Η ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΘΕΩΝ, ΓΟΝΥΚΛΙΣΙΑ, ΜΕΤΑΝΟΙΑ, ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ

Κυκλοφορούν κάποιοι φαιδροί ισχυρισμοί από κύκλους νεοπαγανιστικών εθνικιστικών κύκλων ότι οι Έλληνες δήθεν δεν εγνωριζαν την γονικλισία, την προσκύνηση, ούτε χρησιμοποιούσαν εκφράσεις όπως "δούλος του Θεού". Φυσικά όλα αυτά στερούνται σοβαρότητας. Εκτός από απεικονίσεις σε ανάγλυφα, επιγραφές κλπ υπάρχουν και αναφορές ακόμα και για θεσμούς όπως η Ικεσία. 

ΙΚΕΣΙΑ

 Η ικεσία ήταν ένας σημαντικός θεσμός της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Τα ομηρικά έπη παραδίδουν πολλές πληροφορίες για το σεβασμό, με τον οποίο αντιμετωπιζόταν η ικεσία, καθώς και για το τελετουργικό της. Προστάτης της ικεσίας θεωρούσαν τον "Ικέσιο Δία". Στην τραγωδία του Αισχύλου "Ικέτιδες" ο χορός των Δαναΐδων ζητάει προστασία και φιλοξενία στο Άργος και προκειμένου να πείσει το βασιλιά της πόλης αναφέρει: "είναι βαριά η οργή του Δία που τους ικέτες προστατεύει. 

Για να γίνει κάποιος ικέτης και να ζητήσει ασυλία, συγχώρεση ή έλεος έπρεπε να ακολουθήσει μία διαδικασία. Για να δείξει τη δύσκολή του θέση έπρεπε να πάρει στα χέρια του ένα κλαδί ελιάς και να το τυλίξει με άσπρο μαλλί προβάτου, αυτό το σύμβολο ονομαζόταν ικετηρία. Έπειτα έπρεπε να καταφύγει σε έναν ναό και να αφήσει την ικετηρία στον βωμό του ναού. όμως μπορούσε να πάει και στην οικία κάποιου ισχυρού άνδρα και να αφήσει την ικετηρία στην εστία του σπιτιού. Αν ο τοπικός άρχοντας ή ο ιδιοκτήτης του σπιτιού δυσκολευόταν να δεχτεί την ικεσία, τότε ο ικέτης γονάτιζε μπροστά του και του ακουμπούσε με τα γένια του τα γόνατα.

ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗ

Ο Θεόφραστος στη "Δεισιδαιμονία" του περιγράφει την καρικατούρα τού προληπτικού ανθρώπου της Αθήνας του τρίτου αιώνα:  «όταν περνάει μια από τις λείες πέτρες που τοποθετούνται στα σταυροδρόμια την χρίζει με λάδι από τη φιάλη του, και δεν θα συνεχίσει τον δρόμο του μέχρι να γονατίσει και την προσκυνήσει».

Η γονυκλισία (προσκύνησις) υπήρξε σταθερό χαρακτηριστικό των αιώνων, αλλά τα περισσότερα στοιχεία προέρχονται από τον τέταρτο αιώνα π.Χ. έως το δεύτερο μ.Χ. Τόσο οι Ελευσίνιοι θεοί όσο και οι Αιγύπτιοι θεοί απαιτούσαν γονυκλισία. Συχνά μια θεότητα στην οποία ένα άτομο εξέφρασε αυτό το είδος ικεσίας είχε θεραπευτικές δυνάμεις. Εντυπωσιακά συχνά οι γονατιστοί προσκυνητές στα ανάγλυφα φαίνεται να είναι γυναίκες. Για παράδειγμα, τρία ανάγλυφα από την Αθηναϊκή Αγορά (τέταρτος αιώνας π.Χ.) μας δείχνουν ανθρώπινες μορφές γονατιστές μπροστά στη Δήμητρα και την Κόρη συνοδευόμενες από τον Ίακχο και τον Πλούτο.

