλλη µια φορά, αναγκαία, απαραίτητη, αλλά συγχρόνως επικίνδυνη. Θα δούµε πιο κάτω πώς την βλέπει ο Ν. Καζαντζάκης (1956) στον "Προµηθέα" του. Η Πανδώρα διαθέτει όλα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα αισθήµατα του πολύ µικρού παιδιού για την Αρχαϊκή Μητέρα, κατά τη διάρκεια της "παρανοειδούς θέσης". Η Μ. Klein (1932) λέει ότι το παιδί "αποδίδει" στη µητέρα αυτές τις δυνάµεις και αυτές τις προθέσεις, όπως αποδίδουν µε τους µύθους, την τραγωδία, την ποίηση, σ' αυτήν, οι άνδρες του αρχαίου κόσµου, αλλά και όλων των εποχών. Ας δούµε πάλι το διπλό φύλο του ∆ία, του πλέον αποµακρυσµένου θεού από την προ-οιδιπόδεια περίοδο. Η Μήτις (προελληνική θεότητα), κόρη του Ωκεανού, αποπλανάται από τον ∆ία, ο οποίος την παντρεύεται πριν από την Ήρα. Φοβάται όµως ότι το παιδί τους, που θα γεννηθεί, "θα είναι δυνατότερο και από τον κεραυνό". Έτσι καταβροχθίζει την Μήτιδα και από το κεφάλι του γεννιέται η θεά της Σοφίας. Άλλες µορφές της µυθολογίας, από τις οποίες εξαρτάται το βρέφος ή ο ενήλικας: οι Αµαζόνες της Ιππολύτης σκότωναν ή ευνούχιζαν τα αγόρια που γεννούσαν. Τα κορίτσια τα φρόντιζαν, ζούσαν και γίνονταν αµαζόνες. Τα βρέφη ήταν στην απόλυτη δικαιοδοσία της Αρχαϊκής Μητέρας: η ζωή ή ο αφανισµός. Η Σφίγγα, αρχαϊκό αδιαφοροποίητο ον (στα γαλλικά είναι αρσενικού γένους), µπορεί να δώσει στον Οιδίποδα, αλλά και σε άλλους άνδρες, τη ζωή ή τον θάνατο. Αυτά τα όντα µε το διπλό φύλο επιβεβαιώνουν την οικουµενικότητα της έννοιας και του ρόλου της Αρχαϊκής Μητέρας. Από την ένωση Αφροδίτης και Ερµή (απαγορευµένη γιατί είναι αδέλφια) γεννιέται, ως ποινή, το ερµαφρόδιτο (Έρως) (Κερένυϊ, 1974, σελ.167). Αναφέρουµε και άλλα αρχαϊκά φοβερά όντα, συνήθως προελληνικές και προ-ολύµπιες θεότητες µορφές που ενσωµατώθηκαν στην Ελληνική Μυθολογία, και τα οποία επίσης, άµεσα ή έµµεσα, συν-δέονται µε τις αρχαίες τραγωδίες. Συνδυασµοί γυναίκας και ζώου, παντοδύναµες και καταστροφικές: Οι Γοργόνες: Σθενώ, Ευρυάλη και Μέδουσα. Οι Γοργόνες, µε ένα µάτι και ένα δόντι. Ο Περσέας τους κλέβει το µάτι. Αργότερα γίνονται τα πανέµορφα µε την ουρά ψάρια. Η Μέδουσα, η ισχυρότερη, "εξουσιάστρια", ταυτόσηµη µε τον Ποσειδώνα, τελικά θα ηττηθεί. Η τεράστια Κητώ ήταν η µητέρα της, µητέρα επίσης της Έχιδνας, η οποία ήταν γιγαντιαία µορφή µε "ανδρικό φρόνηµα" (Κερένυϊ, 1974, σελ. 61). Ωραία γυναίκα και αυτή και συγχρόνως απαίσιο φίδι. Παιδιά της Έχιδνας η Λερναία Ύδρα και η Χίµαιρα. Στον ίδιο µυθολογικό χώρο υπάρχουν οι Νύµφες, αθάνατες, παιδικές, αλλά µπορούν να σκοτώσουν. Ακόµη, οι σαγηνεύτριες Σειρήνες και οι Εσπερίδες µε τα µήλα τους: δοτικά, ωραία αλλά και επικίνδυνα, ερωτικά ή µητρικά µορφοείδωλα (Κερένύϊ, 1974, σελ. 63-66).
