Ο Φρόιντ και οι Έλληνες: Οι κλασικές ρίζες της δυτικής ψυχολογίας

από Ben Shehadi

Φανταστείτε τον Φρόιντ στο κεφάλι σας. Εκκεντρικός και παθιασμένος με τη σεξουαλικότητα, η εμφάνιση του άνδρα ήταν εξίσου εμβληματική με τις ιδέες του. Είχε μια ασαφή λευκή γενειάδα και ένα ζευγάρι μαύρα στρογγυλά γυαλιά. Οι ασθενείς ξάπλωναν στον περίφημο καναπέ του paisley, ενώ ο Φρόιντ άκουγε και κάπνιζε τα πούρα του. Χιλιάδες αρχαιότητες διακοσμούσαν το αναγνωστήριό του, από αιγυπτιακά αντικείμενα μέχρι ελληνικά αγγεία.

Εξάλλου, όντας ο πατέρας της ψυχολογίας (ελληνικά για τη «μελέτη της ψυχής»), ο Φρόιντ εμπνεύστηκε σε μεγάλο βαθμόαπό την ελληνορωμαϊκή κλασική παράδοση. Είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι, συχνά μιλάμε για τις ιδέες του Φρόιντ χρησιμοποιώντας τη γλώσσα των Κλασικών. Εδώ είναι μερικά από τα πιο σημαντικά παραδείγματα...

Έρως και Θάνατος

Ο Έρωτας και ο Θάνατος ήταν δύο ανθρώπινα ένστικτα, ένα για την αγάπη και ένα άλλο για το θάνατο, σύμφωνα με τη θεωρία κίνησης του Φρόιντ. Και οι δύο αυτές μυθολογικές μορφές προέρχονται από την ελληνική μυθολογία, δηλαδή τη Θεογονία του Ησιόδου.

Ο Έρωτας είναι ο διάσημος Έλληνας θεός της αγάπης. Τον βλέπουμε κάθε 14 Φεβρουαρίου στις κάρτες του Αγίου Βαλεντίνου: ένα φτερωτό, παχουλό αγόρι, που ρίχνει βέλη ρομαντικού πάθους (ευρύτερα γνωστό με το ρωμαϊκό του όνομα, Έρως). Ο Φρόιντ είχε εμμονή με το ρόλο της σεξουαλικότητας στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Χρησιμοποίησε αυτόν τον αρχαίο ελληνικό χαρακτήρα, έναν αρχέγονο θεό από τη Θεογονία του Ησιόδου, ως σύμβολο της ανθρώπινης επιθυμίας για ευχαρίστηση και σύνδεση με τους άλλους.

Ο Έρωτας εμφανίζεται σε αρκετούς ελληνορωμαϊκούς μύθους, με πιο γνωστό αυτόν με την Ψυχή. Ο «Έρως και η Ψυχή» εμφανίζεται στο έργο του δεύτερου αιώνα, Ο Χρυσός Κώλος, αλλά έχει ακόμη παλαιότερες ρίζες. Αυτός ο μύθος επηρέασε την αρχετυπική ψυχολογία του Carl Jung, ο οποίος τον ερμήνευσε ως έκφραση ασυνείδητης ρομαντικής έλξης.

Εκτός από την αγάπη, οι άνθρωποι υποκινούνται επίσης από τη λεγόμενη «ορμή θανάτου», μια ανθρώπινη τάση προς την αυτοκαταστροφή και την αυτοκτονία. Για να το αναπαραστήσει αυτό, ο Φρόιντ χρησιμοποίησε τη μυθική φιγούρα του Θανάτου, μιας αρχέγονης θεότητας θανάτου. Ο θάνατος περιγράφεται στη Θεογονία του Ησιόδου, μαζί με τον Ύπνο, ως «παιδιά της σκοτεινής νύχτας» με πνεύμα «ανελέητο σαν χαλκό» και «μισητό ακόμη και στους αθάνατους θεούς».

Οιδίποδας

Ο Οιδίπους Τύραννος είναι μια από τις πιο διάσημες τραγωδίες της κλασικής Αθήνας. Γραμμένο από τον Σοφοκλή το 429 π.Χ., αφηγείται την ιστορία του Οιδίποδα, του βασιλιά της Θήβας. Γεννημένος από τον Λάιο και τη σύζυγό του Ιοκάστη, ο κλασικός ήρωας εγκαταλείφθηκε ως βρέφος, λόγω μιας προφητείας ότι τελικά θα δολοφονούσε τον ίδιο του τον πατέρα.

Πανούκλα χτυπά τη Θήβα, αναγκάζοντας τους κατοίκους να απαντήσουν σε ένα αίνιγμα από ένα μυθικό τέρας που ονομάζεται Σφίγγα.

"Τι είναι το πλάσμα που περπατά με τέσσερα πόδια το πρωί, δύο πόδια το μεσημέρι και τρία το βράδυ;"

Ο Οιδίποδας, ένας έξυπνος άνθρωπος, δίνει σωστά την απάντηση: ένας άνθρωπος, όπως ένα μωρό σέρνεται στα τέσσερα προς την αρχή της ζωής και ένας ηλικιωμένος περπατά με ένα μπαστούνι (που λειτουργεί ως τρίτο πόδι) προς το τέλος της ζωής.

Κληρονομώντας το θρόνο της Θήβας, ο Οιδίποδας αρχίζει να αμφισβητεί την καταγωγή του. Προς μεγάλη του φρίκη, ο Οιδίποδας μαθαίνει ότι είχε δολοφονήσει άθελά του τον βιολογικό του πατέρα στο δρόμο προς τη Θήβα και τώρα ήταν παντρεμένος με την ίδια του τη μητέρα! Συγκλονιστικά, το έργο τελειώνει με την εντυπωσιακή σκηνή ενός ματωμένου Οιδίποδα, ο οποίος βγάζει τα μάτια του από τύψεις.

Ο τυφλός Οιδίποδας εγκωμιάζει τα παιδιά του στους θεούς της Bénigne Gagneraux (1784)

Ο Φρόιντ γοητεύτηκε από τον μύθο του Οιδίποδα, ο οποίος τον είδε ως μια ασυνείδητη επιθυμία - εκπλήρωση σεξουαλικών επιθυμιών για τη μητέρα του. Αυτό το ονόμασε «οιδιπόδειο σύμπλεγμα».

Νάρκισσος

Το 1914, ο Σίγκμουντ Φρόιντ εισήγαγε τη λέξη «ναρκισσισμός» στη δυτική κουλτούρα. Το όνομα προέρχεται από το μύθο του Νάρκισσου, όπως αναφέρεται στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου. Σύμφωνα με την ιστορία του Οβιδίου, υπήρχε κάποτε ένας όμορφος νεαρός άνδρας που ονομαζόταν Νάρκισσος, ο οποίος απέρριψε αλαζονικά τις ρομαντικές προτάσεις όλων των γυναικών εραστών. Όταν απέρριψε τη νύμφη Ηχώ, τον καταράστηκε ενώπιον των θεών. Ως τιμωρία, ο εγωκεντρικός Νάρκισσος ερωτεύτηκε τη δική του αντανάκλαση σε μια λίμνη νερού, προκαλώντας τον πνιγμό. Ο Φρόιντ και οι οπαδοί του, όπως ο Άλφρεντ Άντλερ και η Κάρεν Χόρνεϊ, επικαλέστηκαν τον μύθο ως σύμβολο υπερβολικής, παθολογικής αγάπης για τον εαυτό τους.

Λεπτομέρεια από το Echo and Narcissus του John William Waterhouse (1903)

Κατά ειρωνικό τρόπο, τέτοιοι αλαζονικοί άνθρωποι συχνά «ενεργούν» τα συναισθήματα κατωτερότητάς τους, προσπαθώντας να αντισταθμίσουν τις δικές τους αντιληπτές αδυναμίες και ελλείψεις. Αυτό μπορεί να προκληθεί από πολλά πράγματα, όπως η κακή γονική μέριμνα ή ο εκφοβισμός στο σχολείο. Παρ 'όλα αυτά, η εικόνα του Νάρκισσου να κοιτάζει τον εαυτό του παραμένει μια ισχυρή στενογραφία για αυτό το περίπλοκο φαινόμενο.

Απόλλωνας και Διόνυσος

Το «Απολλώνιο και Διονυσιακό» είναι μια κοινή διχοτόμηση που χρησιμοποιείται στη δυτική φιλοσοφία και λογοτεχνία, η οποία αντιπροσωπεύει τη διαίρεση μεταξύ ανθρώπινης λογικής και ασυνείδητου ενστίκτου.

Η ίδια η διχοτόμηση προέρχεται από τη Γέννηση της τραγωδίας του Νίτσε, γραμμένη το 1872. Για τον Νίτσε, η κλασική αθηναϊκή τραγωδία ήταν ένας τρόπος για τους Έλληνες να αντιμετωπίσουν τα δεινά της ζωής. Η ελληνική παράδοση παρήγαγε δύο αντίθετα ιδανικά – τον Απόλλωνα και τον Διόνυσο – τα οποία αντιπροσωπεύουν δύο εναλλακτικές απαντήσεις στο υπαρξιακό πρόβλημα του πόνου.

Στην ερμηνεία του Νίτσε, ο Απόλλωνας αντιπροσωπεύει τον πολιτισμό στο σύνολό του: τις αξίες της αρμονίας, της τάξης και της λογικής. Ο Διόνυσος αντιπροσωπεύει το αντίθετο του πολιτισμού: ένα σύνολο άτακτων αξιών, που χαρακτηρίζεται από χάος, ατομικότητα, έλλειψη αναστολής, έκσταση και συναίσθημα.

Επιδιώκοντας να επαναπροσδιορίσει τη δυτική ηθική, ο Νίτσε υποστήριξε την επιστροφή σε μια προχριστιανική «κυρίαρχη ηθική», στην οποία οι ισχυροί κυριαρχούσαν ελεύθερα στους αδύναμους. Ο Διόνυσος ήταν, για τον Νίτσε, σύμβολο μιας προκλητικά αισιόδοξης στάσης επιβεβαίωσης της ζωής – χωρίς περιορισμούς από την παραδοσιακή θρησκεία ή ηθική.

Στη φροϋδική ψυχολογία, ο Απόλλωνας και ο Διόνυσος κατανοούνται με παρόμοιο τρόπο. Ο Απόλλωνας αντιπροσωπεύει τη λογική, τη λογική και το συνειδητό ανθρώπινο μυαλό: είναι το εγώ. Ο Διόνυσος, αντίθετα, αντιπροσωπεύει την απόλυτη ελευθερία και την έλλειψη κοινωνικής αναστολής: είναι ο Έλληνας θεός του κρασιού, των γυναικών και του τραγουδιού, η φροϋδική ταυτότητα.

«Ο Διόνυσος είναι η ενέργεια που θρυμματίζεται, προκειμένου να φέρει στο προσκήνιο», εξήγησε ο Joseph Campbell. Ο Campbell, ένας καθηγητής λογοτεχνίας επηρεασμένος από την ψυχολογία του Jung, έγραψε το The Hero with a Thousand Faces (1949), το οποίο ενέπνευσε τη σειρά Star Wars. Κατά την άποψη του Campbell, η ελληνική ανθρωπιστική παράδοση αγκάλιασε τόσο τον Απόλλωνα όσο και τον Διόνυσο ως συμπληρωματικές πτυχές μιας υγιούς ανθρώπινης ψυχής.

Η ελληνική μυθολογία παραμένει η πιο διαρκής κληρονομιά της κλασικής αρχαιότητας και δεν αποτελεί έκπληξη το γιατί. Μέσα από τις βαθιά ηχηρές εικόνες και ιστορίες τους, οι Έλληνες έθεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης δυτικής ψυχιατρικής. Από τους Έλληνες, όπως ερμηνεύονται από τον Φρόιντ, έχουμε ασυνείδητα κληρονομήσει τις σύγχρονες δυτικές ιδέες μας για τη ζωή και το θάνατο, την αγάπη και τη σεξουαλικότητα, το πάθος και την προσωπικότητα.

Διαβάζοντας αυτές τις αρχαίες ιστορίες, μαθαίνουμε πολλά για την ανθρώπινη συμπεριφορά, όπως οι επιπτώσεις του παιδικού τραύματος, το κίνητρο για οικειότητα και ο φόβος του θανάτου. Αντιπροσωπεύουν την πρώτη προσπάθεια των δυτικών στοχαστών να εξηγήσουν ορθολογικά και να κατανοήσουν την ανθρώπινη συνείδηση, συμπεριλαμβανομένων των θεωριών της προσωπικότητας και της ψυχικής ασθένειας.

Είτε πρόκειται για τον ερωτισμό του βέλους του Έρωτα, τη διεστραμμένη υπερηφάνεια του Νάρκισσου ή τη δυσλειτουργική οικογενειακή δυναμική του Οιδίποδα, η ελληνική μυθολογία συνεχίζει να προσφέρει μοναδικές γνώσεις για την ανθρώπινη ψυχολογία.

Archive - Hot History

**Τό ιστολόγιο δέν συμφωνει απαραίτητα με τις απόψεις των αρθρογράφων