ΔΟΥΛΟΙ ΚΑΙ ΙΚΕΤΕΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΗΤΑΣ

Στο υλικό που συλλέγουν οι P. Roussel και M. Baslez από τη Δήλο σε σχέση με τους αιγυπτιακούς θεούς των ελληνιστικών χρόνων, συναντάμε τους όρους θεραπευτής (αυτός που υπηρετεί τους θεούς) και λάτρις (στην πραγματικότητα αυτός που εργάζεται για μισθό = δούλος επί μισθώ) ως χαρακτηρισμό των πιστών. Σύμφωνα με τον H.W. Pleket ο όρος θεραπευτής γίνεται δομικός στην ελληνιστική εποχή για να υποδηλώσει μια στάση υποταγής στις λατρείες του Σαράπη, της Ίσιδας, των συριακών θεών και της Μητέρας των Θεών. Ο ρόλος του ατόμου ως λάτρι ή θεραπευτή του θεού υποδηλώνει την πλήρη αφοσίωση στη θεότητα. Μου φαίνεται ότι η θρησκευτικότητα αυτού του τύπου ήταν ένα φαινόμενο των μεταγενέστερων εποχών, που αναδύθηκε κατά τη ρωμαϊκή περίοδο και έγινε χαρακτηριστικό της χριστιανικής ευσέβειας. Στις Μεταμορφώσεις του Apuleius, η πρόταση που απευθύνεται στον Lucius απαιτεί:

«Εγγράψτε το όνομά σας σε αυτήν την ιερή στρατιωτική θητεία, της οποίας ο επίσημος όρκος σας ζητήθηκε να πάρετε πριν λίγο καιρό, και αφιερωθείτε από αυτή τη στιγμή στην υπηρεσία της θρησκείας μας. Αποδεχτείτε με δική σας ελεύθερη θέληση τον  ζυγό της υπηρεσίας. Διότι όταν θα έχετε αρχίσει να υπηρετείτε τη θεά, τότε θα συνειδητοποιήσετε καλύτερα το αποτέλεσμα της ελευθερίας σας»

Η απαίτηση μιας δια βίου αφοσίωσης στις λατρείες της Δήμητρας και της Ίσιδας δεν απαντάται στην Αθήνα τον τρίτο και δεύτερο αιώνα π.Χ. Εμφανίστηκε στη λατρεία της Ίσιδας μαζί με την ανάπτυξη της κατάλληλης «μυστηριώδους φύσης» της και ανήκει στη ρωμαϊκή εποχή. Στα Μυστήρια της Δήμητρας αρκούσε να αφιερωθεί στη θεά μόνο κατά τη διάρκεια των τελετών. δεν υπήρχε καν ανάγκη επιστροφής στο ιερό. Αλλά αν ένα άτομο είχε προσωπική ανάγκη για θεραπεία και σωτηρία, εξέφρασε συναισθήματα που αποκάλυψαν την προσωπική του θρησκευτικότητα. Όπως φαίνεται στην επιγραφή από το νησί της Αμοργού η χρονολόγηση της οποίας είναι αβέβαιη. Οι προτάσεις κυμαίνονται από τον δεύτερο αιώνα π.Χ. έως το δεύτερο μ.Χ. Το κείμενο λέει πώς ο αφιερωτής του επιθυμεί η Δήμητρα να τιμωρήσει κάποιον Επαφρόδιτο που τον προκάλεσε δυστυχία. Χρησιμοποιεί λέξεις που αποκαλύπτουν:

"Κυρία Δήμητρα, βασίλισσα εγώ, ο ικέτης σου, ο δούλος σου πέφτω μπροστά σου (προσπίπτω) ... Δήμητρα, εγώ ... ζητώ καταφύγιο σε σένα, για να συμμετάσχεις στο έλεος σου. .. κυρία. Δήμητρα, σε ικετεύω, άκουσέ με."

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΚΥΛΗΣΗΣ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ
ΝΟΜΟΙ 887Ε

ὅτι μάλιστα οὖσιν θεοῖς εὐχαῖς προσδιαλεγομένους καὶ ἱκετείαις, ἀνατέλλοντός τε ἡλίου καὶ σελήνης καὶ πρὸς δυσμὰς ἰόντων προκυλίσεις ( προσπίπτιεν και παρακαλείν) ἅμα καὶ προσκυνήσεις ἀκούοντές τε καὶ ὁρῶντες Ἑλλήνων τε καὶ βαρβάρων πάντων ἐν συμφοραῖς παντοίαις ἐχομένων καὶ ἐν εὐπραγίαις, οὐχ ὡς οὐκ ὄντων ἀλλ᾽ ὡς ὅτι μάλιστα ὄντων καὶ οὐδαμῇ ὑποψίαν ἐνδιδόντων ὡς οὐκ εἰσὶν θεοί—τούτων δὴ πάντων ὅσοι καταφρονήσαντες οὐδὲ ἐξ ἑνὸς ἱκανοῦ λόγου, ὡς φαῖεν ἂν ὅσοι καὶ σμικρὸν νοῦ κέκτηνται, νῦν ἀναγκάζουσιν ἡμᾶς λέγειν ἃ λέγομεν,