Αυτές οι µορφές, εκτός από τη διπλή ιδιότητά τους, καταστροφικές και ταυτόχρονα δοτικές και σαγηνευτικές, έχουν και µιαν άλλη διπλή υπόσταση: είναι παντοδύναµες, αλλά σε κάποιες καταστάσεις µπορούν να νικηθούν από τον αδύνατο θνητό. Πα-ραδείγµατα ο Περσέας µε τη Μέδουσα, ο Οδυσσέας µε τις Σειρήνες ή ο Οιδίποδας µε τη Σφίγγα. Οι ρόλοι αντιστρέφονται µε διαδοχικές ταυτίσεις. Ένα µεγάλο κεφάλαιο της Ελληνικής Μυθολογίας, σχετικό µε τις µορφές του ∆ιονύσου, τις συντρόφισσές του, τους καννιβαλισµούς και τις χθόνιες και επίγειες µορφές των διονυσιακών µυστηρίων, δεν θα αναπτυχθεί εδώ. Ο Ευριπίδης από εκεί - στις "Βάκχες" του - θα παρουσιάσει πάλι το θέµα του Πενθέα: "Η µητέρα του, η Αγαύη, τον διαµελίζει και τον τρώει µε τις συνοδούς της, θεωρώντας τον ως θήραµα, στις γιορτές του ∆ιονύσου". Η οικουµενικότητα έχει ασφαλώς µια συνέχεια στους διαδοχικούς αιώνες, όπως άλλωστε και ο Ελληνικός Πολιτισµός. Σηµεία της ύπαρξης και της λειτουργίας της είναι εµφανή ή κυρίαρχα στην Αρχαία Τραγωδία και στα κείµενα των προκλασσικών και κλασσικών ποιητών και φιλοσόφων. Είναι ένα µεγάλο κεφάλαιο η µελέτη των ψυχαναλυτικών εννοιών - µε άλλους βέβαια όρους - στους 6ο, 5ο, και 4ο ελληνικούς αιώνες, µε εκτεταµένη επεξεργασία από τον S. Freud και πολλούς άλλους ψυχαναλυτές συγγραφείς. Εγκαταλείποντας την Ελληνική Μυθολογία, θα έρθουµε κατ' ευθείαν στη σύγχρονη εποχή. Την Αρχαϊκή Μητέρα θα τη βρούµε σταθερά στη δηµοτική ποίηση, στο ρεµπέτικο και στο λαϊκό τραγούδι. Άλλοτε είναι δραµατική η αντιµετώπιση της φαλλικής µητέρας µε τον διπλό ρόλο, άλλοτε γίνεται λιγότερο βαριά, µερικές φορές ακόµη και παιχνι-διάρικη. Στο ρεµπέτικο, ο πόνος, το αδιέξοδο, ο θάνατος είναι ο κανόνας. Στα δηµοτικά, ιδίως στα επτανησιακά, γίνεται συχνά ανάλαφρο ή παιχνίδι, όπως: ... έχεις της σφήκας το κεντρί, της µέλισσας τη γλύκα... '...... Κύµινο, κύµινο, µας βαλάντωσες.... . Το περισσότερο δραµατικό ή ανάλαφρο, εξαρτάται από τις ενορµήσεις που θέλει να εκφράσει ο ποιητής την ώρα ή τη στιγµή εκείνη, δηλαδή από τη διαπλοκή των καταστροφικών και των λιβιδινικών ενορµήσεών του. Την Αρχαϊκή Μητέρα θα τη συναντήσουµε στους ποιητές µας: Στον Παλαµά, στον Σεφέρη, στον Εµπειρίκο. Από τους νεωτέρους, στον Γκάτσο, στον Λευτέρη Παπαδόπουλο και σε πολλούς άλλους. Τον Ελύτη, τον µεγάλο µας ποιητή, ενώ εκφράζεται συχνά στο χώρο του µύθου και της γένεσης, δεν τον απασχολεί ιδιαίτερα αυτό το παντοδύναµο, αδιαφοροποίητο ον και η αρχαϊκή, στοµατική, περίοδος του ανθρώπου. Κινείται νοµίζουµε - µε την ω-ριµότητα που τον διέκρινε στη ζωή και την ποίησή του - σε πιο εξελιγµένες φάσεις του ψυχισµού. Στον αντίποδα του Ελύτη ίσως να βρίσκεται ο Ν. Καζαντζάκης: Η Αρχαϊκή Μητέρα, η θανάσιµα επικίνδυνη γυναίκα, είναι πανταχού παρούσα. Αγριότερη και εντονότερα παντοδύναµη ακόµη και από τις εικόνες που παρουσιάσαµε στη Μυθολογία. Η σχέση του ήρωα (του αντικειµένου) µε την Αρχαϊκή Μητέρα είναι γεµάτη φόβο, στα όρια του χάους ή του αδιεξόδου. ∆εν υπάρχει εναλλακτική λύση. Παράλληλα, όπως είπαµε, είναι µια σχέση συµβιωτική και αναπόφευκτη. Το ένα ον είναι αναπόσπαστο από το άλλο: Συµβολικά, το βρέφος µε τη µητέρα του. Τις αντιπροσωπευτικότερες από αυτές τις εικόνες, σε σύλληψη και σε πλούτο, θα τις βρούµε στις "Τραγωδίες" του Ν. Καζαντζάκη (1956). Ακολουθούν µερικοί στίχοι από αυτές, καθώς και φράσεις από τον πεζό λόγο του. Ο Προµηθέας, γεµάτος αµφιθυ-µία, λέει στην Πανδώρα: ".... είσαι το άνθος του γκρεµού.... όχι είσαι ο γκρεµός". Και συχνά η φράση: "Μάνα, ω Μάνα Γης... µόνο το Αχ! µες στα σπλάχνα µας". Η "Μέλισσα", που άδικα την σκοτώνει ο Περίανδρος, άνδρας της και τύραννος της Κορίνθου, βλέπουµε ότι είναι δοτική, τρυφερή και ερωτική πριν από τον θάνατό της. Μετά γίνεται εκδικητική, σαδιστική, καταστροφική, αδυσώπητη προκαλεί τον α-
φανισµό του Περιάνδρου, αλλά και του πατέρα της και των γιων της. Το λιβιδινικό αντικείµενο, η Αρχαϊκή Μητέρα, στον Καζαντζάκη διαχωρίζεται πλήρως σε "καλό" και "κακό". Υπάρχουν και άλλα θέµατα στις "Τραγωδίες" που θυµίζουν πολύ τους µύθους των παιδιών που έχουµε σε ψυχοθεραπεία, µε σοβαρά, τις περισσότερες φορές, ψυχικά προβλήµατα. Η σταθερότερη εικόνα που µας δίνει ο Καζαντζάκης στις "Τραγωδίες" είναι µιας γυναίκας επικίνδυνης, καταστροφικής. Μετατρέπει το αίµα σε γάλα. Καταστρέφει φιλίες και προκαλεί τον θάνατο. Η Μαρίνα δηλητηριάζει τον Ιουλιανό τον Παραβάτη. Οι κόρες του Λωτ κάνουν τον πατέρα τους αιµοµίκτη. Η Θεοφανώ καταστρέφει την ενατένιση του Νικηφόρου Φωκά και τον παραδίδει στο ξίφος του Τσιµισκή. Υπάρχει µια µακριά σειρά από ηρωίδες που γεννούν ερωτικές επιθυµίες, αλλά τις πνίγουν σταθερά στο αίµα. Το τίµηµα της ηδονής είναι πάντοτε βαρύ για τους ήρωές του. Ο φόβος του άνδρα για τη γυναίκα και την ερωτική σχέση δεν βρίσκεται µόνο στα δηµοσιεύµατα του Καζαντζάκη που έχουν µυθικούς ήρωες. Είναι σταθερό στοιχείο στο έργο του. Και στον "Ζορµπά" ακόµη, το πιο "ανθρώπινο" από τα βιβλία του, βλέπουµε πόσο µεγάλη διάσταση παίρνει αυτός ο φόβος. Άλλοτε εκφράζεται από τον Καζαντζάκη και άλλοτε από τον Ζορµπά, το ιδανικό του Εγώ του συγγραφέα. Αναφέρω τη χαρακτηριστική φράση: "Είδες τι παµπόνηρο πλάσµα σου είναι η γυναίκα, αφεντικό; Και το Θεό κατάφερε να τον τυλίξει!" (Καζαντζάκης, 1955, σελ. 148).4 Σε άλλα σηµεία του βιβλίου, ο φόβος αποκτά εντελώς εξωπραγµατικό χαρακτήρα, που συνδέεται µε τα πρώτα στάδια της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης του ατόµου: Ο Καζαντζάκης πηγαίνει να βρει τη χήρα. Η νέα γυναίκα είναι ήρεµη, γλυκιά, τραγουδάει και κόβει πορτοκαλανθούς. Σε αντίθεση µε την εικόνα αυτή, ο φόβος τού σταµατά την αναπνοή: "Θεριό είναι ετούτο, συλλογίστηκα, θεριό και το ξέρει. Τι α-δύναµα εφήµερα πλάσµατα, σερσέµηδες, ζευζέκηδες, χωρίς αντοχή, µπροστά τους οι άντρες! Όπως µερικά έντοµα - το αλογάκι της Παναγίας, η ακρίδα, η αράχνη -, ταϊσµένη και τούτη κι αχόρταγη κατά τα ξηµερώµατα, θα τρώει τους άνδρες..." (σελ. 281). Και ακολουθεί το όνειρο µε την αραπίνα - γίγαντα (σελ. 282). Το µπόι του άνδρα είναι όσο το δαχτυλάκι του ποδιού της, στη φτέρνα της υπάρχει µια τεράστια σπηλιά και µια προσταγή ακούγεται: "Έµπα!". Το πρόβληµα ηδονή και οδύνη είναι πυρηνικό για τον Καζαντζάκη. Το µετουσιώνει σε τέχνη, το κάνει µεταφυσική ενασχόληση, άλλ’ αυτό παραµένει ακέραιο. Η γυναίκα για κείνον είναι διαδοχικά επικίνδυνη, αγία, χυδαία, αποκρουστική. Της αποδίδει µια σειρά από ιδιότητες, την τοποθετεί σε ανάλογες καταστάσεις, ώστε να της είναι αδύνατο να δώσει στον άνδρα ηδονή, χωρίς συνέπειες. Στη σχέση της γυναίκας µε τη Μητέρα-Γη, λέει: ... κρατώ το χώµα ετούτο της Κρήτης και το σφίγγω µε άφραστη γλύκα, τρυφεράδα κι ευγνωµοσύνη, σα να σφίγγω µέσα στη φούχτα µου και ν" αποχαιρετώ το στήθος γυναίκας αγαπηµένης" (Καζαντζάκης, 1961, σελ. 18). Και λίγο πιο κάτω, σε πλήρη ταύτιση γυναίκας και Γης, ταύτιση των λιβιδινικών ενστίκτων µε τα ένστικτα θανάτου: «Σύννεφα σκέπασαν τον ουρανό, έπεσε απάνω στα χείλια µου µια χλιαρή ψιχάλα, η γης µύρισε γλυκιά φωνή, µαυλι-στικιά, ανεβαίνει από τα χώµατα: "Έλα... έλα... έλα..."». Με το κείµενο αυτό, θελήσαµε να κάνουµε φανερή την οικουµενικότητα ψυχαναλυτικών εννοιών και παράλληλα τη σηµασία και τη διάσταση που έχει για το ανθρώπινο ον η "Αρχαϊκή Μητέρα". Ίσως κάθε αναγνώστης, µε τις αναµνήσεις και τις φαντασιώσεις του, να µπορεί να αναζητήσει αυτή τη διάσταση.
ΤΕΛΟΣ.......
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου