ΑΣΤΕΡΑΚΙ.....: Μ.ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ,ΙΠΟΥΒΕΡ,ΝΕΚΤΑΝΕΒΩ,ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΙ,ΠΑΠΥΡΟΙ ,ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ....]

του φοιτητή Γκινίδη Εμμανουήλ

Επόπτης καθηγητής: Σαρίσχουλη Παναγιώτα. Τίτλος Εργασίας: Οι εξεγέρσεις των Αιγυπτίων κατά την πτολεμαϊκή περίοδο : οι μαρτυρίες των παπύρων.

Οι σχέσεις Ελλήνων και Αιγυπτίων διαχρονικά.

1.1. Από την αρχαϊκή εποχή μέχρι τον Αλέξανδρο.

Η μελέτη της ιστορίας των λαών της Μεσογείου δείχνει ξεκάθαρα πως, ήδη από τη Γεωμετρική εποχή, οι μεταξύ τους επαφές ήταν κάτι παραπάνω από αυτονόητες, καθώς η εκ των υστέρων θεώρηση των γεγονότων κάνει ξεκάθαρη την αναπόφευκτη περιπλοκότητά της: η συνύπαρξη όλων αυτών των τόσο πολιτισμικά διαφορετικών μεταξύ τους λαών σε έναν τόσο στενό χώρο προμήνυε την τόσο περίπλοκη, μα και τόσο ενδιαφέρουσα, εξέλιξη της ιστορίας της περιοχής. Το εμπόριο, οι πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις και, κυρίως, οι αμέτρητες πολεμικές συγκρούσεις δείχνουν την ανάγκη τους να αναπνεύσουν πιο ελεύθερα μέσα σε αυτόν τον στενό γεωγραφικό χώρο. Aυτά, όμως, είναι τα στοιχεία που διαμορφώνουν και, εν τέλει, οδηγούν στον ερχομό του Αλεξάνδρου και στην οικουμενική θεώρηση του κόσμου, η οποία, εκτός από την Ελληνιστική εποχή, στιγμάτισε και ολόκληρη τη μετέπειτα ιστορία του ευρύτερου μεσογειακού κόσμου. Όσον αφορά, ειδικότερα, τις σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Αιγυπτίων, δεν θα ήταν παράλογο να ισχυριστούμε ότι οι δύο αυτοί λαοί ήταν αυτοί που πρωτοστάτησαν στην ιστορία της περιοχής αυτής και οι αλληλεπιδράσεις τους οδήγησαν σε μεγάλες πολιτικές και πολιτιστικές ανατροπές. Η θαλάσσια γειτνίασή τους οδήγησε σε εμπορικές συναλλαγές μεταξύ τους ήδη από πολύ νωρίς, από τον 12ο π.Χ. αιώνα1, και η σύσφιξη των μεταξύ τους σχέσεων ακολούθησε διαρκώς αναπτυσσόμενη πορεία, μέχρι την κατάκτηση της Αιγύπτου από τον Αλέξανδρο. Κομβικό σημείο της εμπορικής αυτής σχέσης είναι η ίδρυση της Ναυκράτεως στο στόμιο του Νείλου, μιας καθαρά εμπορικής πόλης, ευχαριστήριο δώρο του Ψαμμητίχου Α’ στους Έλληνες μισθοφόρους για την βοήθειά τους στον πόλεμο κατά των Ασσυρίων, το 645 π.Χ.2. Ωστόσο, η αθρόα προσέλευση Ελλήνων μεταναστών στην Αίγυπτο, γεγονός που προκάλεσε η ίδρυση της Ναυκράτεως, αποδεικνύει τη θετική άποψη που είχαν οι Έλληνες για την χώρα αυτή και την ιδιαίτερη εντύπωση που τους προκαλούσε ο αιγυπτιακός πολιτισμός. Έτσι, παραλείποντας την «εθνική» τους αντίληψη περί ανωτερότητας του ελληνικού πολιτισμού έναντι των υπολοίπων και προσπερνώντας την έννοια της «βαρβαρότητας» που αυτή δημιουργούσε, οι Αιγύπτιοι αποτέλεσαν την μοναδική, ίσως, εξαίρεση και κατέλαβαν ξεχωριστή θέση στην ελληνική κοσμοθεωρία· σίγουρα δεν μπορούσαν να είναι ισάξιοι με τους Έλληνες, όμως ήταν ανώτεροι από τους υπόλοιπους βάρβαρους λαούς, κάτι σαν «ημιβάρβαροι»3. Έτσι, το γεγονός ότι η Ναύκρατις αναπτύχθηκε ταχύτατα σε ελληνικό πολιτιστικό πνεύμονα της Αιγύπτου δείχνει το εύφορο πνευματικό

------------------------------------------------------------------------------------------------------

[ 1 Βλ. Ιωαννίδου 2000, 62, και ιδιαίτερα τις υποσημειώσεις 151 και 152, όπου γίνεται αναφορά στις έρευνες του Σ. Μαρινάτου σχετικά με τις σχέσεις της Μινωικής Κρήτης με την Αίγυπτο. Επίσης, βλ. και Hicks 1962, 91-92, για τις εμπορικές επαφές των Μυκηνών με την Αίγυπτο. 2 Ηρόδ. 2, 152-4., όπου γίνεται αναφορά στην βοήθεια που προσέφεραν οι Ίωνες μαζί με τους Κάρες στον Ψαμμήτιχο Α’ (663-609 π.Χ.) και στην ίδρυση των δύο στρατοπέδων στο στόμιο του Νείλου, ως χώρο αποίκησης των Ιώνων και των Κάρων, ενώ το απόδειξη των πολύ καλών σχέσεων μεταξύ των δύο λαών είναι το γεγονός ότι ο Ψαμμήτιχος παῖδας παρέβαλε αὐτοῖσι Αἰγυπτίους τὴν Ἑλλάδα γλῶσσαν ἐκδιδάσκεσθαι (Ηρόδ. 2, 154. 6-8.). Επίσης, βλ. και Ηρόδ. 2, 178., όπου ο Φιλέλλην Άμασις ἄλλα τε ἐς Ἑλλήνων μετεξετέρους ἀπεδέξατο καὶ δὴ καὶ τοῖσι ἀπικνεομένοισι ἐς Αἴγυπτον ἔδωκε Ναύκρατιν πόλιν ἐνοικῆσαι. Η ίδρυση της Ναυκράτεως σηματοδοτεί την μεγαλύτερη εμπορική άνθηση της χώρας· όμως, για να το πετύχουν αυτό, οι Έλληνες χρειάστηκε να δώσουν μάχη με τους Φοίνικες για τον έλεγχο του εμπορίου, στόχο που τον πέτυχαν, ελέγχοντας την εμπορική διακίνηση μέχρι και τον ερχομό του Αλεξάνδρου στη χώρα (βλ. Breasted 1897, 424). 3 Βλ. Hicks 1962, 107-108 και Moyer 2002, 71-75, όπου ο συγγραφέας επικεντρώνεται στο πώς ο Ηρόδοτος προσπαθεί να ενσωματώσει την αντίληψη περί ελληνικής πολιτισμικής υπεροχής στο αιγυπτιακό παράδειγμα, καθώς και τα συμπεράσματα του Εκαταίου του Μιλήσιου περί ελληνικής ιστορίας, ύστερα από το ταξίδι του στην Αίγυπτο.]

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

έδαφος που προϋπήρχε: τα 345 ξύλινα αγαλματίδια των ιερέων που αντίκρισε ο Εκαταίος όταν επισκέφθηκε το ναό των Θηβών4, ο μύθος της Ατλαντίδας, οι κατακλυσμοί που προηγήθηκαν αυτού του Δευκαλίωνα και της Πύρρας και τα υπόλοιπα, άγνωστα για τους Έλληνες, μυθιστορικά γεγονότα που πληροφορείται ο Σόλωνας από τον ιερέα των Θηβών, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στη χώρα του Νείλου5, καθώς και οι αναφορές περί μαθητείας των σημαντικότερων Ελλήνων σοφών στην Αίγυπτο, όπως, πέραν του Σόλωνα, του Πλάτωνα και του Πυθαγόρα6, δείχνουν ότι οι Έλληνες είχαν αποδεχτεί πλήρως όχι μόνο το αρχαιότερο του πολιτισμού της Αιγύπτου, αλλά και την σπουδαιότητα της πανάρχαιας σοφίας του λαού αυτού7. Η μαγεία αντιμετωπιζόταν ως κάτι κακό από την ελληνική θρησκεία και διώκονταν αυστηρά όσοι κατέφευγαν σε αυτήν8. Ωστόσο, η χρήση της είχε λάβει μεγάλη διάσταση σε όλους τους τομείς του κοινωνικού και του θρησκευτικού βίου της Αιγύπτου· και για το λόγο αυτό η μαγεία φαίνεται να υπόκειται σε ένα ειδικό καθεστώς ανοχής από τους Έλληνες: δεν την έβλεπαν θετικά, όμως ούτε και στρέφονται με μένος εναντίον της. Η εξάπλωση της χρήσης της κατά την διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου δείχνει ότι η χρήση μαγικών τεχνικών επιβίωσε του θρησκευτικού συγκρητισμού της πτολεμαϊκής περιόδου, χαρακτήρισε εξ’ ολοκλήρου την ελληνιστική θρησκεία και οδήγησε σταθερά στην αύξηση του αριθμού των Ελλήνων που κατέφευγαν σε μαγικά μέσα, ακριβώς λόγω της πρότερης ουδέτερης στάσης τους απέναντι στην μαγεία και στις τεχνικές της. Ωστόσο, αυτή η συμπάθεια των Ελλήνων προς την μυστηριώδη και μαγική χώρα του Νείλου δεν φαίνεται να είναι καθολική· και κάτι τέτοιο γίνεται αντιληπτό μελετώντας τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας: δίπλα στην εξωτική, και σχεδόν μυθική, Αίγυπτο και στον γέρο και πάνσοφο Αιγύπτιο του Ομήρου9 στέκεται ο βάρβαρος Αιγύπτιος του Αισχύλου, που τρώει πάπυρο και πίνει μπύρα·10 ο φιλεύσπλαχνος και γενναιόδωρος Σέθως, που χάρισε την ζωή και γέμισε με δώρα τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του, παρά την ανεκδιήγητη συμπεριφορά των τελευταίων, οι οποίοι σκότωσαν αθώους και λεηλάτησαν αγρούς με το που πάτησαν το πόδι τους στην

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[4 Ηρόδ. 2, 143. Επίσης, βλ. και Moyer 2002, 75-82, όπου ο συγγραφέας σχολιάζει τις αναφορές του Ηροδότου σχετικά με τις γενεαλογίες των ιερέων των Θηβών.

5 Πλάτ. Τίμ., 21e-25d, και ειδικά στο 22b. 4-8, όπου ο ιερέας αναφέρεται στην ιστορική «νεότητα» των Ελλήνων σε σχέση με τους Αιγυπτίους, καθώς και Κριτ., που αποτελεί την μοναδική γραπτή πηγή της αρχαιότητας που διασώζει τον μύθο της Ατλαντίδας. Επίσης, βλ. και Nimis 2004, 37-38.

6 Πλούτ. Ἴσ. καὶ Ὀσίρ., 354. Ε.: «…τῶν Ἑλλήνων οἱ σοφώτατοι, Σόλων Θαλής Πλάτων Εὔδοξος Πυθαγόρας, ὡς δ’ἔνιοί φασι, καὶ Λυκοῦργος εἰς Αἴγυπτον ἀφικόμενοι καὶ συγγενόμενοι τοῖς ἱερεῦσιν…», και Διόδ. 1, 96-98. Είτε είναι ιστορικά βάσιμες οι πεποιθήσεις περί επίσκεψης και διαμονής όλων εκείνων των αρχαίων Ελλήνων σοφών στην Αίγυπτο είτε όχι, δείχνουν ξεκάθαρα την εκτίμηση που έχαιρε ο αιγυπτιακός πολιτισμός και σοφία από τη γείτονα χώρα και το μερίδιο ευθύνης που φέρει, ή φαίνεται να φέρει, η χώρα του Νείλου στη γαλούχηση αυτών των σπουδαίων αρχαίων Ελλήνων.

7 Βλ. Morkot 2005, 53-58 και Milne 1928, 226, όπου ο συγγραφέας εύστοχα αναφέρεται στην επιφανειακή γνώση του αιγυπτιακού πολιτισμού από πλευράς Ελλήνων, όπως και στην αντίστοιχη επιφανειακή γνώση του ελληνικού πολιτισμού από τους Αιγυπτίους. Φαίνεται πως ο αμοιβαίος σεβασμός των πολιτισμών των δύο λαών προερχόταν όχι από την ουσιαστική επίδραση που ενδεχομένως θα ασκούσαν οι θρησκευτικές, φιλοσοφικές και πολιτικές πεποιθήσεις του ενός πάνω στον άλλο, αλλά μάλλον οφειλόταν στον σεβασμό που έτρεφαν αμφότεροι απέναντι σε δύο μεγάλους, αλλά τελείως άγνωστους και τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους, πολιτισμούς και, κυρίως, στην προδιάθεση, που είχαν κυρίως οι Έλληνες αλλά και οι Αιγύπτιοι, να γνωρίσουν εκ των έσω τα πνευματικά χαρακτηριστικά και τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες του γείτονα τους. 8 Parke 1979, 173. 9 γ 318-322: κεῖνος γὰρ νέον ἄλλοθεν εἰλήλουθεν, / ἐκ τῶν ἀνθρῶπων ὅθεν οὐκ ἔλποιτό γε θυμῷ / ἐλθέμεν, ὅν τινα πρῶτον ἀποσφήλωσιν ἄελλαι / ἐς πέλαγος μέγα τοῖον, ὅθεν τὲ περ οὐδ’οἰωνοὶ / αὐτόετες οἰχνεῦσιν, ἐπεὶ μέγα τε δεινόν τε, και β 16: ὅς δὴ γήραϊ ξυφὸς ἔην καὶ μύρια ᾔδη. 10 Αισχ. Ἱκ., 761: βύβλου δὲ καρπὸς οὐ κρατεῖ στάχυν, και 952-953: ἀλλ’ἄρσενάς τοι τῆσδε γῆς οἰκήτορας / εὑρήσετ’, οὐ πίνοντας ἐκ κριθῶν μέθυ.]

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- Αίγυπτο11, αντιπαραβάλλεται με τα υποτιμητικά σχόλια του βασιλιά του Άργους προς τις βάρβαρες και επιρρεπείς στην πολυτέλεια Δαναΐδες12. Ο σύγχρονος αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι η αλήθεια βρίσκεται κάπου ενδιάμεσα, ίσως στα λόγια του νηφαλιότερου Ηροδότου, ο οποίος κυμαίνεται μεταξύ του αιγυπτιόφιλου Ομήρου και του εθνικόφρονα Αισχύλου13. Διαβάζοντας το δεύτερο βιβλίο των Ιστοριών του, πέρα από την τεράστια έκταση που καλύπτει η περιγραφή της Αιγύπτου, αρχίζουμε να αμφιβάλουμε για την αντικειμενικότητα του συγγραφέα του14, καθώς είναι διάσπαρτο από τις (πολύ θετικές) υποκειμενικές κρίσεις του για τα έθιμα και τον τρόπο ζωής του τόπου αυτού. Εντούτοις, οι υποθέσεις του Ηροδότου δεν φαίνεται να είναι τελείως αβάσιμες· πέρα από τα πολιτισμικά δάνεια των Ελλήνων από την Αίγυπτο (αστρονομία15, μαντική16, ιατρική17, γεωμετρία18, φιλοσοφία, κυρίως η πυθαγορική19), οι αιγυπτιακές επιρροές στην ελληνική θρησκεία και μυθολογία είναι εμφανείς: ο μύθος της Ιούς, η οποία, μεταμορφωμένη σε αγελάδα, καταφεύγει στην Αίγυπτο και γεννά τον Έπαφο παρουσιάζει σαφείς επιρροές από τη λατρεία της αιγυπτιακής αγελαδόμορφης θεότητας Αθώρ και του Άπιδος20· η καταφυγή των Δαναΐδων στο Άργος παρουσιάζεται ως επιστροφή τους στη γενέτειρα πόλη τους, καθώς θεωρούνται ως απευθείας απόγονοι του Έπαφου· η καταφυγή του Μενέλαου και της Ελένης στην Αίγυπτο είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει πολλούς αρχαίους ποιητές και λογοτέχνες και παρουσιάζει επιρροές από πολλούς αιγυπτιακούς μύθους, ενώ, τέλος, ο θάνατος του Βούσιρι από τον Ηρακλή έχει σχέση με τον θεό Όσιρι21. Πέραν από τα πολιτισμικά δάνεια και τις θρησκευτικές επιρροές, η περίοδος της 26ης (ή Σαϊτικής) Δυναστείας είναι μια περίοδος σημαντικών πολιτικών αλλαγών στην Αίγυπτο. Με την άνοδό του στο θρόνο, ο Ψαμμήτιχος Α’ (και εν συνεχεία οι διάδοχοί του, ιδιαίτερα ο Άμασις) επιχείρησε να αποβάλει την σφραγίδα που άφησε ο κατακτητής στη χώρα και να την επαναφέρει στην παλαιότερή της δόξα, εδραιώνοντας την θέση του ως συνεχιστής των Φαραώ του Παλαιού Βασιλείου22· αυτή είναι η χρονική περίοδος όπου οι Έλληνες παύουν να αντιμετωπίζονται ως απλοί περιηγητές, κερδίζοντας αργά αλλά σταθερά τον τίτλο του «εμπορικού συνεργάτη» της Αιγύπτου23, ενώ οι αρχικές ανησυχίες που έγειρε η παρουσία ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στη Ναύκρατι

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[ 11ξ 256-286. 12 Αισχ. Ἱκ., 234-237: Ποδαπὸν ὅμιλον τόνδ’ ἀνελληνόστολον / πέπλοισι βαρβάροισι κἀμπυκώμασι / χλίοντα προσφωνοῦμεν; Οὐ γὰρ Ἀργολὶς / ἐσθὴς γυναικῶν οὐδ’ ἀφ’ Ἑλλάδος τόπων.

13 Για τον Αισχύλο είναι νωπές ακόμη οι μνήμες της εκστρατείας των Περσών εναντίον της Ελλάδας και της μάχης του Μαραθώνα, στην οποία έλαβε ο ίδιος μέρος και έχασε τον αδερφό του, Κυναίγειρο. Έτσι, είναι δύσκολο γι’αυτόν να αλλάξει τη γνώμη του για τους Αιγυπτίους: για τον Αισχύλο και τους υπόλοιπους Αθηναίους, οι Αιγύπτιοι θα είναι πάντα οι μελαμψοί βάρβαροι που πολέμησαν στο πλευρό των Περσών (Αισχ. Ἱκ., 741-745: «ἐξῶλές ἔστι μάργον Αἰγύπτου γένος / μάχης τ’ ἄπληστον· καὶ λέγω πρὸς εἰδότα. / Δοριπαγεῖς δ’ἔχοντες κυανώπιδας / νῆας ἔπλευσαν ὧδ’ ἐπιτυχεῖ κότῳ / πολεῖ μελαγχίμῳ σὺν στρατῷ», και 750-752: «Οὐλόφρονες δ’ἐκεῖνοι, δολομήτιδες / δυσάγνοις φρεσίν, κόρακες ὥστε, / βωμῶν ἀλέγοντες οὐδέν»).

14 Το δεύτερο βιβλίο των Ιστοριών του Ηροδότου φαίνεται να είχε επικριτές και κατά την αρχαιότητα, καθώς ο Πλούταρχος έγραψε ένα ολόκληρο έργο στρεφόμενος εναντίον της αντικειμενικότητας και, σε τελική ανάλυση, της εν γένει αξιοπιστίας του έργο του Ηροδότου (Περὶ τῆς Ἡροδότου κακοηθείας).

15 Ηρόδ. 2, 82. 16 Ηρόδ. 2, 83. 17 Ηρόδ. 2, 84. 18 Ηρόδ. 2, 109. 19 Ηρόδ. 2, 123. 20 Βλ. Nimis 2004, 39, υποσ. 20. 21 Βλ. Hicks 1962. Σ’αυτό το πολύ ενδιαφέρον άρθρο, ο συγγραφέας ερευνά εκτενώς τα στοιχεία της αιγυπτιακής θρησκείας σ’αυτούς τους ελληνικούς μύθους. Για τα αιγυπτιακά στοιχεία στους μύθους των Δαναΐδων, της Ελένης και του Βούσιρι, βλ. και Nimis 2004, 36-37. 22 Βλ. Moyer 2002, 79-81. 23 Βλ. Milne 1928, 226 και Hicks 1962, 107-108. Με την σύσφιξη των σχέσεων των δύο λαών από τον 7ο αιώνα και εξής, οι Έλληνες φτάνουν μέχρι τη Μέμφιδα, όπου ιδρύουν την ελληνομεμφιτική συνοικία.]

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- γρήγορα ξεπεράστηκαν, όταν οι δύο λαοί ένωσαν τις δυνάμεις τους στον μακρόχρονο αγώνα τους εναντίον των Περσών24.

1.2. Ο Αλέξανδρος και η Αίγυπτος.

Με το τέλος της εκστρατείας του, ο Αλέξανδρος ήταν ελεύθερος να φέρει εις πέρας τις φιλόδοξες (και ριζοσπαστικές για την εποχή) ιδέες του για τον κόσμο· διαφωνώντας ριζικά με την άποψη του δασκάλου του, Αριστοτέλη, ότι οι βάρβαροι είναι από τη φύση τους κατώτεροι των Ελλήνων και προορισμένοι για τη δουλεία25, ο Αλέξανδρος συμβαδίζει με τις φιλοσοφικές απόψεις της εποχής του περί κοσμοπολιτισμού26 και ισότητας των ανθρώπων27. Για τον Αλέξανδρο δεν υπάρχουν βάρβαροι, όλοι οι λαοί είναι φορείς κάποιου πολιτισμού, ο οποίος, σε κάθε περίπτωση, πρέπει να αντιμετωπίζεται με σεβασμό. Και ως προς την αρμονική συνύπαρξη των Ελλήνων με όλους τους κατεκτημένους λαούς της αυτοκρατορίας του, το σχέδιο ήταν σαφές: διαφοροποιούμενος από τον όρο κατακτητής, όπως αυτός συνδυάστηκε με την κυριαρχία και την σκληρή αντιμετώπιση των λαών της αυτοκρατορίας από τους Πέρσες, έδωσε νέα ερμηνεία σε αυτόν προωθώντας την ομαλή συμβίωση μέσω της επιμειξίας. Και ο ίδιος, ως εμπνευστής του σχεδίου αυτού, σεβάστηκε τις θρησκευτικές ιδιαιτερότητες και τις πολιτισμικές ιδιοτροπίες των υπηκόων του δείχνοντας, αρκετές φορές, πραγματικό ενδιαφέρον για την ιστορία και τον πολιτισμό τους, ενώ, πέρα από το καθεστώς αυτοδιοίκησης και μερικής ανεξαρτησίας που προσέφερε στα επιμέρους βασίλεια του κράτους του, στήριξε και προώθησε την επιμειξία Ελλήνων με Ανατολίτες, γεγονός που προκάλεσε την αγανάκτηση και την ανοιχτή διαφωνία των Μακεδόνων αξιωματούχων του28. Εάν τα αποτελέσματα της επιμεικτικής του πολιτικής κρίνονται ως κάτι παραπάνω από ικανοποιητικά, όσον αφορά την Αίγυπτο θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτά ξεπέρασαν κάθε προσδοκία, ήδη από τη στιγμή που πάτησε το πόδι του για πρώτη φορά στη χώρα· μια χώρα που κατέλαβε χωρίς να χυθεί σταγόνα αίματος, ένα λαό που τον υποδέχθηκε θριαμβευτικά ως «ελευθερωτή» του από τον περσικό ζυγό και έναν τόπο εύφορο και πλούσιο που τον ενέπνευσε να ιδρύσει μια πόλη φέρουσα το όνομά του και η οποία, από τη στιγμή της ίδρυσής της, γίνεται το κέντρο του Ελληνισμού, του εμπορίου, της επιστήμης και των τεχνών για όλη τη μετέπειτα περίοδο. Έτσι, το σοφότερο που έπρεπε να κάνει στην προκειμένη περίπτωση ήταν να ενδυναμώσει περαιτέρω τις προϋπάρχουσες καλές σχέσεις των δύο λαών, όπως και έκανε· η επίσκεψή του στο μαντείο της Όασης της Σίβα, όπου δέχθηκε τον τίτλο που του δόθηκε, ως γιου του Άμμωνα, η ενθρόνισή του ως Φαραώ στη Μέμφιδα και η παραχώρηση της διοίκησης της χώρας σε δύο Αιγυπτίους νομάρχες, τον Δολόασπι και τον Πετιήσι29, πέρα από στοιχεία

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[24Γεγονός που παραδέχεται και ο Bevan (1985, 1-2). Η βοήθεια που προσέφεραν οι Έλληνες στους Αιγυπτίους για την αποτίναξη του περσικού ζυγού ήταν ουσιαστική, πράγμα που δηλώνεται και από την ιστορία του Σπαρτιάτη βασιλιά Αγησίλαου, ο οποίος πέθανε κατά την επιστροφή του από μία εκστρατεία στην Αίγυπτο (Διόδ. 15, 93. 6 και Πλούτ. Ἀγησ. 40, 2. 2-4).

25 Αριστ. Πολ. 1252 b. 8: «…ὡς ταὐτὸ φύσει βάρβαρον καὶ δοῦλον ὄν…» και 1285 a. 20-21: «…δουλικώτεροι εἶναι τὰ ἤθη οἱ μὲν βάρβαροι τῶν Ἑλλήνων…». 26 Διογ. Λαέρ. Φιλοσ. Βίοι 6, 63.3: «…ἐρωτηθεὶς πόθεν εἴη, “κοσμοπολίτης” ἔφη…»

27 Θεόφρ. Εὐσ. 20, 9 κ.ε.: «…πάντως δὲ τοὺς ἀνθρώπους ἀλλήλοις φαμὲν οἰκείους τε καὶ συγγενεῖς εἶναι, δυοῖν θάτερον, ἢ τῷ προγόνων εἶναι τῶν αὐτῶν, ἢ τροφῆς καὶ ἠθῶν καὶ ταὐτοῦ γένους κοινωνεῖν. οὕτως δὲ καὶ τοὺς πάντας ἀνθρώπους ἀλλήλοις τίθεμεν καὶ συγγενεῖς καὶ μὴν πᾶσι τοῖς ζῳοις· αἱ γὰρ τῶν σωμάτων ἀρχαὶ πεφύκασιν αἰ αὐταὶ·…».

28 Αρρ. Ἀν. 6, 8.: «…ὅτι πολλάκις ἤδη ἐλύπει αὐτοὺς ἥ τε ἐσθὴς ἡ Περσικὴ ἐς τοῦτο φέρουσα καὶ τῶν Ἐπιγόνων τῶν βαρβάρων ἡ ἐς τὰ Μακεδονικὰ ἤθη κόσμησις καὶ ἀνάμιξις τῶν ἀλλοφύλων ἱππέων ἐς τὰς τῶν ἑταίρων τάξεις…».

29 Αρρ. Ἀν. 3, 5.2.4. – 3, 5.2.6.: «…δύο μὲν νομάρχας Αἰγύπτου κατέστησεν Αἰγυπτίους, Δολόασπιν καὶ Πέτισιν, καὶ τούτοις διένειμε τὴν χώραν τὴν Αἰγυπτίαν…». Πρβ. Bevan 1985, 15, και ιδιαίτερα τις]

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

της προσωπικότητας του ίδιου του Αλεξάνδρου και του τρόπου διακυβέρνησης των λαών που κατακτούσε, δείχνουν πως οι φιλικές σχέσεις των δύο λαών και η εκτίμηση των Ελλήνων για τη χώρα του Νείλου πιθανόν να γαλούχησαν τον Αλέξανδρο, από τη νεαρή του ακόμα ηλικία, στη Μακεδονία, και ήταν αυτές που τον οδήγησαν να αναμειχθεί προσωπικά στα θρησκευτικό και πολιτικό γίγνεσθαι της χώρας30. Ωστόσο, όσον αφορά την διοίκηση των μακεδονικών στρατευμάτων της χώρας, όπως και τις υψηλές κυβερνητικές θέσεις στη διοίκηση της χώρας, προτίμησε να τοποθετήσει Έλληνες αξιωματούχους και όχι Αιγύπτιους31.

2. Η αγωνία της εθνικής κρίσης: Όνειρα και προφητείες.

Όπως είδαμε, οι πολύ καλές σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Αιγυπτίων λειτούργησαν ως ένας επιπρόσθετος παράγοντας ώστε να χαίρει το πρόσωπο του Αλεξάνδρου ευρείας απήχησης από τον αιγυπτιακό λαό: για τους Αιγυπτίους, ο Αλέξανδρος ήταν κάτι παραπάνω από απελευθερωτής, ήταν ένας Έλληνας απελευθερωτής, πιστός στη συμμαχία της χώρας του με τους Αιγυπτίους και ο οποίος ανέλαβε για ακόμη μία φορά να σώσει την Αίγυπτο από τον τρομερό δυνάστη. Αυτή είναι, όμως, μόνο η μια πλευρά του νομίσματος· η άλλη πλευρά δεν δείχνει να ενδιαφέρεται καθόλου για τις παλαιότερες σχέσεις των δύο λαών, τις εκατέρωθεν επιρροές, τις στρατιωτικές συμμαχίες και τις εμπορικές συναλλαγές και επικεντρώνεται αποκλειστικά και μόνο στο πρόσωπο του Αλεξάνδρου και, ειδικότερα, στο χαρακτηρισμό – ιδιότητά του ως «απελευθερωτή».

2.1. Τα αποκαλυπτικά κείμενα της φαραωνικής περιόδου.

Η έρευνα των πηγών των αποκαλυπτικών κειμένων μας οδηγεί αρκετά πίσω, στην περίοδο του Παλιού Βασιλείου και σε κάποια κείμενα υμνητικού, κυρίως, περιεχομένου της εποχής εκείνης32. Ως προς το περιεχόμενό τους, τα αποκαλυπτικά κείμενα χωρίζονται

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[ υποσημειώσεις 2 και 3, όπου αμφισβητείται η αναφορά του Αρριανού στην παραχώρηση του τίτλου της νομαρχίας ως αξιώματος για τον έλεγχο τόσο μεγάλης εδαφικής περιοχής. Ο Αλέξανδρος διατήρησε το παλιό σύστημα διοικήσεως της χώρας. Οι αρμοδιότητες των νομαρχών ήταν καθαρά φοροεισπρακτικές (Αρρ. Ἀν. 3, 5.4.4. – 3, 5.5.1.: «…καὶ τούτῳ παρηγγέλετο τοὺς μὲν νομάρχας ἐᾶν ἄρχειν τῶν νομῶν τῶν κατὰ σφᾶς καθάπερ ἐκ παλαιοῦ καθειστήκει, αὐτὸν δὲ ἐκλέγειν παρ’αὐτῶν τοὺς φόρους: οἱ δὲ ἀποφέρειν αὐτῷ ἐτάχθησαν…»). 30 Βλ. Gehrke 2003, 49. Στο τέλος του ταξιδιού του, ο Αλέξανδρος έφτασε στον Ωκεανό (όπως πίστευε) διαπλέοντας τον Ινδό, όπου και προσέφερε θυσίες, τις οποίες του είχε προστάξει ο Άμμων-Ζεύς όταν είχε επισκεφθεί το μαντείο στην όαση Σίβα. Πέραν του θρησκευτικού συγκρητισμού, προϊόν του οποίου είναι η ταύτιση του Άμμωνα με τον Δία και ο οποίος είχε ήδη συντελεστεί πριν τον ερχομό του Αλεξάνδρου, το γεγονός αυτό δείχνει ότι ο Αλέξανδρος είχε πάρει πολύ στα σοβαρά τον ρόλο του ως γιος του Άμμωνα. Για περαιτέρω πληροφορίες, βλ. και Jones 1964,

15-16. Όσον αφορά τις επισκέψεις Ελλήνων στο μαντείο της Σίβα, αυτές σίγουρα έλαβαν χώρα μετά τον 7ο – 6ο αιώνα, καθώς δεν βρίσκουμε καμία αναφορά στο μαντείο της Σίβα ούτε στον Όμηρο ούτε στον Ησίοδο (βλ. Parke 1967, 200-201). 31 Βλ. Reden 2007, 19-20 και Αρρ. Ἀν. 3, 5. Ο Αρριανός μας πληροφορεί και για την παραίτηση του Πετιήσιος από το αξίωμα του νομάρχη λίγο μετά τον ορισμό του στη θέση αυτή, γεγονός που άφησε τον Δολόασπι μόνο υπεύθυνο της νομαρχίας της χώρας (Ἀν. 3, 5.2.6. – 3, 5.3.1.: «…Πετίσιος δὲ ἀπειπαμένου τὴν ἀρχὴν Δολόασπις ἐκδέχεται πᾶσαν…»).

32 Εκτός από την εξέλιξη των λογοτεχνικών ειδών στην Αίγυπτο και την επίδραση της παλαιότερης λογοτεχνικής παράδοσης στη δημιουργία του είδους των αποκαλυπτικών κειμένων, η λογοτεχνία του Παλαιού Βασιλείου φαίνεται να έχει επηρεάσει αρκετά και την εβραϊκή αποκαλυπτική λογοτεχνία, καθώς κάποια στερεότυπα μοτίβα της αιγυπτιακής λογοτεχνίας εμφανίζονται και σε κάποια προφητικά έργα της Βίβλου (βλ. McCown 1925, ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο, όπου ο συγγραφέας εξετάζει λεπτομερώς τις σχέσεις μεταξύ κειμένων της αιγυπτιακής αποκαλυπτικής λογοτεχνίας με αντίστοιχα εβραϊκά).]

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

σε δύο κατηγορίες: από τη μία, βρίσκουμε τα εμμέσως αποκαλυπτικά κείμενα, τα οποία σχολιάζουν την άσχημη κατάσταση της αιγυπτιακής κοινωνίας και των δεινών που πρόκειται να έρθουν, χωρίς περαιτέρω αναφορά σε πιθανή βελτίωση της κατάστασης, ενώ από την άλλη βρίσκονται τα άμεσα αποκαλυπτικά κείμενα, όπου οι καταστροφές που πρόκειται να πλήξουν τη χώρα είναι αναπόφευκτες, όπως αναπόφευκτη είναι και η βελτίωση της κατάστασης της χώρας, με άλλα λόγια, η απελευθέρωσή της από τον κατακτητή, η επανενθρόνιση των Φαραώ στην εξουσία και η επιστροφή της στην πρότερη δόξα33. Κοινό χαρακτηριστικό και των δύο τύπων κειμένων είναι το γεγονός ότι εμφανίζονται σε περιόδους δύσκολους για την Αίγυπτο και τον λαό της, δηλαδή πριν από κάποιο σημαντικό (αμυντικό) πόλεμο ή, κυρίως, προτού καταληφθεί η χώρα από κάποιον εισβολέα. Όσον αφορά την χρονική περίοδο στην οποία εμφανίστηκαν τα αποκαλυπτικά κείμενα, αυτή τοποθετείται στο τέλος του Παλαιού Βασιλείου και στις αρχές του Μέσου. Την εποχή εκείνη η Αίγυπτος κινδύνευε από την κατακτητική πολιτική των Ασσυρίων και τα κείμενα αυτά έχουν σαφή σκοπό την λαϊκή αφύπνιση μέσα στο γενικότερο χάος που επικρατούσε και, αργότερα, μέσα στις καταστροφές που επέφεραν στην χώρα και τον πολιτισμό της οι κατακτητές. Τα κείμενα του Μέσου Βασιλείου ανήκουν εξολοκλήρου στην κατηγορία των έμμεσων αποκαλυπτικών κειμένων και περιλαμβάνουν το «Άσμα του Αρπιστή», τις «Νουθεσίες του Αμενεμχέτ», τον «Διάλογο του Άνδρα που κουράστηκε από τη Ζωή του με την Ψυχή του» και τις «Αναζητήσεις Καρδιάς του Κεκεπερρεσόνμπου». Αυτά τα κείμενα διακρίνονται από βαθιά απαισιοδοξία και περιγράφουν τις άσχημες καταστάσεις της κοινωνίας της εποχής, με την κακεντρέχεια, τον μισανθρωπισμό, την ευημερία των κακών ανθρώπων και τα βάσανα των ενάρετων34. Όμως, εκτός από τα κείμενα αυτά, στην ίδια περίοδο τοποθετείται και ένα κείμενο το οποίο απηχεί τη μελλοντική ελπίδα της κοινωνικής αναγέννησης και προϊδεάζει σχετικά με την άμεσα αποκαλυπτική παράδοση που θα ακολουθήσει. Το «Παράπονο του Εύγλωττου Χωριάτη» αντικατοπτρίζει πλήρως την άδικη κοινωνία της εποχής, την κοινωνική ανισότητα και αδικία και την εκμετάλλευση των φτωχών από τους πλούσιους. Ο χωριάτης, τα κτήματα του οποίου καταπατήθηκαν από έναν πλούσιο, κατέφυγε στον οικονομικό διαχειριστή του κράτους. Σε μια σχεδόν φιλοσοφική συζήτηση περί Δικαίου, ο αδικημένος χωριάτης αποφασίζει να αυτοκτονήσει επιχειρώντας να μεταφέρει την υπόθεσή του και την τελική του δικαίωση στους θεούς, τους μόνους δίκαιους κριτές. Όμως την τελευταία στιγμή ο υπεύθυνος των οικονομικών θεμάτων, συνεπαρμένος από την ρητορικότητα των λόγων του, τον δικαίωσε επιστρέφοντάς του την περιουσία του και τιμωρώντας τον πλούσιο καταπατητή35. Με εξαίρεση το καλό τέλος της ιστορίας, το κείμενο τοποθετείται απόλυτα στην εποχή του, καθώς περιγράφει το γενικότερο κοινωνικό αίσθημα περί τελικής επικράτησης της άδικης κρίσης και της λαϊκής εκμετάλλευσης· όμως το απροσδόκητο τέλος του, ξεκίνησε η αφύπνιση της κοινής γνώμης και η λαχτάρα του διωγμού του κατακτητή και η επιστροφή στην ένδοξη εποχή των Φαραώ. Στην κοινωνική και εθνική αφύπνιση συμβάλλουν τα άμεσα αποκαλυπτικά κείμενα. Τα κείμενα αυτά καλύπτουν μια αρκετά μεγάλη χρονική περίοδο, ξεκινώντας από το 2000 π.Χ. και φτάνοντας μέχρι το 300 μ.Χ Ο ρόλος τους είναι πολύ συγκεκριμένος, καθώς στοχεύουν καθαρά στην αφύπνιση του λαϊκού αισθήματος σχετικά με τα επικείμενα δεινά με την αναφορά στην μετέπειτα ανατροπή των κακών συνθηκών και τον ερχομό και πάλι των νομίμων βασιλέων, των Φαραώ. Το αρχαιότερο κείμενο του είδους αυτού είναι οι «Νουθεσίες του Ιπουβέρ»36, το οποίο διασώζεται σε πάπυρο της 19ης Δυναστείας, η σύνθεση, όμως, του κειμένου παραπέμπει σε παλιότερες εποχές,

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[33 Βλ. McCown 1925, 368. 34 Για περαιτέρω σχόλια σχετικά με το περιεχόμενο των έργων αυτών, βλ. McCown 1925, 369. 35 Για την υπόθεση του κειμένου αυτού, βλ. McCown 1925, 370-371. 36 Βλ. Enmarch 2005 για τον P. Leid. I 344, ο οποίος περιέχει το κείμενο αυτό.]

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

πιθανόν την περίοδο της 12ης Δυναστείας37. Η υπόθεση του κειμένου αυτού εξελίσσεται στην αυλή του Φαραώ Ζωσέρ της 3ης Δυναστείας. Όταν ο Ζωσέρ κάλεσε τον προφήτη Ιπουβέρ με σκοπό να τον διασκεδάσει με τις προφητείες του, ο τελευταίος δεν ανταποκρίθηκε στο ρόλο αυτό. Η προφητεία του μιλούσε για επερχόμενα δεινά που θα πλήξουν τη χώρα: εμφύλιος πόλεμος38, εισβολές εχθρών39, αναρχία40, ληστείες και συλήσεις ταφών41, επιδημία και λιμός42 θα μαστίζουν ολόκληρη τη χώρα, και μέσα σε όλη αυτήν την αναστάτωση ολόκληρη η δομή της κοινωνίας ανατρέπεται: ο αφέντης γίνεται δούλος και ο δούλος αφέντης· ο πλούσιος φτωχός και ο φτωχός πλούσιος· όσοι πεινούσαν χορταίνουν και όσοι ήταν χορτάτοι πεινάνε43· και όταν αυτή η ηθική παρακμή φτάσει στο ζενίθ της, τότε θα επιστρέψει στο θρόνο του «εκείνος που κατευνάζει τη φλόγα, ο ποιμένας όλων των ανθρώπων, εκείνος που δεν έχει το κακό στην καρδιά του»44, θα εκδιώξει τους κατακτητές και θα επαναφέρει την αρμονία45. Ένα ακόμα σημαντικό αποκαλυπτικό κείμενο της φαραωνικής περιόδου είναι η λεγόμενη «Προφητεία του Νεφερρώχου»46. Το κείμενο κινείται στο ίδιο μοτίβο με τον «Ιπουβέρ»: όταν ο Αμενεμχέτ καλεί τον Νεφερρώχο (ο οποίος, εκτός του ότι είναι προφήτης, είναι και γραφέας της ιερογλυφικής) να του προφητέψει τα μελλούμενα, εκείνος προβαίνει στην ίδια απαρίθμηση των δεινών που θα έρθουν στη χώρα, την εισβολή των Ασιατών, την επικράτηση του κακού και του άδικου47, την εγκατάλειψη των ανθρώπων από τον θεό Ρα48, την επιδημία και τον λιμό49, ώσπου να έρθει, εν τέλει, και πάλι ο εξόριστος Φαραώ για να παραλάβει την εξουσία50. Συγκρίνοντας τα δύο αυτά κείμενα διακρίνουμε μια σημαντική διαφορά: στην «Προφητεία του Νεφερρώχου» δεν βλέπουμε τις εκτεταμένες αναφορές στις κοινωνικές αναταραχές και ανατροπές που συναντούμε στον «Ιπουβέρ». Ίσως ο Νεφερρώχος να μην έβλεπε την λαϊκή εξέγερση ως βοηθητικό στοιχείο στην ανακατάληψη του θρόνου από τον Φαραώ και να ήθελε να εστιάσει μόνο στις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά του βασιλιά ως ικανά από μόνα τους να επαναφέρουν την τάξη στη χώρα. Τέλος, σε αντίθεση με τον «Ιπουβέρ», ο «Νεφερρώχος» δίνει το όνομα του Φαραώ που θα ελευθερώσει και πάλι την χώρα· το όνομά του είναι Αμένυς, ένα άλλο όνομα του Φαραώ Αμενεμχέτ Α’. Έτσι, το κείμενο αυτό είναι καθαρά ένας πανηγυρικός λόγος που εξυμνεί την πολιτική του Φαραώ, καθώς μόλις είχε τελειώσει και η κατασκευή του Τείχους του Πρίγκιπα από τον Αμενεμχέτ, για την αντιμετώπιση των επιδρομών από τους λαούς της Ασίας51, ενώ το γεγονός ότι η μητέρα του είναι από την Νουβία δείχνει ξεκάθαρα την πεποίθηση των

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[ 37 Βλ. McCown 1925, 371. 38 P. Leid. I 344, 2. 2 και 7. 2-4. 39 P. Leid. I 344, 4. 5-8. 40 P. Leid. I 344, 6. 5-9. 41 P. Leid. I 344, 2. 2-10· 3. 4-6· 5. 11-12 και 7. 2. 42 P. Leid. I 344, 3. 6-9. 43 Τα παραδείγματα που δίνει ο Ιπουβέρ για να δηλώσει την ανατροπή της τάξης είναι αρκετά: P. Leid. I 344, 2. 4-8· 4. 13-14· 8. 3-5· 5. 6· 6. 13· 7. 10-12· 9. 3-5. 44 P. Leid. I 344, 12. 6· 11. 13. 45 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το κείμενο αυτό, βλ. McCown 1925, 371-380.

Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του συγγραφέα για την αναφορά του προφήτη στις κοινωνικές ανατροπές που συντελούνται, η οποία εμπεριέχει την αγωνία του Ιπουβέρ, ο οποίος φαίνεται να θεωρεί ως απειλή τον λαϊκό ξεσηκωμό (374-375). 46 P. Hermias 1116 B. Αλλιώς γνωστό και ως «Προφητεία του Νεφέρτυ». Μερικοί μελετητές (Koenen 1985, 188) θεωρούν αυτό το κείμενο ως το παλαιότερο του είδους, γραμμένο το 1991 π.Χ. , στις αρχές της 12ης Δυναστείας, επί βασιλείας Αμενεμχέτ Α’. 47 P. Hermias 1116 B, 38-45. 48 P. Hermias 1116 B, 51-52. 49 P. Hermias 1116 B, 35-36 και 50-51. 50 57-71. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το δεύτερο αυτό αποκαλυπτικό κείμενο, βλ. McCown 1925, 383-386 και Koenen 1985, 188-189. 51 Βλ. McCown 1925, 383.]

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Αιγυπτίων περί κυριαρχικών δικαιωμάτων τους στην περιοχή, η οποία αποτέλεσε πεδίο αντιπαράθεσης για πολλά χρόνια μεταξύ Αιγύπτου και Αιθιοπίας52.

2.2. Τα πτολεμαϊκά μεσσιανικά κείμενα.

Μαζί με τα κείμενα της φαραωνικής περιόδου, τα πτολεμαϊκά και ρωμαϊκά μεσσιανικά κείμενα ολοκληρώνουν την αιγυπτιακή αποκαλυπτική παράδοση. Σχεδόν όλα τους παρουσιάζουν τη μορφή των άμεσα αποκαλυπτικών κειμένων της φαραωνικής περιόδου και φαίνεται να κινούνται γύρω από το ίδιο μοτίβο μελλοντικών καταστροφών της χώρας και τελικής σωτηρίας της από έναν εξόριστο βασιλιά53. Στα κείμενα της πτολεμαϊκής περιόδου συγκαταλέγονται το «Όνειρο του Νεκτανεβώ», το Ἀλεξάνδρου Πράξεις του ψευδο-Καλλισθένη και το «Δημοτικό Χρονικό», μια σειρά δυσερμήνευτων προφητειών με επεξηγήσεις που χρονολογείται τον 3ο π.Χ. αιώνα54. Κοινό τους χαρακτηριστικό και κεντρικός θεματικός τους άξονας είναι το πρόσωπο του Αλεξάνδρου, ο οποίος εμφανίζεται ως απελευθερωτής της Αιγύπτου και συνεχιστής της Δυναστείας των Φαραώ και, κατ’επέκταση, της αιγυπτιακής παράδοσης και πολιτισμού. Ως αρχαιότερο των κειμένων αυτού του είδους στην πτολεμαϊκή περίοδο θεωρείται το «Όνειρο του Νεκτανεβώ»55, γραμμένο περί των αρχών του 2ου π.Χ. αιώνα, το οποίο αναφέρεται στο όνειρο του τελευταίου Φαραώ, Νεκτανεβώ Β’, και την προφητεία της επερχόμενης κατάληψης της χώρας από τους Πέρσες. Η ιστορία ξεκινά με το όνειρο που είχε ο Φαραώ Νεκτανεβώ κατά τη διάρκεια της διανυκτέρευσής του στο ναό του Ονούρι στη Μέμφιδα. Στο όνειρο αυτό, πάνω σε πλοῖον παπύρινον εμφανίστηκαν ενώπιον του Φαραώ η μεγαλόδοξος εὐεργέτεια, καρπῶν εὑ<ρέτρ>ια καὶ θεῶν ἄνασσα Ίσιδα μαζί με τον προσαγορευόμενον Αἰγυπτιστὶ Ονούρι (Ἑλληνιστὶ δὲ Άρη)56, ο οποίος του εξέφρασε τα παράπονά του για την μη ολοκλήρωση των εργασιών στο ιερό του ναού του. Ο Νεκτανεβώ, συγκλονισμένος από το όνειρο, διέταξε να έρθουν μπροστά του ο ιερέας και ο προφήτης του ναού, οι οποίοι τον ενημέρωσαν πως οι εργασίες στο ιερό του ναού είχαν σχεδόν ολοκληρωθεί εκτός από τις ιερογλυφικές αναγραφές. Αμέσως συνεκάλεσε συμβούλιο, το οποίο και όρισε στον Πετίσι, έναν γραφέα ιερογλυφικών από την Αφροδιτόπολη, να ολοκληρώσει το έργο· όμως εκείνος προτίμησε την ξέγνοιαστη ζωή που προσέφερε η πόλη Σεβέννυτος, αφημένος στην χαρά που προσέφερε το κρασί και η πιο όμορφη γυναίκα της περιοχής, Αθυρέψη57. Κάπου εδώ διακόπτεται απότομα η ιστορία αυτή, καθώς ο πάπυρος που τη διασώζει είναι ελλιπής· ωστόσο, δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε το τέλος της συγκρίνοντάς την με το μοτίβο των αποκαλυπτικών κειμένων της προηγούμενης περιόδου. Πιθανότατα, ο Πετίσις θα απέτυχε να εκπληρώσει την αποστολή του, γεγονός που θα προκάλεσε την οργή του Ονούρι, ο οποίος θα έφερε τη δυστυχία στην Αίγυπτο και την κατάκτησή της από τους Πέρσες· στο τέλος, κάποιος προφήτης θα ανακοίνωσε και την φυγή του Νεκτανεβώ από την χώρα, καθώς και τη μελλοντική απελευθέρωσή της από τον ίδιο ή από τον «αναγεννημένο του εαυτό», δηλαδή τον γιο του58. Όσον αφορά το Ἀλεξάνδρου Πράξεις του ψευδο-Καλλισθένη, σίγουρα πρόκειται για έργο μεταγενέστερο του «Ονείρου του Νεκτανεβώ», αν και χρονολογείται στην πρώιμη

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[52 Για τις ταραγμένες σχέσεις Αιγύπτου και Αιθιοπίας, βλ. Breasted 1897, 417-423. 53 Ο Koenen χρησιμοποιεί τον ευρύ τίτλο «βασιλικά μυθιστορήματα» (Königsnovelle) για να αναφερθεί στα κείμενα που ακολουθούν το λογοτεχνικό αυτό μοτίβο. 54 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα έργα του «Δημοτικού Χρονικού», βλ. McCown 1925, 387 391. 55 UPZ I 81. 56 Στ. 9-25. 57 Στ. 92-102. 58 Βλ. Koenen 1985, 176-183, όπου ο συγγραφέας παραθέτει το πρωτότυπο κείμενο και εκθέτει τα σχόλιά του πάνω σ’αυτό. Για την υπόθεση του «Ονείρου» και περαιτέρω σχόλια πάνω στο κείμενο αυτό, βλ. και Perry 1966, 331-333]

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

. πτολεμαϊκή περίοδο, καθώς το κείμενο του «Ονείρου» είναι μεταφορά στην ελληνική ενός παλαιότερου αιγυπτιακού προτύπου ή είναι άμεσα επηρεασμένο από ένα τέτοιο59. Η ιστορία επικεντρώνεται στο πρόσωπο του Νεκτανεβώ και τη χρονική περίοδο που ακολούθησε την κατάληψη της Αιγύπτου από τους Πέρσες. Ο Νεκτανεβώ φεύγει από τη χώρα και ύστερα από ένα μακρύ ταξίδι καταλήγει στη Μακεδονία, όπου αποκτά πολύ στενή σχέση με την Ολυμπιάδα, με την οποία και ενώνεται· καρπός της σχέσης αυτής είναι, ούτε λίγο ούτε πολύ, ο ίδιος ο Αλέξανδρος, ο οποίος ύστερα από χρόνια σκοτώνει κατά λάθος τον Νεκτανεβώ, ο οποίος προλαβαίνει και του φανερώνει την αλήθεια προτού ξεψυχήσει. Έτσι, φτάνοντας ύστερα από καιρό στη Σίβα, οι ιερείς αμέσως βλέπουν στο πρόσωπό του τον γιο του Άμμωνα και την πλήρωση της προφητείας περί επιστροφής του αναγεννημένου Νεκτανεβώ στο θρόνο της χώρας. Η ιστορία παρουσιάζει ορισμένες ασάφειες οι οποίες, όμως, ξεπερνιούνται εύκολα. Στο ερώτημα του αν εμφανίζεται ως πατέρας του Αλεξάνδρου ο Νεκτανεβώ ή ο Άμμων η απάντηση είναι απλή: και οι δύο, καθώς ο Νεκτανεβώ είναι Φαραώ, άρα θεός επί γης και μετενσαρκωμένος Άμμων· εξάλλου και ο ίδιος το αναφέρει μέσα στο κείμενο προσπαθώντας να πείσει την Ολυμπιάδα ότι το παιδί τους θα έχει θεϊκή καταγωγή60. Όσον αφορά, τέλος, το γεγονός ότι ο Νεκτανεβώ καταφεύγει στην Μακεδονία και όχι στην Αιθιοπία61, όπως ανέφερε η προφητεία την οποία φαίνεται να εκπληρώνει ο Αλέξανδρος, έχει άμεση σχέση με την εποχή στην οποία γράφτηκε: οι μαγικές τεχνικές που χρησιμοποιεί ο Νεκτανεβώ όσο καιρό βρίσκεται κοντά στην Ολυμπιάδα62, οι αστρολογικές συμβουλές που ψάχνει ώστε να μάθει τον κατάλληλο χρόνο γέννησης του παιδιού63, και από την άλλη, η ομοιότητα του Αλεξάνδρου στον Νεκτανεβώ (κυρίως πνευματική) και όχι στον Φίλιππο64, καθώς και η πλήρωση της προφητείας με την παρουσία του μπροστά στο άγαλμα του Νεκτανεβώ στη Μέμφιδα65 δείχνουν ξεκάθαρα την προσπάθεια του Πτολεμαίου Α’ να παρουσιάσει τον Αλέξανδρο (και, κατ’ επέκταση, τον εαυτό του) ως συνεχιστή του πανάρχαιου αιγυπτιακού πολιτισμού, ενώ, παράλληλα, φανερώνουν και την λαχτάρα των Αιγυπτίων να καρπωθούν τόσο τα πολιτικά όσο και στρατιωτικά επιτεύγματα του Μακεδόνα στρατηλάτη66. Εάν επιχειρούσαμε να χαρακτηρίσουμε το έργο αυτό, δεν θα λέγαμε ότι πρόκειται για ένα αμιγές αιγυπτιακό λογοτεχνικό κείμενο ούτε για ελληνιστικό μυθιστόρημα, αλλά πρόκειται, όπως πολύ εύστοχα το χαρακτηρίζει ο Jasnow 1997, 97, για ένα καθαρά «ελληνο-αιγυπτιακό» κείμενο67. Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται δύο σημαντικά αποκαλυπτικά κείμενα, η «Προφητεία του Αμνού»68 και η «Απολογία του Κεραμέως»69, ενώ χαρακτηριστικό και

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[59 Βλ. Perry 1966, 328. 60 [Ψευδ.-Καλλ.] Ι. 4-7. 61 Βλ. Hogarth 1896, 3. 62 [Ψευδ.-Καλλ.] Ι. 1.1 - 3.3. 63 [Ψευδ.-Καλλ.] Ι. 12 και Jasnow 1997, 97-103, όπου συγγραφέας συγκρίνει αυτό το επεισόδιο με κείμενα του «Δημοτικού Χρονικού» με σκοπό να αποδείξει της αιγυπτιακές επιρροές του έργου αυτού. 64 [Ψευδ.-Καλλ.] Ι. 8-12. Τα πνευματικά του χαρίσματα παρέπεμπαν, ασφαλώς, και στην θεϊκή του καταγωγή. 65 [Ψευδ.-Καλλ.] Ι. 34. 66 Βλ. Bugh 2006, 310-311. Η έμμεση οικειοποίηση των επιτυχιών του Αλεξάνδρου δεν είναι το πρώτο δείγμα μιας τέτοιας προσπάθειας εκ μέρους των Αιγυπτίων· κάτι παρόμοιο συνέβη και στο παρελθόν, με την κατάκτηση της χώρας από τον Καμβύση, τον οποίο έσπευσαν να παρουσιάσουν ως γιο του Κύρου και μιας Αιγύπτιας πριγκίπισσας, γεγονός που τους έκανε κοινωνούς του μακρόχρονου πολιτισμού των Περσών (βλ. Bugh 2006, 311 και Perry 1966, 333, υποσ. 8). 67 Για περαιτέρω πληροφορίες σχετικά με το έργο αυτό, βλ. Nimis 2004, 39-40, Bugh 2006, 306-313, Perry 1966, 328-331, Welles 1962, 274-276 και Bevan 1985, 2-3. Επίσης, βλ. και Jasnow 1997, 96-103, όπου ο συγγραφέας ερευνά τα συνδετικά στοιχεία τόσο του έργου αυτού όσο και του «Ονείρου του Νεκτανεβώ» με έργα της αιγυπτιακής λογοτεχνίας. 68 Για την υπόθεση του έργου και περισσότερες πληροφορίες γι’ αυτό, βλ. McCown 1925, 392-397 και Koenen 1985, 189-190.]

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- των δύο είναι η σύνδεσή τους με αντίστοιχα κείμενα της πτολεμαϊκής περιόδου70. Συγκρίνοντας τα κείμενα αυτά με τα αντίστοιχα αποκαλυπτικά κείμενα της φαραωνικής περιόδου βλέπουμε ότι κινούνται στο ίδιο καταστροφικό-μεσσιανικό μοτίβο, όμως παρουσιάζουν και στοιχεία διαφοροποίησής τους, καθώς, στην «Απολογία του Κεραμέως», η λαϊκή εξέγερση και η κοινωνική ανατροπή δείχνει να είναι θεμιτός στόχος, σε αντίθεση με τις «Νουθεσίες του Ιπουβέρ»71, ενώ για πρώτη φορά εμφανίζεται η ανάγκη ανάκτησης των κλεμμένων από τους εισβολείς ιερών αντικειμένων και περιουσιών72.

3. Η πρώιμη πτολεμαϊκή περίοδος.

3.1. Οι πρώτοι Πτολεμαίοι και η άνθηση της Αιγύπτου.

3.1.1. Πτολεμαίος Α’ Σωτήρ Α’.

Αντιλαμβανόμενος γρήγορα τον πλούτο και τις προοπτικές που του έδινε η χώρα του Νείλου, ο Πτολεμαίος Α’ ο Λαγίδης ζήτησε και πέτυχε να οριστεί σατράπης της Αιγύπτου από τον Αλέξανδρο και, μετά το θάνατο του τελευταίου και την διαίρεση της αυτοκρατορίας του σε βασίλεια, αυτοανακηρύχθηκε βασιλιάς73. Με τον μεγαλύτερο σιτοβολώνα του αρχαίου κόσμου στα χέρια του και τη στρατηγική θέση της Αλεξάνδρειας ο Πτολεμαίος επιχείρησε να μεταβάλει τη χώρα σε μια «Νέα Μακεδονία»74, όσον αφορά τη στρατιωτική οργάνωση του βασιλείου του, στηρίζοντας με ζήλο την μετανάστευση συμπατριωτών του και πολεμικού υλικού από τη μητέρα πατρίδα. Ο θάνατος του Αλεξάνδρου ήταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να νομιμοποιήσει την εξουσία του φροντίζοντας να ενταφιάσει το πτώμα του Αλεξάνδρου με κάθε τιμή στην Αλεξάνδρεια και ενισχύοντας την ήδη προϋπάρχουσα προσωπολατρία του Μακεδόνα στρατηλάτη δημιουργώντας (και επίσημα) λατρεία του Αλεξάνδρου και συνδέοντας το όνομά του με αυτό του Αλεξάνδρου (πρακτικές στις οποίες κατέφυγαν, επίσης, οι Φαραώ του Παλαιού Βασιλείου για να δηλώσουν τη νομιμότητα της εξουσίας τους). Όμως δεν αρκέστηκε σε αυτό μόνο· στα απομνημονεύματά του εξαίρει τον προσωπικό του ρόλο

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[69 P. Oxy. XXII 2332. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το κείμενο αυτό, βλ. McCown 1925, 397 401, Koenen 1985, 191-193, Jones 1964, 8-9 και Koenen 1970, 249-254. Για τη χρονολόγηση των δύο κειμένων, βλ. McCown 1925, 392 και 402, καθώς και 403-405, για τις υπόλοιπες δύο, ελάσσονος σημασίας, προφητείες της ρωμαϊκής περιόδου, της ιστορίας του Μικερίνου (όπως την αναφέρει ο Ηρόδοτος 2, 133) και την προφητεία του Ντεντί, η οποία παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με κείμενα της εβραϊκής παράδοσης.

70 Βλ. Koenen 1985, 190. Η «Απολογία του Κεραμέως» είναι η ελληνική μετάφραση του αντίστοιχου δημοτικού κειμένου, το οποίο πιθανότατα να γράφτηκε κατά την ύστερη πτολεμαϊκή περίοδο και φανερώνει την κατάρρευση της εικόνας του Αλεξάνδρου στα μάτια του αιγυπτιακού λαού, ο οποίος πλέον βλ. τους Πτολεμαίους ως απλούς κατακτητές και όχι ως συνεχιστές του αιγυπτιακού πολιτισμού και των Φαραώ. 71 Βλ. παραπάνω, υποσ. 45. 72 Βλ. McCown 1925, 400.

73 Ο Πτολεμαίος δεν ήταν καθόλου προκλητικός στην επίδειξη των δυνάμεών του και έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης του αιγυπτιακού λαού, εκμεταλλευόμενος, προφανώς, τις καλές σχέσεις που δημιούργησε ο Αλέξανδρος με τους Αιγυπτίους (βλ. και Διόδ. 18. 14. 1.: «Πτολεμαῖος μὲν ἀκινδύνως παρέλαβε τὴν Αἴγυπτον καὶ τοῖς μὲν ἐγχωρίοις φιλανθρώπως προσεφέρετο…συνέτρεχε δὲ καὶ φίλων πλῆθος πρὸς αὐτὸν διὰ τὴν ἐπιείκιαν»). 74 Δανείζομαι τον πολύ εύστοχο ορισμό που έδωσε ο Bevan 1985, 39 αναφερόμενος στο όραμα του Πτολεμαίου για την νέα του πατρίδα. Το στρατό του, πέραν των Μακεδόνων που απάρτιζαν την φάλαγγα, φρόντισε να τον ενισχύσει με πολεμιστές από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας (για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Bevan 1985, 40-41).]

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου και τονίζει την στενή του φιλία με αυτόν, ενώ ο Παυσανίας ο Περιηγητής μας διασώζει μια ιστορία της εποχής εκείνης, κατά την οποία πατέρας του Πτολεμαίου δεν είναι ο Λάγος αλλά ο Φίλιππος Β’75. Ο Τάκιτος μάς διασώζει την ιστορία της μεταφοράς του αγάλματος του Σεράπι από την Σινώπη στην Αλεξάνδρεια, μεταφορά που έγινε κατ’ εντολή του θεού στον Πτολεμαίο μέσω ενός ονείρου76. Η προσαρμοστικότητά του στα νέα δεδομένα και η συμβιβαστική του πολιτική τον ανάγουν σε άξιο εφαρμοστή των αντιλήψεων του Αλεξάνδρου. Συνδυάζοντας το ελληνικό φορολογικό σύστημα της αγροτικής οικονομίας με το ήδη υπάρχον φαραωνικό κατάφερε από τη μία να αυξήσει την αγροτική παραγωγή και, από την άλλη, την εισροή κερδών στο βασιλικό θησαυροφυλάκιο77. Όσον αφορά το εμπόριο, εισήγαγε το ελληνικό ασημένιο νόμισμα στις συναλλαγές, όμως γρήγορα αντικατέστησε το ασήμι με τον χαλκό, μέταλλο με το οποίο ήταν εξοικειωμένοι οι Αιγύπτιοι έμποροι78, ενώ η έλλειψη βασικών εμπορικών πόρων τους οδήγησε να κατακτήσουν πλούσιες περιοχές, όπως την Κύπρο, την Κοίλη Συρία και ένα μέρος της Μικράς Ασίας. Αποτέλεσμα ήταν ο εμπορικός απογαλακτισμός από την κυρίως Ελλάδα και η οργάνωση της Αλεξάνδρειας σε εμπορική υπερδύναμη της Ελληνιστικής εποχής79. Εξίσου σημαντική με την οικονομική οργάνωση του βασιλείου υπήρξε και η πολιτική προσέγγισης των δύο λαών από τους δύο πρώτους Πτολεμαίους στον τομέα της θρησκείας. Ο Σωτήρας δεν ανακατεύτηκε καθόλου στις θρησκευτικές εκδηλώσεις των Αιγυπτίων, προσφέροντάς τους απόλυτη ελευθερία στον τομέα αυτό· από την άλλη, οι Έλληνες έφεραν στη νέα τους πατρίδα και τη θρησκεία τους. Καθώς πιθανή προσπάθεια εκατέρωθεν προσηλυτισμού θα δημιουργούσε ταραχές και στις δύο εθνότητες, έγινε μια προσπάθεια «ένωσης» των δύο θρησκειών μέσω του συγκρητισμού, ιδιαίτερα από τη στιγμή που και οι δύο λαοί (κυρίως οι Αιγύπτιοι) ήταν ανοιχτοί σε μια τέτοια προοπτική. Η προσπάθεια αυτή γέννησε τον Οσεράπι, ή Σαράπη ή Σεράπι (η μετά θάνατον ένωση των θεών Όσιρι και Άπιδος), με πολλά ελληνικά θρησκευτικά στοιχεία80. Η λατρεία του Σεράπιδος διαδόθηκε πολύ γρήγορα και απετέλεσε ένα συνδετικό στοιχείο μεταξύ των δύο λαών, κάτι που θα μπορούσε να τους βοηθήσει στην κοινή προσπάθεια της ομαλής τους συνύπαρξης· στέφθηκε, μάλιστα, με απόλυτη επιτυχία81. Η αρχή είχε γίνει και, με την πάροδο του χρόνου, ο θρησκευτικός συγκρητισμός με την ταύτιση ελληνικών και αιγυπτιακών θεοτήτων εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη χώρα

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[82. 75 1. 6.2.: «Πτολεμαῖον Μακεδόνες Φιλίππου παῖδα εἶναι τοῦ Ἀμύντου, λόγῳ δὲ Λάγου νομίζουσι: τὴν γάρ οἱ μητέρα ἔχουσαν ἐν γαστρὶ δοθῆναι γυναῖκα ὑπὸ Φιλίππου Λάγῳ…». 76 Histor., 4. 83-84. Για τη σχέση του ονείρου αυτού με τα προφητικά κείμενα της εποχής, βλ. Koenen 1985, 186-188. 77 Για το αγροτικό σύστημα των πρώτων Πτολεμαίων, βλ. Rostovtzeff 1936, 237-238, Bevan 1985, 145 157 και Rostovtzeff 1920, 163-171. 78 Βλ. Milne 1928, 228. Για περαιτέρω πληροφορίες σχετικά με το νόμισμα της Αιγύπτου κατά τη βασιλεία των δύο πρώτων Πτολεμαίων, βλ. Reden 2007, 58-66, Milne 1938, 202-204 και Segre 1942, 174-192, όπου ο συγγραφέας παραθέτει πολλά παπυρικά κείμενα της βασιλείας των δύο πρώτων Πτολεμαίων που αφορούν συναλλαγές με χρήση και των δύο τύπων νομισμάτων. 79 Βλ. Rostovtzeff 1936, 239-240. 80 Βλ. Jones 1964, 14-15. Γρήγορα έγινε αντιληπτό πως ο καλύτερος τρόπος «διαφήμισης» της νέας κοινής ελληνο-αιγυπτιακής θεότητας στον αιγυπτιακό λαό ήταν η χρησιμοποίηση των αποκαλυπτικών μοτίβων της αιγυπτιακής λογοτεχνίας (βλ. παραπάνω, υποσ. 76). 81 Η είσοδος της λατρείας του Σεράπιδος υπήρξε καταλυτικός παράγοντας θρησκευτικής ενότητας των δύο λαών. Για τη σημασία της λατρείας του θεού αυτού και περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτήν, βλ. Fraser 2001, 246-276, Bevan 1985, 41-50, Welles 1962, 282-298 82 Βλ. Jones 1964, 14-15 και Gehrke 2003, 116-118. Χαρακτηριστικό του θρησκευτικού συγκρητισμού που συντελέστηκε στα χρόνια της βασιλείας των μεταγενέστερων Πτολεμαίων είναι ένα αφιερωματικό ανάθημα που βρέθηκε στη Διονύσου Νήσο (Σέτις) και τοποθετείται στα χρόνια της βασιλείας του Πτολεμαίου Η’ Ευεργέτη Β’. Ο συσχετισμός αιγυπτιακών και ελληνικών θεοτήτων είναι εμφανής: «…Χνούβει τῷ καὶ Ἄμμωνι, Σάτει τῇ καὶ Ἥρᾳ, Ἀνούκει τῇ καὶ Ἕστίᾳ, Πετεπαμέντει τῷ καὶ Διόνυσῳ, ]

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- Ωστόσο, η μεγαλύτερη προσφορά του υπήρξε η ίδρυση του περίφημου Μουσείου της Αλεξάνδρειας, με την περίφημη βιβλιοθήκη του, στους κόλπους του οποίου έζησαν και έδρασαν σημαντικοί φιλόλογοι. Το οποίο ανύψωσε την πτολεμαϊκή πρωτεύουσα σε πνευματικό κέντρο ολόκληρου του ελληνιστικού κόσμου και κοιτίδα του ελληνικού πολιτισμού83.

3.1.2. Πτολεμαίος Β’ Φιλάδελφος.

Στα χρόνια της βασιλείας του Φιλαδέλφου, η Αίγυπτος θα φτάσει στο απόγειο της δύναμής της84. Άξιος συνεχιστής της πολιτικής του πατέρα του, ο Πτολεμαίος Β’ αποδείχτηκε το ίδιο ευφυής και χαρισματικός ηγέτης όπως ο πατέρας του, προχωρώντας, ορισμένες φορές, ένα βήμα παραπέρα. Στα χρόνια του ολοκληρώθηκε το τεράστιο οικοδομικό επίτευγμα που είχε ξεκινήσει ο πατέρας του, ο Φάρος της Αλεξάνδρειας, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Στον αγροτικό τομέα, ενίσχυσε τον θεσμό της κληροδοσίας στους Έλληνες στρατιώτες, ενώ μοίρασε μικρές εκτάσεις γης και στους Αιγυπτίους αγρότες, σαφώς μικρότερης εκτάσεως από τις αντίστοιχες ελληνικές85. Τουλάχιστον τον 3ο αιώνα, τους ελληνικούς κλήρους φαίνεται να τους καλλιεργούν αιγύπτιοι αγρότες, πιθανόν με κάποιο ποσοστό ανταμοιβής, χωρίς, ωστόσο, να πρόκειται για μια πρακτική που εφαρμόζεται κατά κανόνα86. Μένοντας στον τομέα της αγροτικής οικονομίας, ο Φιλάδελφος συνέδεσε το όνομά του με τα ευρείας κλίμακας εγγειοβελτιωτικά έργα που πραγματοποίησε στην περιοχή του Φαγιούμ όπου, εκτρέποντας ένα μέρος των υδάτων του Νείλου με τη χρήση ενός πολύπλοκου δικτύου καναλιών, μετέτρεψε ολόκληρη την περιοχή σε μια τεράστια καλλιεργήσιμη έκταση87. Στον τομέα της θρησκευτικής προπαγάνδας, ο Φιλάδελφος επεξέτεινε την προσωπολατρία των βασιλέων88, που ξεκίνησε από τον Αλέξανδρο, σε λατρεία του βασιλικού ζεύγους από τη στιγμή της ενθρόνισής τους89. Μεγάλο ενδιαφέρον

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[ Πετενσήτει τῷ καὶ Κρόνῳ, Πετενσήνε[ι] τῷ καὶ Ἑρμεῖ θεοῖς μεγάλοις καὶ τοῖς ἄλλοις τοῖς ἐπὶ τοῦ Καταράκτου δαίμοσιν…» (OGIS, 130). 83 Για το Μουσείο και τη βιβλιοθήκη του, βλ. , Bevan 1985, 124-127, Erskine 1995, 38-48 και Milne 1928, 227.

84 Τις περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο οργάνωσης της οικονομίας και, γενικά, της διοίκησης στη χώρα μάς τις παρέχει το πλουσιότατο αρχείο του Ζήνωνα, υπαλλήλου του οικονομικού διευθυντή του Φιλαδέλφου, Απολλώνιου, το οποίο καλύπτει είκοσι σχεδόν χρόνια (260-240 π.Χ.) και αφορά την διαχείριση μιας τεράστιας έκτασης γης στον Αρσινοΐτη νομό που είχε δοθεί ως δώρο από τον Φιλάδελφο στον Απολλώνιο. Οι πάπυροι του αρχείου αυτού είναι διασκορπισμένοι σε συλλογές ανά τον κόσμο. Αναφορά στα έγγραφα του αρχείου αυτού και τις πληροφορίες που απορρέουν από αυτά κάνει ο Walbank (1999, 142-155), ο Westermann (1927, 42-47) και ο Pestman (1981).

85 Στα χρόνια της βασιλείας του, οι Έλληνες στρατιώτες λάμβαναν εκτάσεις γης μεταξύ 25 και 100 αρούρων, ενώ οι αντίστοιχες εκτάσεις που λάμβαναν οι Αιγύπτιοι στρατιώτες του φαραωνικού στρατού ήταν μόλις 12 (Ηρόδ. 2, 168: «Γέρεα δε σφι ἦν τάδε ἐξαραιρημένα μούνοσι Αἰγυπτίων πάρεξ τῶν ἱρέων, ἄρουραι ἐξαίρετοι δυώδεκα ἑκάστῳ ἀτελέες»). 86 Βλ. Crawford 1971, 77. Επίσης, βλ. και 53-58 και Rostovtzeff 1953, 727-728 για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το θεσμό της κληροδοσίας.

87 Βλ. Reden 2007, 25-26, Grant 1982, 41-42 και Rostovtzeff 1920, 164. 88 Βλ. Mooren 1983, 208. Η ενθρόνισή του αρχικά ως βασιλέως αλλά και ως Φαραώ αργότερα τον έκανε βασιλιά και των δύο λαών.

89 Βλ. Johnson 2002, 112-113 και Fraser 2001, 214-219. Όσες ομοιότητες και να εμφανίζει με την προσωπολατρία των Φαραώ, η βασιλική λατρεία της πτολεμαϊκής περιόδου είναι ένα καθαρά ελληνικό δημιούργημα και δεν επηρεάζεται από αυτήν. Ωστόσο, τα πρώτα νομίσματα δηλωτικά της θεϊκής καταγωγής των Πτολεμαίων προέρχονται από τη βασιλεία του Πτολεμαίου ΣΤ’ του Φιλομήτορος. Τα νομίσματα που προέρχονται από τη βασιλεία του Σωτήρος μέχρι και την βασιλεία του Φιλοπάτορος περιέχουν μόνο επιγραφές δηλωτικές της βασιλικής τους ιδιότητας ( ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ, ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ, ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ ΦΙΛΟΠΑΤΟΡΟΣ) και όχι της θεϊκής τους καταγωγής. Αυτό σημαίνει ότι τουλάχιστον οι τέσσερις πρώτοι Πτολεμαίοι (ίσως και ο Επιφανής) δεν είχαν αποδεχτεί την θεϊκή τους ιδιότητα, πέραν από τη διατήρηση της λατρείας του βασιλικού ζεύγους. Η μοναδική εξαίρεση του κανόνα αυτού είναι ένα νόμισμα που - 13 - παρουσιάζει,]

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

επίσης, η μεγάλη πομπή του Φιλαδέλφου που έλαβε χώρα στην Αλεξάνδρεια γύρω στο 270 π.Χ., πληροφορίες για την οποία μας διασώζει ο Καλλίξεινος, μέσω του Αθήναιου90. Η πομπή αυτή φαίνεται να πραγματοποιήθηκε για πολλούς λόγους: πρώτον, για να τιμήσει ο Φιλάδελφος τους γονείς του και να προωθήσει τη λατρεία τόσο στο πρόσωπο του προηγούμενου βασιλικού ζεύγους όσο και στο δικό του και της Αρσινόης, της συζύγου του· δεύτερον, είχε, επίσης, τη μορφή Θριάμβου, που αναφερόταν στις στρατιωτικές νίκες του Φιλαδέλφου που έλαβαν χώρα λίγο καιρό πριν· και τρίτον, μέσω αυτής της πομπής ο Φιλάδελφος προώθησε τη λατρεία του Διονύσου. Εισάγοντας αυτό το νέο μοντέλο θεϊκής προέλευσης, ο Φιλάδελφος εξοβέλισε το παλιό μοντέλο, το οποίο ήταν στηριγμένο στη σχέση του Αλεξάνδρου με τον Ηρακλή και, κατ’επέκταση, με τον Δία· έτσι, ο Αλέξανδρος φάνηκε να βαδίζει στα χνάρια του «προγόνου» του με την εκστρατεία του στις Ινδίες, ενώ η επιλογή μιας τέτοιας λαϊκής θεότητας, που αποτελούσε την προσωποποίηση του γλεντιού, του κρασιού και της βλάστησης, ήταν ευκολότερα αποδεκτή από τους Έλληνες της χώρας91. Το πρόβλημα της αποδοχής του Διονύσου από τον αιγυπτιακό λαό λύθηκε, για ακόμη μια φορά, μέσω του θρησκευτικού συγκρητισμού92, καθώς πολύ γρήγορα ο Διόνυσος ταυτίστηκε με τον Σεράπι93.

3.2. Το αιγυπτιακό ιερατείο και η σχέση του με τη βασιλική αυλή.

Ολόκληρος ο μηχανισμός προπαγάνδας του Σωτήρος αποσκοπούσε αποκλειστικά στη νομιμότητα της κυριότητάς του, σύμφωνα με τα αιγυπτιακά πολιτικοθρησκευτικά δεδομένα. Και ενώ η λύση στο πρόβλημα αυτό φαντάζει εύκολη, σημαντικά εμπόδια δημιουργούνται κατά την εφαρμογή της. Η επιρροή του αιγυπτιακού ιερατείου στους ντόπιους ήταν απόλυτη, η ιστορία του μακροχρόνια και η σοφία αιώνων που περιέκλειε στους κόλπους του πασίγνωστη. Ακόμη, ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της οργάνωσης της θρησκευτικής εξουσίας στη χώρα απαιτούσε προσεκτικούς χειρισμούς, εφόσον η αιγυπτιακή θρησκεία δεν αντιπροσωπευόταν, όπως είναι γνωστό, από κάποιου είδους κεντρική εξουσία: οι λατρευτικές πρακτικές διαφοροποιούνταν από νομό σε νομό και οι ναοί είχαν οργανωθεί σε αυτόνομες - οικονομικά και διοικητικά - κοινότητες, στηριζόμενες στους ίδιους ιεραρχικούς κανόνες. Έτσι, ο έλεγχος του αιγυπτιακού ιερατείου δεν συνεπαγόταν τον έλεγχο μιας κεντρικής θρησκευτικής εξουσίας, αλλά αφορούσε ολόκληρη τη χώρα και τις κατά τόπους θρησκευτικές εξουσίες. Βασικός στόχος του Σωτήρος ήταν η συμμετοχή του κράτους του στην διαχείριση των τεράστιων εκτάσεων γης που είχαν υπό τον έλεγχό τους οι ναοί, η φροντίδα των οποίων είχε ανατεθεί σε Αιγύπτιους αγρότες94. Έτσι, για τον έλεγχο της οικονομικής κίνησης των ναών εισήγαγε το θεσμό του ἐπιστάτη, δηλαδή του κρατικού οικονομικού

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[ χρονολογείται στα χρόνια του Φιλαδέλφου και το οποίο διασώζει την επιγραφή «ΘΕΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ»· όμως, η δήλωση αυτή δεν αποδεικνύει την αποδοχή από πλευράς Πτολεμαίου της θεϊκής του καταγωγής, αλλά, μάλλον, δηλώνει την καταγωγή του από έναν θεό, τον Σωτήρα. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα πτολεμαϊκά νομίσματα, βλ. Johnson 1999, 50-56. 90 Καλλίξ., 2. 7 – 2. 402. 91 Βλ. Hazzard 2000, 154. 92 Στην αποθέωση του Φιλαδέλφου σημαντική είναι και η προσφορά του Θεοκρίτου, του οποίου τα Ειδύλλια 15 και 17 αποτελούν εγκώμια του Φιλαδέλφου και της πολιτικής του. Στα Ειδύλλια αυτά, ο θρησκευτικός συγκρητισμός είναι διάχυτος και αποτελεί τη βάση της προπαγάνδας του ποιητή. Για το 15ο Ειδύλλιο, βλ. Reed 2000, 319-351· για το 17ο, βλ. Nimis 2004, 40-41. 93 Βλ. Fraser 2001, 206 και Welles 1962, 293-294. Για τη διονυσιακή εξύμνηση στην πομπή του Φιλαδέλφου, βλ. Thompson 2000, 365-388, Pàmias 2004, 191-193, Chaniotis 2005, 72-75 και Erskine 1995, 43-44. Ακόμη, βλ. και Pàmias 2004, 193-198 για τις αντιρρήσεις που εξέφρασε ο Ερατοσθένης σχετικά με αυτήν τη θρησκευτική πολιτική του Φιλαδέλφου. 94 Για την Ἱερά Γῆ και τους υπόλοιπους τύπους διαχείρισης των καλλιεργήσιμων εδαφών, βλ. Rostovtzeff 1920, 163-167 και Crawford 1971, 53-105.]

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- επόπτη, στους ναούς, ενώ, παράλληλα, μετέφερε τον τόπο συγκέντρωσης της αγροτικής παραγωγής από τους ναούς στα βασιλικά θησαυροφυλάκια. Εντούτοις, δεν στέρησε από τους ναούς την κτηματική τους περιουσία, την περιόρισε, όμως, αισθητά και την απάλλαξε από τη φορολογία95. Για να προλάβει τυχόν αντιδράσεις που θα προκαλούσε αυτή του η εμπλοκή στα οικονομικά των ναών, ανέδειξε τους ιερείς σε μια ξεχωριστή κοινωνική τάξη. Αυτή η κίνηση τού έδωσε μεγάλα περιθώρια συνδιαλλαγής με τα ιερατεία, κυρίως των μεγάλων και σημαντικότερων ναών, που παρουσίαζαν ευρύτερη ακτίνα επιρροής96. Έτσι, από τη μία απάλλαξε τους ναούς από τον κατά κεφαλήν φόρο, ενώ από την άλλη όρισε νέους φόρους σε αυτούς, κυρίως σε είδος97· η απαίτηση για συνεχή εκδήλωση πίστης στο πρόσωπο του βασιλιά από τα ιερατεία των ναών μέσω των συνόδων τους εξισορροπείται από τη χρηματοδότηση εκ μέρους του Σωτήρος διαφόρων θρησκευτικών και κοινωνικών εκδηλώσεων των ναών98. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και μεταξύ του Απολλώνιου, του υπουργού οικονομικών του Φιλαδέλφου, και των κατοίκων της Αφροδιτόπολης99. Αυτή η τακτική του δοῦναι καὶ λαβεῖν θα χαρακτηρίσει τις σχέσεις όλων των μετέπειτα Πτολεμαίων με τα ιερατεία των ναών, με κάποια διακύμανση στη συχνότητα και τη δυναμική της. Παράδειγμα αποτελεί η ἀπόμοιρα, φόρος που επέβαλαν οι ναοί στους αγρότες των κτημάτων τους και προοριζόταν για τα έξοδα της λατρείας, η οποία πέρασε στον έλεγχο του κράτους επί Φιλαδέλφου, για τη λατρεία της θεοποιημένης συζύγου του, Αρσινόης Φιλαδέλφου100. Η είσπραξή του φαίνεται να επέστρεψε στη δικαιοδοσία των ναών από τον Πτολεμαίο Ε’101. Στον αντίποδα του μέτρου αυτού, προωθείται η ανοικοδόμηση ή ανακατασκευή ναών σε όλη τη χώρα102, παραχωρείται το δικαίωμα της ασυλία σε ορισμένους μεγάλους ναούς103 και θεσπίζεται η σύνταξις, μια περαιτέρω

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[95 Βλ. Bevan 1985, 180-182 και Reden 2007, 23. Επίσης, βλ. και Thompson 1988, 110-113, όπου η συγγραφέας παραθέτει παπυρολογικές αναφορές σε ονόματα επιστατών. Για τη γῆ ἀνιερωμένη, βλ. Rostovtzeff 1953, 727. 96 Βλ. Bevan 1985, 177-180 και White 1898, 238-239. Για την οικονομική και κοινωνική οργάνωση και τον τρόπο ζωής μέσα στους ναούς, βλ. Thompson 1990, 103-107, όπου γίνεται αναφορά για το ναό του Άπιδος στη Μέμφιδα. 97 Βλ. Bevan 1985, 182. Οι φόροι αυτοί αφορούσαν μια αρτάβη για κάθε αρούρα καλλιεργήσιμης γης και ένα κεράτιο για κάθε αρούρα αμπελώνα. Επίσης, οι ναοί ήταν επιφορτισμένοι και με την παράδοση ενός συγκεκριμένου αριθμού λινών υφασμάτων στον βασιλιά, ενώ εξαίρεση αποτελούν το τελεστικόν και το ἐπιστατικὸν ἱερέων, φόροι που καταβάλλονταν τοις μετρητοίς.

98 Βλ. Crawford 1980, 35-36 και Bevan 1985, 180 και 182. Στις συνόδους αυτές, τα ιερατεία των ναών έπαιρναν από κοινού αποφάσεις για κάποια οργανωτικού και λειτουργικού τύπου ζητήματα. Η απαίτηση αυτή του Πτολεμαίου δήλωνε ταυτόχρονα και την πίστη του συνόλου της θρησκευτικής εξουσίας της χώρας στο πρόσωπό του. Όσον αφορά την οικονομική συμμετοχή του κράτους σε θρησκευτικές εκδηλώσεις των ναών, διασώζεται η μαρτυρία του Διόδωρου σχετικά με την οικονομική βοήθεια που προσέφερε ο Σωτήρας στους ιερείς της Μέμφιδας για τα έξοδα της κηδείας του ιερού τους βοδιού, προσωποποίησης του θεού Άπιδος (Διόδ. 1, 84. 8): «Πτολεμαίου τοῦ Λάγου παρειληφότος ἄρτι τὴν Αἴγυπτον, ἔτυχεν ἐν Μέμφει τελευτήσας ὁ Ἆπις γήρᾳ: ὁ δὲ τὴν ἐπιμέλειαν ἔχων αὐτοῦ τήν τε ἡτοιμασμένην χορηγίαν, οὖσαν πάνυ πολλήν, εἰς ταφὴν ἅπασαν ἐδαπάνησε καὶ παρὰ τοῦ Πτολεμαίου πεντήκοντα ἀργυρίου τάλαντα προσεδανείσατο».

99 PSI IV 328, 1-3: «…κάθαπερ καὶ ὁ βασιλεὺς / γέγραφέν σοι δοῦναι εἰς τὴν ταφὴ[ν τῆς Ἕσιτος] ζμύρνης τάλαντα ἐκατὸν / καλῶς ἀν ποιήσαις συντάξας [δοθῆναι]…». Τα χρήματα εδώ προορίζονται και πάλι για την ταφή του ιερού ζώου των κατοίκων της Αφροδιτόπολης, την αγελάδα, η οποία είναι η προσωποποίηση της θεάς Αθώρ. Η θεά αυτή συχνά ταυτιζόταν με την Ίσιδα, όπως φαίνεται και από την επισήμανση του ίδιου του συγγραφέα (5: «…γίνωσκε δὲ εἶναι τὴν Ἕσιν Εἴσιν…»). 100 Βλ. Wallace 1938, 420-421, Thompson 1990, 110 και Bevan 1985, 183-185, 101 OGIS 90, 15: «…προσέταξεν δὲ καὶ περὶ τῶν ἱερέων ὅπως μηθὲν πλεῖον διδῶσιν εἰ τὸ τελεστικὸν οὗ ἐτάσσοντο ἕως τοῦ πρώτου ἔτους ἐπὶ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ…».102 Βλ. Bevan 1985, 185-187 και Wallace 1938, 424. Η φροντίδα και το χτίσιμο αιγυπτιακών ναών έγινε όχι τόσο από τον Φιλάδελφο όσο από τους μεταγενέστερους Πτολεμαίους. 103 Βλ. Bevan 1985, 187.]

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- οικονομική ενίσχυση προς τους ναούς104, ενώ, παράλληλα, δίπλα στον ἐπιστάτη τοποθετείται και ένας Αιγύπτιος βασιλικός οικονομικός γραμματέας, ο οποίος παρουσιάζει μεγαλύτερη εμπλοκή στις οικονομικές υποθέσεις των ναών από αυτόν105. Από όλες τις κατά τόπους λατρείες της χώρας, οι δύο πρώτοι Πτολεμαίοι (και, ακολουθώντας πιστά, όλοι οι υπόλοιποι) έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις λατρείες του Οσίριδος, της Ίσιδος, του Φθα και του Άπιδος στη Μέμφιδα. Η ιστορία αυτής της ναϊκής κοινότητας ήταν μακρά και η ζώνη επιρροής της τεράστια, γεγονός που καθιστούσε το ιερατείο της πόλης ως το ισχυρότερο της χώρας, μαζί με το αντίστοιχο των Θηβών. Οι άριστες σχέσεις της με την βασιλική αυλή, που ξεκίνησαν από τον Σωτήρα και συνεχίστηκαν μέχρι και το τέλος της πτολεμαϊκής εξουσίας, την οδήγησαν σε πολύ μεγάλη οικονομική άνθηση, φθάνοντας στο σημείο να γίνει η δεύτερη πιο ισχυρή και πιο σημαντική πόλη στη χώρα μετά την Αλεξάνδρεια. Όμως, γιατί η Μέμφιδα και όχι οι Θήβες; Το ιερατείο της Θηβαΐδας ήταν εξίσου αρχαίο με το αντίστοιχο της Μέμφιδας και γνωστό σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Η εξουσία του φαίνεται και από το γεγονός ότι ήταν η πρωτεύουσα του Νέου Βασιλείου, ενώ και η ίδια η τοποθεσία του, στα νότια της χώρας και πολύ κοντά στα σύνορα με τη Νουβία, ήταν νευραλγικής σημασίας για οποιονδήποτε Φαραώ ή Πτολεμαίο μονάρχη, καθώς του έδινε πλεονέκτημα έναντι της Αιθιοπίας σε μια πιθανή επέκταση του βασιλείου προς τα νότια106. Ο λόγος που ο πρώτος Πτολεμαίος επέλεξε τη Μέμφιδα, πέραν του γεγονότος ότι αυτή βρισκόταν πιο κοντά στο κέντρο λήψης αποφάσεων, σε αντίθεση με τις πολύ απομακρυσμένες Θήβες, έχει καθαρά θρησκευτικό-πολιτική βάση: η φύση της λατρείας του Οσίριδος επέτρεπε τον συσχετισμό του με πολλές άλλες τοπικές αιγυπτιακές θεότητες (πολιτική η οποία χαρακτήρισε ολόκληρη σχεδόν την εποχή του Νέου Βασιλείου), σε αντίθεση με την σχεδόν μονοθεϊστική αντίληψη της φύσης του Άμμωνα, πολιούχου θεού των Θηβών. Και παρά το γεγονός ότι η σύνδεση του Αλέξανδρου με τον Άμμωνα είχε προετοιμάσει το έδαφος για ενδεχόμενη μελλοντική στήριξη της λατρείας του από τους Πτολεμαίους, η ιδιοφυία του Σωτήρα δεν άφησε να πάει χαμένη η ευκαιρία που του έδινε η λατρευτική ελευθερία της λατρείας του Οσίριδος στη Μέμφιδα, η οποία ήταν ιδανική μήτρα για τη γέννηση του ελληνιστικού Σεράπιδος από τον καθαρά αιγυπτιακό Όσερ-Άπι107. Ο Πτολεμαίος κατάλαβε από την αρχή της βασιλείας του την ανάγκη στήριξης της μίας από τις δύο λατρείες και επέλεξε να στηρίξει αυτή που θα του έδινε τη δυνατότητα να λύσει το κύριο πρόβλημα του νεοσύστατου κράτους του, τη «μείξη» των δύο εθνοτήτων, και όχι εκείνη που θα του έφερνε μακροχρόνια και λιγότερο σημαντικά αποτελέσματα. Όμως, οποιαδήποτε από τις δύο και να διάλεγε, κάτι θα κέρδιζε και κάτι θα έχανε· και αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι η Θηβαΐδα έγινε το επίκεντρο του αιγυπτιακού εθνικισμού· οι εξεγέρσεις της περιοχής αυτής θα σημαδέψουν, από την εποχή του Ευεργέτη και εξής, ολόκληρη σχεδόν την πτολεμαϊκή ιστορία.

------------------------------------------------------------------------------------------

[ 104 Βλ. Bevan 1985, 187-188, Thompson 1990, 108 και Thompson 1988, 110. 105 Βλ. Thompson 1988, 110, όπου αναφέρονται αρκετά ονόματα τέτοιων Αιγυπτίων γραμματέων. 106 Για τις ταραγμένες σχέσεις των Αιγυπτίων με τους Αιθίοπες με επίκεντρο τον έλεγχο της Νουβίας, βλ. Breasted 1897, 416-424. Η Νουβία ήταν χωρισμένη μεταξύ των δύο λαών, με τους Αιγυπτίους να κατέχουν τον Βορρά και τους Αιθίοπες τον Νότο της χώρας, σύνορα που διατηρήθηκαν, με μερικές αλλαγές, και κατά την πτολεμαϊκή περίοδο. 107 Βλ. και White 1898, 239. Επίσης, βλ. Thompson 1988, 116-117, για τη σύνδεση του Οσίριδος και με τον Διόνυσο.]

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4. «Ἐν τοῖς τῆς ταραχῆς χρόνοις»108: Οι εξεγέρσεις των Αιγυπτίων.

4.1. Οι λόγοι των εξεγέρσεων.

Το τέλος της βασιλείας των δύο πρώτων Πτολεμαίων σηματοδοτεί μια περίοδο ανόδου του αιγυπτιακού εθνικού φρονήματος. Από το 245 π.Χ. μέχρι το 50 π.Χ. σημειώνονται στη χώρα δέκα εξεγέρσεις, οι οποίες γίνονται συχνότερες όσο πλησιάζουμε στους τελευταίους Πτολεμαίους. Εντούτοις, αξίζει να παρατηρηθεί πως με τον όρο εξέγερση δεν εννοείται ένα οργανωμένο απελευθερωτικό κίνημα του αιγυπτιακού λαού ενάντια στον εκάστοτε βασιλιά, αλλά, αντιθέτως, τοπικά περιορισμένες αναταραχές. Μοναδική εξαίρεση αποτελούν οι Θήβες, όπου, κυρίως κατά τους τελευταίους Πτολεμαίους, το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα είχε πάρει διαστάσεις πραγματικής επανάστασης. Αν αναλογιστούμε ότι ο Αλέξανδρος δεν κατέλαβε ποτέ ολόκληρη την Αίγυπτο και πως ένα τμήμα του Νότου εξακολουθούσε να διοικείται από τους «απογόνους» των Φαραώ και, επομένως, τους συνεχιστές του αιγυπτιακού πολιτισμού109, σε συνδυασμό με τη θρησκευτική της απαξίωση από την κεντρική εξουσία για χάρη της Μέμφιδας, γίνονται κατανοητές οι αποσχιστικές τάσεις της Θηβαΐδας σε όλη μετέπειτα περίοδο. Όμως, η λύση στο θέμα αυτό δεν είναι απλή· οι λόγοι της λαϊκής αγανάκτησης απέναντι στη βασιλική εξουσία των Πτολεμαίων είναι βαθύτεροι και τοποθετούνται στην πολιτική προσέγγισης και βελτίωσης των σχέσεων μεταξύ των δύο λαών. Ήδη από την εποχή του Σωτήρα διαπιστώνεται εκμετάλλευση του άφθονου εγχώριου εργατικού δυναμικού110, πάνω στο οποίο στηρίζεται ολόκληρη η αγροτική παραγωγή της χώρας, το σύνολο σχεδόν της οποίας ελέγχεται από το κράτος. Το παράπονο του Χαρεντότη στον οἰκονόμο της Κροκοδειλόπολης Φιλίσκο σχετικά με τη αυξημένη φορολογία της φακής111 είναι χαρακτηριστικό της κατάστασης που επικρατούσε επί της βασιλείας του Φιλάδελφου. Ακόμη και οι τεράστιες καλλιεργήσιμες εκτάσεις που δημιούργησε ο Φιλάδελφος στο Φαγιούμ δεν αξιοποιήθηκαν από τους ντόπιους, καθώς ένα πολύ μεγάλο μέρος τους (10000 ἀροῦραι γης) δόθηκε ως δώρο στον Απολλώνιο112. Όλα αυτά σε συνδυασμό με τα πολλά κρατικά μονοπώλια που επέβαλε ο Απολλώνιος στην

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[ 108 UPZ Ι. 14, 8-9. Ο πάπυρος αυτός χρονολογείται το 158 π.Χ., επί βασιλείας του Πτολεμαίου ΣΤ’ Φιλομήτορα.

109 Το νοτιότερο σημείο όπου έφτασαν οι δυνάμεις του Αλεξάνδρου είναι η Ελεφαντίνη στον Πρώτο Καταρράκτη (Αρρ. Ἀν. 3. 2.7.5-7: «“...τοὺς δὲ ἀμφὶ Ἀπολλωνίδην τοὺς Χίους ἐς Ἐλεφαντίνην πόλιν Αἰγυπτίαν ξὺν φυλακῇ ἀκριβεῖ ἔπεμψεν…»). Στην κατοχή των Πτολεμαίων βρισκόταν η βόρεια Νουβία, ενώ την Νότια την κατείχαν οι Αιθίοπες. Ο λόγος για τον οποίο ο Φιλάδελφος δεν επιχείρησε να καταλάβει ολόκληρη τη χώρα ήταν, από τη μία, επειδή η περιοχή δεν τον ενδιέφερε εμπορικά και οικονομικά, ενώ από την άλλη, επειδή βρισκόταν πολύ μακριά από την πρωτεύουσα. Το θέμα της Νουβίας επανήλθε στο προσκήνιο όταν ο Επιφανής θέλησε να καταλάβει την περιοχή μέχρι και τον Δεύτερο Καταρράκτη και να την εντάξει στη δικαιοδοσία του Θηβάρχη, γεγονός που πιθανόν να προκάλεσε μια μικρής εντάσεως σύγκρουση με του Αιθίοπες (βλ. Cary 1963, 80).

110 Βλ. Rostovtzeff 1953, 225. 111 PSI IV 402. Ο Χαρεντότης αδυνατεί να πληρώσει το φόρο του στο κράτος και ζητά μια μικρή πίστωση χρόνου: 2-4: «…δίδωμι κατὰ μῆνα (ἀρταβῶν) λε και ἀνδρίζομαι ἵνα ἀναπληρῶ τοὺς φόρους κατὰ μῆνα, ἵνα μηθέν μοι ἐγκαλῇς…» και 7-9: «…δέομαι οὖν σου καὶ ἱκετεύω, εἴ σοι δοκεῖ, γενέσθαι μοι, ὥσπερ καὶ ἐν Κροκοδίλων πόλει πεποιήκασι…». 112 Βλ. Westermann 1927,]

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- παραγωγή113, είχαν ως λογικό επακόλουθο τη δυσανασχέτηση του αγροτικού πληθυσμού114. Όλη αυτή η κατάσταση δηλώνει ξεκάθαρα την αποτυχία της πολιτικής «μείξης» των δύο πληθυσμών. Κατά την περίοδο των πρώτων Πτολεμαίων, οι Έλληνες φαίνεται να αποτελούν μια ξεχωριστή κοινωνική ομάδα στη χώρα, έχοντας διατηρήσει τα Γυμνάσια, την παρακαταθήκη του ελληνικού πολιτισμού, απροσπέλαστα στους Αιγυπτίους. Επίσης, θεωρούσαν τους Αιγυπτίους υποδεέστερους και, γι’ αυτό, οι μεικτοί γάμοι σπανίζουν την περίοδο αυτή, ενώ αφθονούν από την περίοδο της βασιλείας του Ευεργέτη και έπειτα, μαζί με τα διπλά ονόματα115. Όμως, πέρα από το γεγονός ότι όσο προχωράμε προς το τέλος του πτολεμαϊκού βασιλείου επιτυγχάνεται η «μείξη» των δύο λαών σε σημαντικό βαθμό, η πεποίθηση της διαφοροποίησής τους δεν έσβησε ποτέ και δεν σταμάτησε να εκφράζει την κοινωνικοπολιτική ζωή του κράτους μέχρι και το τέλος του116. Στον τομέα της διοίκησης, η επίσημη γλώσσα ήταν η ελληνική, έχοντας ως λογικό επακόλουθο την επάνδρωση όλων των υψηλά ιστάμενων θέσεων από Έλληνες. Η γνώση της ελληνικής ήταν η μοναδική προϋπόθεση που έπρεπε να πληροί ένας Αιγύπτιος για να ανελιχθεί κοινωνικά117, όμως δεν μπορούσε να καταλάβει κάποιο σημαντικό διοικητικό πόστο. Η αθρόα εισροή Αιγυπτίων στη διοίκηση ξεκινά από τη βασιλεία του Ευεργέτη και φτάνει στο αποκορύφωμά της επί Επιφανούς, ο οποίος και δίνει την επιστρατηγεία της Θηβαΐδας σε έναν Αιγύπτιο118. Τέλος, οι εξεγέρσεις ανέδειξαν την επιρροή που είχαν τα ιερατεία των ναών πάνω στο λαό, είτε παίρνοντας το μέρος της κεντρικής εξουσίας είτε καταδικάζοντάς την119. Πέρα από το γεγονός του απευθείας διορισμού του Υψηλού Ιερέα από τους μεταγενέστερους Πτολεμαίους120, οι ιερείς έβλεπαν την δύναμή τους και την επιρροή τους στο στέμμα να δυναμώνει όσο συνεχιζόταν η εξασθένηση της δύναμης του κράτους121, που επέφερε τον «εξαιγυπτισμό» των Ελλήνων στα χρόνια της Κλεοπάτρας Ζ’. Έτσι, δεν δίσταζαν να πάρουν το μέρος του εξεγερθέντος λαού, γεγονός που έκανε τη βασιλική αυλή να υλοποιεί τις απαιτήσεις τους, ακριβώς λόγω της επιρροής τους στο ντόπιο στοιχείο.......

4.2. Πτολεμαίος Γ’ Ευεργέτης Α’.

Ο Ευεργέτης είχε την τύχη να κληρονομήσει ένα βασίλειο το οποίο βρισκόταν στο απόγειο της δύναμής του: τα βασιλικά ταμεία ήταν γεμάτα122 και το αγροτικό σύστημα

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

113 P. Rev., στήλ. 38-56. Το μονοπώλιο που επιβλήθηκε αφορούσε την παραγωγή σουσαμιού, ελαιοπαραγωγικών σπόρων, κολοκυθιού, λιναρόσπορου, σιναπίου και καστορέλαιου. Μονοπώλια υπήρχαν και στα ορυχεία, τα λατομεία και το εμπόριο, όπως στην παραγωγή λινών, παπύρου και ζύθου. Για περαιτέρω πληροφορίες, βλ. Walbank 1999, 152-154. 114 Βλ. και Westermann 1938, 275-276. 115 Για τη διπλή ονοματοθεσία στην πτολεμαϊκή Αίγυπτο, βλ. Thompson 1990, 103 και Crawford 1971, 135-136. 116 Βλ. Lewis 2001, 29, Grant 1982, 46 και Welles 1970, 159-160. 117 Βλ. Westermann 1938, 278-279. 118 Για τη συμμετοχή των Αιγυπτίων στη διοίκηση του βασιλείου, βλ. Bagnall 1982, 15-18. 119 Βλ. Jones 1964, 8-9. 120 Βλ. Bevan 1985, 183. Όσον αφορά το ιερατείο της Μέμφιδας, βλ. Quaegebeur 1980, 43-81, όπου ο συγγραφέας παραθέτει όλη τη γενεαλογία των Υψηλών Ιερέων από την εποχή του Σωτήρα ώς τη ρωμαϊκή κατάκτηση της χώρας. 121 Βλ. Milne 1928, 228. 122 Ο Φιλάδελφος ήταν ο πιο πλούσιος μονάρχης της ελληνιστικής εποχής, με την περιουσία του να ανέρχεται στα 874.000 τάλαντα (Ἀππ. Προοίμ. 40, 7 - 41, 4: «…ὀκτακόσια, χρημάτων δ’ ἐν τοῖς θησαυροῖς τέσσαρες καὶ ἐβδομήκοντα μυριάδες ταλάντων Αἰγυπτίων. ἐς γὰρ δὴ τοσοῦτο παρασκευῆς τε καὶ στρατιᾶς ἐκ τῶν βασιλικῶν ἀναγραφῶν φαίνεται προαγαγών τε καὶ καταλιπὼν ὁ δεύτερος Αἰγύπτου βασιλεὺς μετ’ Ἀλέξανδρον…). Ο Αππιανός αναφέρει ότι ο Φιλάδελφος ήταν ο μεγαλύτερος «κατασκευαστής»,

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

του Φιλαδέλφου απέδιδε καρπούς123. Στηριζόμενος στη βάση αυτή, δεν πήρε μέτρα για την περαιτέρω ενίσχυση των οικονομικών του κράτους του, αλλά έπραξε ακριβώς το αντίθετο, με αποφάσεις που στόχευαν στη φορολογική ελάφρυνση του λαού και την απλοποίηση του δημοσιονομικού συστήματος124. Από τα μέτρα αυτά γίνεται φανερό ότι στόχος του ήταν η βελτίωση των σχέσεών του με το λαό και, κυρίως, των δεσμών του με το ιερατείο, για την στήριξη του οποίου προχώρησε σε μια σειρά πολλών και εντυπωσιακών οικοδομικών έργων. Σε αντίθεση με τον πατέρα του, ο οποίος δεν έδειξε σε μεγάλο βαθμό τη στήριξή του προς την αιγυπτιακή θρησκεία και, κατ’ επέκταση, δεν ενίσχυσε την αύξηση της δύναμης και επιρροής του αιγυπτιακού ιερατείου, ο Πτολεμαίος Γ’ αναδείχτηκε στον μεγαλύτερο «ευεργέτη» του: έχτισε πολλούς ναούς, μεταξύ των οποίων ο ναός της Ίσιδος στο νησί των Φιλών, δύο ναούς, στο Ασσουάν και το Εσνέ, έναν νέο ναό του Οσίριδος στην Κάνωπο· όμως, το σημαντικότερο οικοδομικό του έργο είναι ο ναός της Απολλωνόπολης της Μεγάλης, ο οποίος ήταν αφιερωμένο στον Ώρο, ένα έργο τόσο φιλόδοξο και μεγαλοπρεπές που δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί επί των ημερών του125. Αποτέλεσμα της πολιτικής του αυτής ήταν η πολύ καλή φήμη που απολάμβανε στον αιγυπτιακό λαό και η ευγνωμοσύνη του ιερατείου. Η πολιτική αυτή χάρισε τον τίτλο του Θεοῦ Εὐεργέτη σε αυτόν και τη σύζυγό του, Βερενίκη, από τους ιερείς της Κανώπου, λόγω της πίστης και της έμπρακτης φροντίδας του προς τους θεούς Άπι και Μνεύι126. Η λατρεία στο πρόσωπό του και αυτό της συζύγου του αναπτύχθηκε και εξαπλώθηκε σε όλη τη χώρα, αλλά και σε περιοχές εκτός Αιγύπτου, καθώς ο Ευεργέτης ενίσχυσε οικονομικά τον αντιμακεδονικό αγώνα της Ελλάδος127, ενώ η τεράστια οικονομική βοήθεια που, όπως μας πληροφορεί ο Πολύβιος, προσέφερε στους Ρόδιους, έπειτα από την ολοκληρωτική καταστροφή του νησιού τους εξαιτίας ενός μεγάλου σεισμού128, είχε ως αποτέλεσμα να εξαπλωθεί η λατρεία του βασιλικού ζεύγους και εκεί129. Η πολύ καλή φήμη του Πτολεμαίου Γ’ στο εξωτερικό δεν τον απέτρεψε να κηρύξει την έναρξη του Τρίτου Συριακού Πολέμου εναντίον του Αντιόχου Β’ των Σελευκιδών. Αν και η αφορμή του πολέμου αυτού δε δικαιολογεί την έναρξή του, ο Ευεργέτης φαίνεται να ήταν από καιρό προετοιμασμένος γι’ αυτόν, γεγονός που φανερώνουν οι αστραπιαίες και ταυτόχρονες επιχειρήσεις του σε πολλά μέτωπα. Εξάλλου, ο έλεγχος της

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

αναφερόμενος στα μεγαλειώδη μνημεία της βασιλείας του, όπως η ολοκλήρωση του Φάρου της Αλεξάνδρειας, και την μεγάλη ανάπτυξη του Μουσείου και της Βιβλιοθήκης που συντελέστηκε επί των ημερών του (40, 5 – 41, 1: «…ὃς καὶ πορίσαι δεινότατος ἦν βασιλέων καὶ δαπανῆσαι λαμπρότατος καὶ κατασκευάσαι μεγαλουργότατος…»). 123 Ο Ευεργέτης διατήρησε τον Απολλώνιο στη θέση του οικονομικού διευθυντή του κράτους, κρίνοντας από την προσφορά του στην βασιλεία του Φιλαδέλφου. Τον Απολλώνιο απομάκρυνε ο Πτολεμαίος Δ’ Φιλοπάτωρ. 124 Βλ. Bevan 1985, 205-208. 125 Για την οικοδομική δραστηριότητα του Ευεργέτη, βλ. Bevan 1985, 214-216 και Wallace 1938, 424. 126 OGIS 56 Α, 7-10: «…έπειδὴ [βασ]ιλεὺς Πτολεμαῖος Πτολεμαίου καὶ Ἀρσινόης, θεῶν Ἀδελφῶν, καὶ βασίλισσα Βερενίκη ἡ ἀδελφὴ αὐτοῦ καὶ γυνὴ, θεοὶ Εὐργέται, διατελοῦσιν πολλ[ὰ κ]αὶ μεγάλα εὐεργετοῦντες τὰ κατὰ τὴν χώραν ἱερὰ καὶ τὰς τιμὰς τῶν θεῶν ἐπὶ πλέον αὔξοντες, τοῦ τε Ἄπιος καὶ τοῦ Μνηύιος κα[ὶ τ]ων λοιπῶν ἐνλογίμων ἱερῶν ζῷων τῶν ἐν τῇ χώρᾳ τὴν ἐπιμέλειαν διὰ παντὸς ποιοῦνται μετὰ μεγάλης δαπάνης καὶ χορηγίας…». 127 Βλ. Wallace 1938, 425. 128 Πολύβ. 5, 89.1-4: «…ἐπηγγείλατο δὲ καὶ Πτολεμαῖος αὐτοὶς ἀργυρίου τάλαντα τριακόσια καὶ σίτου μυριάδας ἀρταβῶν ἑκατόν, ξύλα δὲ ναυπηγήσιμα δέκα πεντήρων καὶ δέκα τριήρων, πευκίνων τετραγώνων πήχεις ἐμμέτρους τετρακισμυρίους, καὶ χαλκοῦ νομίσματος τάλαντα χίλια, στυππίου τρισχίλι’, ὀθονίων ἱστοὺς τρισχιλίους, εἰς τὴν τοῦ κολοσσοῦ κατασκευὴν τάλαντα τρισχίλι’, οἰκοδόμους ἑκατόν, ὑπουργοὺς τριακοσίους καὶ πεντήκοντα, καὶ τούτοις καθ’ ἕκαστον ἔτος εἰς ὀψώνιον τάλαντα δεκατέτταρα, πρὸς δὲ τούτοις εἰς τοὺς ἀγῶνας καὶ τὰς θυσίας ἀρτάβας σίτου μυρίας δισχιλίας, καὶ μὴν εἰς σιτομετρίαν δέκα τριήρων ἀρτάβας δισχιλίας…». Η οικονομική βοήθεια θα δινόταν σε τρία μέρη, ενώ οι περισσότερες των προμηθειών δόθηκαν κατευθείαν (5, 89.5: «…καὶ τούτων ἔδωκε τὰ μὲν πλεῖστα παραχρῆμα, τοῦ δ’ ἀργυρίου παντὸς τὸ τρίτον μέρος…»). 129 Βλ. Hazzard 2000,

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- Κοίλης Συρίας, που υπήρξε το μήλον της έριδος μεταξύ του βασιλείου του και του κράτους των Σελευκιδών ήδη από την εποχή του πατέρα του130, δεν επρόκειτο να τον αφήσει ασυγκίνητο. Το έναυσμα δόθηκε όταν η Βερενίκη Β’, αδελφή και μετέπειτα θεοποιημένη σύζυγος του Ευεργέτη, η οποία βρισκόταν στην Αντιόχεια, ζήτησε τη βοήθειά του στον αγώνα της εναντίον της Λαοδίκης, πρώτης συζύγου του Ευεργέτη, που επιχειρούσε να δολοφονήσει την ίδια και τον γιο της. Η Βερενίκη είχε δοθεί ως σύζυγος στον Αντίοχο από τον πατέρα της, ως επιστέγαση της μεταξύ τους ειρήνης, μετά το τέλος του Δευτέρου Συριακού Πολέμου. Η Λαοδίκη, η οποία υπήρξε παλαιότερα σύζυγος και του Αντιόχου Β’ και είχε αποκτήσει μαζί του τέσσερα παιδιά, πέτυχε να οριστεί ο γιος της Σέλευκος Β’ από τον Αντίοχο ως διάδοχος του και αμέσως έβαλε μπρος τα σχέδιά της για τη δολοφονία της Βερενίκης και του νεογέννητου γιου της, επειδή φοβόταν την πολύ καλή φήμη της τελευταίας ανάμεσα στο λαό και, κυρίως, στο στρατό της Αντιόχειας, γεγονός που ενδεχομένως θα έδινε στη Βερενίκη τη δυνατότητα να τοποθετήσει τον δικό της γιο στο θρόνο των Σελευκιδών. Ο Πτολεμαίος Γ’, από τη μεριά του, απάντησε αμέσως στο κάλεσμα της αδερφής του και ο στρατός του, ο μεγαλύτερος και καλύτερα εξοπλισμένος στρατός που γνώρισε ποτέ το πτολεμαϊκό βασίλειο, πέτυχε σημαντικές νίκες εναντίον του Σελεύκου Β’ και κατάφερε να κατακτήσει πολύ μεγάλο μέρος του βασιλείου των Σελευκιδών, μπαίνοντας ως θριαμβευτής στην Αντιόχεια και τη Σελεύκεια της Μεσοποταμίας, ενώ επιτυχίες σημείωσε και στη Μικρά Ασία, όχι όμως τόσο σημαντικές. Ωστόσο, η επιτυχής προέλαση του Ευεργέτη στα βάθη του βασιλείου των Σελευκιδών ανακόπηκε απότομα, καθώς μια εξέγερση του ντόπιου πληθυσμού της Αιγύπτου τον ανάγκασε να ακυρώσει την εκστρατεία του και να επιστρέψει εσπευσμένα στην Αλεξάνδρεια. Οι πηγές δεν είναι αρκετά σαφείς για το είδος της αναταραχής αυτής131, ενώ οι πάπυροι της εποχής είναι περισσότερο διαφωτιστικοί. Στον P. Hib. II 198 σώζονται διαταγές προς κάποιον κατώτερο αξιωματούχο σχετικά με την αντιμετώπιση κάποιων ληστών και των ατόμων που τους υποθάλπτουν, οι οποίοι ενδεχομένως να δρουν σε κάποιο λιμάνι132. Το ίδιο κλίμα αναταραχής συναντούμε και στον SB VI 9215, όπου ο Απολλώνιος δίνει διαταγές για κοπή ξυλείας η οποία προορίζεται για την κατασκευή πολεμικών πλοίων133, ενώ οι αγρότες του τεράστιου κτήματος του Απολλωνίου στη Φιλαδέλφεια του Αρσινοΐτη νομού εκφράζουν τα παράπονά τους σχετικά με τις αδικίες που διαπράττονται εις βάρος τους από τον διοικητή του νομού, Δάμη, και κάποιον Αιγύπτιο γραμματέα ἐκ τῶν πονηρῶν134. Οι πάπυροι PSI V 502135 και P. Cair. Zen. II

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

130 Για τους δύο πρώτους Συριακούς Πολέμους, βλ. Gehrke 2003, 149-154 και Cary 1963, 83-86. 131 Ιουστίνος, Epit. Histor. Philip. 27. 1. 9: «…qui nisi in Aegyptum domestica seditione revocatus est, totum regnum Seleuci occupasset…» και Ιερών. Ιστ., FrGrH. II B, 260 F43: «…cum audisset (sc. Euergetes) in Aegypto seditionem moveri…». Και οι δύο αυτές πηγές αναφέρουν μόνο τον όρο seditio (ἀπόστασις) χωρίς περαιτέρω αναφορά σε αυτήν. Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του McGing (1997, 274), ο οποίος πιστεύει ότι η χρήση του όρου αυτού θα μπορούσε να αναφέρεται σε κάποιου είδους αναταραχή μέσα στο βασιλικό οίκο, όμως η αναφορά ότι αυτή η ἁπόστασις έλαβε χώρα στην Αίγυπτο (in Aegyptum, in Aegypto) δηλώνει κάτι παραπάνω από μια απλή συνομωσία της αυλής του Πτολεμαίου. 132 P. Hib. II 198, V, 85-91: «…ένοχος ἔστω τῷ α[ὐτῷ ἐπι]τίμῳ / καθάπερ καὶ ὁ ληστὴς. κατὰ τὰ αὐτὰ [δὲ καὶ το]υς ναύ / τας τοὺς τὸν χαρακτήρα ἔχοντας κα[ὶ τ]οὺς [±9] / ἐκ τοῦ ναυτικοῦ οἱ φυλακῖται ἐν […]..[…]ς φυλα[±6] / ὅσοι ἀν ἄλωσιν ἐπαναγέτωσαν πρὸς [τοὺς .. ἐ]στηκότα[ς τῶν] / φυλακῶν. ἐάν δὲ μη ἐπαναγαγώ[σ]ιν ἐξελεχθέντες α[ὐτοὶ] / ἀποστελλέσθωσαν ἐπὶ τὰς ναῦς ἔνοχοι δ’ […]. 133 SB VI 9215, 10-18: «[Απολλ]ώνιος Δημητρίῳ χαίρειν. προ[σε]τ[αξεν] ὁ βασιλε[ὺ]ς / [πρὸς τὴ]ν ἐντορνείαν τῶν μακρῶν νηῶν κόψαι [ξ]ύλα τῶ[ν] ἐπ[ι] / [χωρίων ἀκ[άνθινα καὶ μυρίκινα καὶ ἰτέινα. ὡς ἀν οὖν ἀναγνο[ῖς] / [ταύτην ἐ]πιστολὴν παραλαβών τοὺς βασιλικοὺς γραμ[ματεῖς] / [καὶ τὸν] ἐπὶ τῶν φυλακιτῶν [κ]αὶ τοὺς φωρὰς καὶ τοὺς αἰθ[…] / [±13]ν πρὸς των κοπήν [σ]ώματα πλῆθος φ..[…] / [±13] ἐπὶ τόπων το διαγεγραμμένον πλῆθος. μη [οὖν] / [ἀμελήσεις ἀλλὰ σ]υντομώτερον ἀναπλήρωσον το ἐπιγεγραμ[μένον] / [ἑὼς ±5 εἰ] δὲ μή το ἕσχατον ἑὼς τῆς (δεκάτης πέμπτης) τοῦ Χοιάκ […]. 134 P. Lond. VII 1954, 1-8 : «Ἀπολλωνίῳ διοικητῇ χαίρειν οἱ ἐκ [τοῦ Ἡλ]ιοπολίτου ἐκ κώμης τῆς Φιλαδέλφου τοῦ Ἀρσινοΐτου / νομοῦ ἐκ τῶν σῶν μυρίων ἀρουρῶν. σοῦ δόντος ἡμῖ[ν] ἀρ[ούρα]ς (χιλίας) ἐκ -

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- 59245136 μιλούν για απεργίες αγροτών, γεγονός που μας προτρέπει να θεωρήσουμε πως όλη αυτή η «εξέγερση» πιθανώς οφειλόταν σε προβλήματα στον τομέα της γεωργίας. Την υπόθεση αυτή επαληθεύει ο P. Lond. VII 1955, στον οποίο οι ίδιοι αγρότες εκφράζουν τα παράπονά τους σε κάποιον Ζωίλο, συνεργάτη του Απολλωνίου, τον οποίον προειδοποιούν για τον κίνδυνο να μείνει η γη ακαλλιέργητη λόγω των αδικιών του Δάμη137. Πάντως, όπως μας πληροφορεί ο P. Cair. Zen. II 59203, ο Απολλώνιος εισάκουσε τις εκκλήσεις τους138. Οι πληροφορίες σχετικά με αυτή την αναταραχή δεν είναι αρκετές, ωστόσο δεν δείχνουν να επρόκειτο για κάποιου είδους εξέγερση, αλλά, μάλλον, για κάποια προσωπικού χαρακτήρα προβλήματα στον αγροτικό τομέα και τα οποία δεν αφορούσαν το σύνολο της αγροτικής παραγωγής της χώρας. Πάντως, οι πληροφορίες αυτές καταδεικνύουν ως τον κύριο λόγο της αναταραχής που ανάγκασε τον Ευεργέτη να επιστρέψει στην Αίγυπτο την έλλειψη σιτηρών139. Ο τρόπος που γύρισε στην Αίγυπτο, επιστρέφοντας όλα τα ιερά αιγυπτιακά αντικείμενα που είχαν κλαπεί από τους Πέρσες, ίσως είναι μια προσπάθεια ανατροπής της δυσάρεστης κατάστασης, που προφανώς επικρατούσε στη χώρα και μια «έκκληση» προς το αιγυπτιακό ιερατείο για τη στήριξη του προσώπου του140. Εκτός από την έλλειψη σιτηρών, και η οικονομική ανεπάρκεια ήταν ένας επιπρόσθετος λόγος αυτής της αγροτικής αναταραχής. Πέραν της χρηματοδότησης του πολέμου που διεξήγαγε141, ο Ευεργέτης είχε επενδύσει πολύ στην εξασφάλιση της καλής του φήμης μέσω της ασταμάτητης οικοδομικής του δραστηριότητας και τη μείωση των φόρων, χωρίς να φροντίσει για τα κρατικά έσοδα. Η κατασκευή των ναών ήταν εξαιρετικά πολυδάπανη (ιδιαιτέρως η κατασκευή του μεγαλοπρεπούς ναού του Ώρου) και σε σύντομο χρονικό διάστημα το μεγαλύτερο μέρος του βασιλικού θησαυροφυλακίου άδειασε. Χαρακτηριστικό της οικονομικής ανέχειας των τελευταίων χρόνων του Ευεργέτη είναι η αδυναμία πληρωμής του υπολοίπου της δωρεάς προς τους

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

τῶν μυρίων, καὶ ταύτας κατεργασαμένων καὶ / σπειράντων ἀφείλετο ἡμῶν Δάμις ἀρούρας (διακοσίας). ἡμ[ῶν δ’ ἀ]ντιλεγόντων ἀπήγαγεν τῶν πρεσβυτέρων τρεῖς ἕως / ἠνάνκασεν ἀποστασίου γράψασθαι. καὶ βουλομ[ένων δ’ ἡ]μ[ῶν ἀ]φι[ισ]τᾶσθαι ἐκ τῶν χιλίων ἀρουρῶν καὶ ἀξιούντων / αὐτὸν χορηγῆσαι ἡμῖν ἕως κατεργασάμενοι σπείρομ[εν], οὐδ’ οὕτῳ ἠβούλετο, ἀλλὰ περιείδεν ἄσπορον γενομένην / την γῆν. ἐστί δὲ καὶ ἄλλος γραμματεύς Αἰγύπτιος [τῶ]ν πονηρῶν, ὁς οὐκ ἑᾳ τὴν πόλιν κατοικεῖν ἀλλ’ ἀποδιώκει / τοὺς ἐκεὶ ὄντας. καὶ οὐκ ὀλίγα δὲ ἁμαρτήματα ἐστίν ἐν [τ]αῖς μυρίαις ἀρούραις διά τὸ μή ὑπάρχειν ἄνθρωπον συνετόν / περὶ γεωργίαν…». 135 Στον πάπυρο αυτό, ο Πανακέστωρ ενημερώνει τον Ζήνωνα σχετικά με την άρνηση των αγροτών του κτήματος του Απολλωνίου μιας προσφοράς που έκανε ο ίδιος και την απόφασή τους να απεργήσουν : PSI V 502, 17-23: «…τοῦτο δὲ συντελέσαντες μεταπεμψά / μενοι τοὺς γεωργοὺς τά τε παρὰ σου φιλανθρωπα αὐτοῖς ἀπηγγέλομεν καὶ τά λοιπά παρακαλέσαντες / ἠξιοῦμεν αὐτοὺς συντιμήσασθαι καθά ἡμῖν ἐν τῳ ὐπομνήματι ἔδωκας, ἤ συνελθόντας μεθ’ ἡμῶν / ἐντύπην ποιησαμένους σύμβολα ποιήσασθαι. οἱ δ’ ἐπὶ μὲν τοῦ παρόντος ἔφασαν βουλευσάμενοι / ἀποφανεῖσθαι ἡμῖν, μετὰ δ’ ἡμέρας καθίσαντες εἰς το ἱερόν οὐκ ἔφασαν οὔτε δικαίως οὔτε ἀδίκως / συντιμήσεσθαι, ἀλλ’ ἔφασαν ἐκχωρήσειν τοῦ σπόρου. ὁμολογίαν γὰρ εἶναι πρὸς σε αὐτοῖς ἐκ τῦ γενήματος / ἀποδώσειν το τρίτον…». 136 Η επιστολή αυτή διασώζει την ενημέρωση του Κολλούθη στον Ζήνωνα σχετικά με την μετακίνηση στρατιωτικών δυνάμεων προς τους απεργούς αγρότες : 1-2: «Κολλούθης Ζήνωνι χαίρειν. ἀπελθόντος μου ἀπὸ σου κατέλαβον τοὺς γεωργο[ὺς ἐκ] / τῆς καταμεμετρημένης γῆς τοῖς στρατιώταις ἀνακεχωρηκότας ἐπὶ το Ἰσιείον το ἐν τῷ Με[μφίτῃ]». 137 P. Lond. VII 1955, 4-5: «…καὶ νῦν δι’ αὐτὸν κιν / δυνεύει ἡ γῆ ἄσπορος γενέσθαι…». 138 Στην επιστολή αυτή, ο Απολλώνιος προτρέπει τον Ζήνωνα να στείλει επιστολή στους αγρότες της Ηφαιστιάδας, λέγοντάς τους να εκφράσουν τα παράπονά τους στον Σώπατρο σχετικά με τον Δάμη, και «ἐάν φαίνηται / των κατηγορημένων τι συντε[τελεσ]μένος, τύχῃ της προσηκούσης τιμωρίας» (P. Cair. Zen. IΙ 59203, 12-13). 139 Υπόθεση που εκφράζει και ο Bevan (1985, 196-197). 140 Η επιστροφή των χρυσών ειδωλίων των αιγυπτιακών θεοτήτων ήταν ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους ονομάστηκε Εὐεργέτης (OGIS 56 Α, 10-11: «…καὶ τὰ ἐξενεχθέντα ἐκ τῆς χώρας ἱερὰ ἀγάλματα ὑπὸ τῶν Περσῶν ἐκστρατεύσας ὁ βασιλεὺς ἀνέσῳσεν εἰς Αἴγ[υπτο]ν…»). 141 Βλ. Lampela 1998, 64.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- Ροδίους142. Πάντως, εκτός από τα οικονομικά προβλήματα, η βασιλεία του Ευεργέτη είναι η τελευταία περίοδος της πτολεμαϊκής ιστορίας στην οποία επικρατεί μια σχετική σταθερότητα σε όλους τους τομείς143. 4.3.

Πτολεμαίος Δ’ Φιλοπάτωρ.

Ο θάνατος του Ευεργέτη σηματοδότησε την αρχή της οικονομικής κατάρρευσης του πτολεμαϊκού κράτους, καθώς κανείς από τους μεταγενέστερους βασιλείς δεν μπόρεσε να δώσει ένα τέρμα στην ολοένα και αυξανόμενη σπατάλη. Με τη σειρά της, η οικονομική δυσπραγία έφερε εντάσεις μεταξύ της βασιλικής αυλής και του λαού, οι οποίες εξελίχτηκαν σε ανοικτού τύπου συγκρούσεις και εξεγέρσεις με σαφή στόχο την πτώση της πτολεμαϊκής εξουσίας· η πρώτη πραγματική εξέγερση έλαβε χώρα στα χρόνια της βασιλείας του Πτολεμαίου Δ’ του Φιλοπάτορος.Ο Φιλοπάτωρ διαδέχθηκε τον πατέρα του στον πτολεμαϊκό θρόνο το 221 π.Χ. τον οποίο κατείχε μέχρι το θάνατό του, το 203 π.Χ.. Από νωρίς φρόντισε να δείξει το πραγματικό του πρόσωπο, ενός φιλήδονου και επιρρεπή στις ακολασίες άνδρα, μια διαταραγμένη προσωπικότητα. Επιθυμώντας μια ξέγνοιαστη ζωή από τη διακυβέρνηση του κράτους του, παρέδωσε, ουσιαστικά, τα ηνία σε ένα Αλεξανδρινό, τον Σωσίβιο, τον γιο ενός Διοσκουρίδη. Η επιρροή του Σωσιβίου στον Φιλοπάτορα ήταν τέτοια ώστε να καταφέρει να τον πείσει να δολοφονήσει τον θείο του, τον μικρότερο αδερφό του, Μάγα, ο οποίος είχε μεγάλη επιρροή στο στρατό, αλλά και τον βασιλιά της Σπάρτης Κλεομένη, που είχε πολύ καλές σχέσεις με τον πατέρα του και ήδη από την εποχή της βασιλείας του είχε καταφύγει στην Αίγυπτο ζητώντας τη βοήθειά του για τον αντιμακεδονικό αγώνα στην Ελλάδα. Ανάμεσα στα θύματα ήταν η αδερφή του και η ίδια του η μητέρα144. Ωστόσο, ο Πτολεμαίος αυτός είχε την ατυχία να ανεβεί στο θρόνο την ίδια εποχή που βασιλιάς των Σελευκιδών έγινε ο Αντίοχος Γ’, ένας πολύ δραστήριος άνθρωπος, ο οποίος δεν μπορούσε να ξεχάσει τα δεινά που προκάλεσε ο Ευεργέτης στον πατέρα του και το κρίσιμο σημείο που είχε φτάσει το κράτος του κατά τον Τρίτο Συριακό Πόλεμο. Επιζητώντας, από τη μια, τον έλεγχο της Κοίλης Συρίας και των λιμανιών της και έχοντας, από την άλλη, λαχτάρα για εκδίκηση, κήρυξε την έναρξη του Τέταρτου Συριακού Πολέμου με μια επίθεσή του στα πτολεμαϊκά οχυρά στα βόρεια της περιοχής αυτής, τα οποία, ωστόσο, φυλάσσονταν καλά από τον Θεόδοτο, έναν ικανότατο αξιωματούχο του πτολεμαϊκού στρατού. Το γεγονός αυτό ανάγκασε τον Αντίοχο να σταματήσει τις επιχειρήσεις του στη Συρία και να στραφεί ανατολικά, εκεί όπου ο σατράπης της Μηδίας Τίμαρχος είχε επαναστατήσει και ανεξαρτητοποιηθεί145. Έπειτα από δύο χρόνια επιχειρήσεων στην Ανατολή, το 219 π.Χ. ο Αντίοχος ανανέωσε την επίθεσή του στην Κοίλη Συρία και κατάφερε να καταλάβει την Σελεύκεια στην Πιερία. Στην προσπάθεια κατάληψης της Κοίλης Συρίας ο Αντίοχος βρήκε στο πρόσωπο του προ διετίας εχθρού του Θεόδοτου έναν απροσδόκητο σύμμαχο· ο Θεόδοτος πέρασε στο πλευρό των Σελευκιδών αφού πληροφορήθηκε ότι ο Σωσίβιος δεν έκρινε επαρκείς τις υπηρεσίες του στον πτολεμαϊκό στρατό και είχε ήδη φροντίσει για την αντικατάστασή

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

142 Βλ. υποσ. 128. Ο λόγος που ο Ευεργέτης πλήρωσε απευθείας το ένα τρίτο της προσφοράς του ίσως να οφείλεται στο ότι αντιλήφθηκε αργά πως δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να εξοφλήσει ολόκληρο το ποσό. 143 Άποψη με την οποία συμφωνεί και ο Gehrke (2003, 158). 144 Πολύβ. 15, 24a.9 – 15, 25.2.7. : «…Ὅτι Σωσίβιος ὁ ψευδεπίτροπος Πτολεμαίου ἐδόκει γεγονέναι σκεῦος ἀγχίνουν καὶ πολυχρόνιον, ἔτι δἒ κακοποιόν ἐν βασιλείᾳ, καὶ πρώτῳ μὲν ἀρτῦσαι φόνον Λυσιμάχῳ, ὃς ἦν ὑιὸς Ἀρσινόης τῆς Λυσιμάχου καὶ Πτολεμαίου, δευτέρῳ δὲ Μάγᾳ τῷ Πτολεμαίου καὶ Βερενίκης τῆς Μάγα, τρίτῃ δὲ Βερενίκῃ τῇ Πτολεμαίου μητρί τοῦ Φιλοπάτορος, τετάρτῳ Κλεομένει τῷ Σπαρτιάτῃ, πέμπτῃ θυγατρί Βερενίκης Ἀρσινόῃ…». 145 Ο Πολύβιος μας πληροφορεί πως τον Αντίοχο τον εξώθησε στο να προχωρήσει στις επιχειρήσεις του στην Κοίλη Συρία η ῥαθυμία του Πτολεμαίου: 5, 42.4.«…ἐπὶ δὲ τὸν Πτολεμαῖον ἐσπούδαζε στρατεύειν, ἀσφαλῆ τοῦτον εἶναι πεπεισμένος τὸνν πόλεμον διὰ τὴν τοῦ προειρημένου βασιλέως ῥᾳθυμίαν…».

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

του από κάποιον Νικόλαο. Με τη βοήθεια του Θεοδότου ο Αντίοχος κατέλαβε τα παράλια της Κοίλης Συρίας με την Πτολεμαΐδα και την Τύρο, ενώ ο Νικόλαος κατείχε το εσωτερικό της περιοχής. Οι επιτυχίες του Αντίοχου στη Συρία σήμαναν συναγερμό στην Αλεξάνδρεια. Ο Σωσίβιος, αφού κατάφερε να συνάψει συμφωνία με τον Αντίοχο για τετράμηνη κατάπαυση του πυρός, έκανε την Μέμφιδα προσωρινή πρωτεύουσα του κράτους και προχώρησε στην εκ θεμελίων αναδιοργάνωση του στρατού. Ο Φιλοπάτορας, ως γνήσιος υποστηρικτής της λατρείας του Διονύσου και ασπαζόμενος πλήρως την σημασία του κρασιού σε αυτήν146, παρέμεινε αμέτοχος147. Πέρα από τη επαναστελέχωση του πυρήνα του στρατεύματος, της μακεδονικής φάλαγγας, με Έλληνες και την πρόσληψη αρκετών μισθοφόρων, ο Σωσίβιος προχώρησε και στην δημιουργία ενός ξεχωριστού φαλαγγικού σχηματισμού, αποτελούμενου από είκοσι χιλιάδες Αιγυπτίους, τους οποίους εξόπλισε με τη σάρισα και τους έντυσε με μακεδονικά στρατιωτικά ενδύματα, ενώ μερικοί εκατοντάδες εντάχθηκαν στο σώμα των ιππέων148. Η κίνησή του αυτή του χάρισε τη νίκη στη μάχη της Ραφίας το 217 π.Χ., όμως λειτούργησε καταλυτικά ως προς την έκρηξη του αιγυπτιακού εθνικισμού: οι Αιγύπτιοι, μαχόμενοι πλάι στις πτολεμαϊκές δυνάμεις και πολεμώντας με επιτυχία τις φάλαγγες του Αντιόχου, αναθάρρησαν και άρχισαν να ελπίζουν στην αποτίναξη του πτολεμαϊκού ζυγού. Έτσι, λίγο καιρό μετά τη μάχη της Ραφίας η αιγυπτιακή αγανάκτηση λόγω της συνεχώς επιβαρημένης οικονομίας149 και της πολιτικής ανυπαρξίας της βασιλικής αυλής, ξέσπασε σε δύο ευρείας κλίμακας εξεγέρσεις, η πρώτη στην Κάτω Αίγυπτο και η δεύτερη στην Άνω Αίγυπτο150. Δεν είναι ξεκάθαρο το πότε ακριβώς σημειώθηκε η εξέγερση στην Κάτω Αίγυπτο. Ο Πολύβιος μας ενημερώνει ότι αυτή εκδηλώθηκε αμέσως («εὐθέως», 5, 107.1) μετά τη μάχη της Ραφίας, όμως το ψήφισμα της συνόδου των ιερέων της Μέμφιδας, τον Νοέμβριο του 217 π.Χ., το οποίο εκθειάζει τον Φιλοπάτορα για την νίκη του στη Ραφία, 146 Η στήριξη της διονυσιακής λατρείας από τον Πτολεμαίο Δ’ φαντάζει ως φυσικό επακόλουθο λόγω της τριφηλής ζωής του. Το Etymologicum Magnum αναφέρει ότι αυτή του η στήριξη στο πρόσωπο και τις ιδιότητες του Διονύσου ως θεού επισφραγίστηκε με ένα μικρό τατουάζ ενός φύλλου κισσού που είχε σχεδιάσει ο Φιλοπάτορας στο κορμί του, γεγονός που του είχε προσδώσει το ψευδώνυμο Γάλλος (βλ. λήμ. Γάλλος: «Ὁ Φιλοπάτωρ Πτολεμαῖος: διὰ τὸ φύλλοις κισσοῦ κατεστίχθαι, ὡς οἱ γάλλοι. Ἀεὶ γὰρ τοῖς Διονυσιακαῖς τελεταῖς [κισσῷ ἐστεφανοῦντο]»). Την προτίμηση του Φιλοπάτορος προς τη διονυσιακή λατρεία μας φανερώνει και ο BGU IV 1211 ( = C. Ord. Ptol. 29 = SB III 7266) ο οποίος περιέχει τη διαταγή του Φιλοπάτορα να μεταβούν στην Αλεξάνδρεια οι Διονύσου τεχνίται για να λάβουν μέρος, πιθανόν, σε κάποια γιορτή προς τιμήν του θεού (1-4: «βασ[ιλ]ἐως προστάξαντο[ς] / τοὺς κατὰ τὴν χώραν τελούντα[ς] / τῳ Διόνυσῳ καταπλεῖν εἰς Ἀλε[ξ]αν / δρειαν…»). 147 Ο Πολύβιος μας πληροφορεί ότι ο Φιλοπάτορας προτίμησε να μείνει αμέτοχος «ἐλκόμενος ὑπὸ τῆς συνήθους ἐν τῷ βίῳ ῥᾳθυμίας καὶ καχεξίας» (5, 87.3-4). 148 Για τις στρατιωτικές θέσεις στις οποίες τοποθετήθηκαν οι Αιγύπτιοι στο στρατό του Φιλοπάτορα, βλ. Lewis 2001, 30. Εντούτοις, αυτή δεν φαίνεται να είναι η πρώτη φορά που Αιγύπτιοι εντάσσονται στα πτολεμαϊκά στρατεύματα. Ο Διόδωρος μας πληροφορεί για τη συμμετοχή Αιγυπτίων στρατιωτών στο στρατό του Πτολεμαίου Α’ του Σωτήρα στη μάχη της Γάζας, το 312 π.Χ.: Διόδ. 19, 80.4: «…(ὁ δὲ Πτολεμαῖος) συναγαγὼν οὖν πανταχόθεν τὰς δυνάμεις ἀπὸ Ἀλεξανδρείας εἰς Πηλούσιον, ἔχων πεζοὺς μὲν μυρίους ὀκτακισχιλίους, ἱππεῖς δὲ τετρακισχιλίους, ὧν ἦσαν οἱ μὲν Μακεδόνες, οἱ δὲ μισθοφόροι, Αἰγυπτίων μὲν πλῆθος, τὸ μὲν κομίζον βέλη καὶ τὴν ἄλλην παρασκευήν, τὸ δὲ καθωπλισμένον καὶ πρὸς μάχην χρήσιμον…». 149 Για τις τεράστιες οικονομικές σπατάλες του Φιλοπάτορα, βλ. Wallace 1938, 427-428. 150 Την αποτυχημένη μελλοντικά απόφαση εξόπλισης του αιγυπτιακού πληθυσμού επισημαίνει και ο Πολύβιος (5, 107.1-4: «…Πτολεμαίῳ γε μὴν εὐθέως ἀπὸ τούτων τῶν καιρῶν συνέβαινε γίγνεσθαι τὸν πρὸς τοὺς Αἰγυπτίους πόλεμον. ὁ γὰρ προειρημένος βασιλεὺς καθοπλίσας τοὺς Αἰγυπτίους ἐπὶ τὸν πρὸς Ἀντίοχον πόλεμον πρὸς μὲν τὸ παρὸν ἐνδεχομένως ἐβουλεύσατο, τοῦ δὲ μέλλοντος ἠστόχησε: φρονηματισθέντες γὰρ ἐπὶ τοῦ ἐκ Ῥαφίαν προτερήματος, οὐκέτι τὸ προσταττόμενον οἷοί τ’ ἦσαν ὑπομένειν, ἀλλ’ ἐζήτουν ἡγεμόνα καὶ πρόσωπον, ὡς ἱκανοὶ βοηθεῖν ὄντες αὐτοῖς. ὅ καὶ τέλος ἐποίησαν οὐ μετὰ πολὺν χρόνον…»). - 23 - δεν κάνει καμία αναφορά σε εξέγερση151, .............

ΤΗΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΔΕΙΤΕ ΣΤΟ ΛΙΝΚ ΠΟΥ ΔΙΝΩ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΑ Κύρια Μεταπτυχιακή Εργασία τού ΓΚΙΝΙΔΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ. Τίτλος Εργασίας: Οι εξεγέρσεις των Αιγυπτίων κατά την πτολεμαϊκή περίοδο : οι μαρτυρίες των παπύρων.

του φοιτητή Γκινίδη Εμμανουήλ Επόπτης καθηγητής: Σαρίσχουλη Παναγιώτα. Τίτλος Εργασίας: Οι εξεγέρσεις των Αιγυπτίων κατά την πτολεμαϊκή περίοδο : οι μαρτυρίες των παπύρων.

(3) Οι εξεγέρσεις των Αιγυπτίων κατά την πτολεμαΐκή περίοδο: Οι μαρτυρίες των παπύρων (The Egyptian Revolts in the Ptolemaic Period: The Papyri Documentation) (MA Thesis) | Εμμανουήλ Ν Γκινίδης - Academia.edu

1 σχόλιο:

Ανώνυμος19 Ιουλίου 2024 στις 9:47 μ.μ.
ΑΠΌ ΑΦΉΓΗΣΗ ΣΑΦΗΓΗΣΗ ΚΑΙ ΚΌΝΤΡΑ ΧΑΖΑΡΟΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΧΛΑΠΑ ΧΛΟΥΠΑ ΑΜΑΣΙΤΑ ΣΑΝΟΜΠΕΕΕΤΑ ΕΥΗΧΑ ΝΑΝΑΙ ΜΌΝΟ...

ΚΑΜΊΑ ΙΣΤΟΡΊΑ ΣΕ
ΌΛΗ ΤΗΝ ΓΑΊΑ ΔΕΝ
ΛΈΕΙ 100% 1000%
ΑΛΉΘΕΙΑ!
ΤΟ ΑΝΘΡΏΠΙΝΟ ΓΈΝΟΣ
ΔΕΝ ΈΧΕΙ ΙΔΈΑ...!
ΤΙ ΠΩΣ ΓΙΑΤΊ!?
ΚΑΙ ΑΠΟ ΈΩΣ ΠΟΥ ΚΑΙ ΠΟΥ
ΤΟΝ ΜΠΑΙΡΝ$
ΖΒΑΜΠ€ΝΟΠΑΠΟΥ$ΤΙ.
😁

ΗΘΙΚΟΝ ΑΚΜΑΙΟΤΑΤΟΝ
🧬 🇬🇷

ΑπάντησηΔιαγραφή
Απαντήσεις

Προσθήκη σχολίου

Παρασκευή 19 Ιουλίου 2024

Μ.ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ,ΙΠΟΥΒΕΡ,ΝΕΚΤΑΝΕΒΩ,ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΙ,ΠΑΠΥΡΟΙ ,ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ....]

1 σχόλιο: