Η εβραϊκή μαγεία Καμπαλλά, μέσα στην «επιστημονική φαντασία»

 

 Γιώργος Χατζησταματίου

Θα εξεταστούν τρεις απόψεις επιστημονικής φαντασίας-νεοεποχίτικης σκέψης ως απόρροια ιδεών που προέρχονται από τον μαγικό μυστικισμό της Καμπαλλά. Στο πρώτο μέρος θα εξεταστεί η θεωρία περί εξωγήινης ζωής, στο δεύτερο η θεωρία της κοίλης γης και στο τρίτο η θεωρία των προαδαμιαίων. Οι δύο τελευταίες θεωρίες είναι απόλυτα συνυφασμένες και εξαρτημένες από την πρώτη, όπως θα φανεί στα αντίστοιχα άρθρα.

Η τριλογία συμπληρώνεται με παράρτημα. Σ’ αυτό δίνεται σε μετάφραση η πηγή, δηλαδή οι σελίδες 15α-16α του έργου του ραββίνου Pinchas Elijah Hurwitz (1765-1821), με τίτλο Sepher ha-Breet (Βίβλος της Διαθήκης, 1797). Ο ραβίνος ήταν Λιθουανός Εβραίος και έζησε στη Βίλνα. Στην εποχή του οι διεσπαρμένες εβραϊκές ομάδες, ζώντας σε γκέτο, είχαν υστερήσει κατά πολύ στο ν’ ακολουθήσουν την κοινωνική αλλά και διανοητική αλλαγή της υπόλοιπης Ευρώπης. Ο ίδιος μαζί με άλλους ραβίνους της εποχής του ανέλαβαν να βοηθήσουν την ιουδαϊκή σκέψη να ακολουθήσει την περιρρέουσα πρόοδο, και να δημιουργήσουν τον ιουδαϊκό διαφωτισμό. Αυτό εξηγείται από το ότι ήταν καβαλλιστής και κατά συνέπεια ριζοσπαστικός.  

Στην εποχή του οι Εβραίοι, αποκομμένοι από τις εξελίξεις δεν είχαν αντιληφθεί  ότι η φιλοσοφία της Ευρώπης δεν ήταν πλέον εξελιγμένος αριστοτελισμός. Ραβίνοι όπως ο Hurwitz προσπάθησαν να παρουσιάσουν τα νέα ρεύματα σκέψης με ποιο ιουδαϊκό τρόπο. Το βιβλίο του, Sepher ha-Breet, ήταν ένα αμάλγαμα των νέων επιστημονικών αλλά και γεωγραφικών ανακαλύψεων με ισχυρή δόση καβαλλιστικής μεταφυσικής και σκοπό είχε να εισάγει τους Εβραίους στον νέο κόσμο. Γρήγορα έγινε best-seller σε Ευρώπη, Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική. Για το νέο ριζοσπαστικό ρεύμα, τη σύγκρουσή του με τον συντηρητισμό και τον ρόλο του Pinchas Elijah Hurwitz δεν παραπέμπω στον «Βιολιστή της Στέγης», αλλά στον Yoel Matveyef και την εργασία του με τίτλο “Between Enlightenment and Romanticism, Computational Kabbalah of Rabbi Pinchas Elijah Hurwitz, History and Philosophy of Logic 32 (2011), pp. 85-101.

ΜΕΡΟΣ Α΄ – Καμπαλλά και εξωγήινοι

Η καββαλιστική άποψη για την ύπαρξη εξωγήινης ζωής στηρίζεται βιβλικά στο Κριταί 5.20 & 23:
«20. ἐξ οὐρανοῦ παρετάξαντο οἱ ἀστέρες, ἐκ τρίβων αὐτῶν παρετάξαντο μετὰ Σισάρα.

23. καταρᾶσθε Μηρώζ, εἶπεν ἄγγελος Κυρίου, καταρᾶσθε, ἐπικατάρατος πᾶς ὁ κατοικῶν αὐτήν, ὅτι οὐκ ἤλθοσαν εἰς βοήθειαν Κυρίου, εἰς βοήθειαν ἐν δυνατοῖς»

Τα χωρία είναι παρμένα από το επινίκιο άσμα, το επικαλούμενο Ωδή της Δεββώρα. Οι Χαναναίοι καταπίεζαν τους Ισραηλίτες επί εικοσαετία. Υπό την ηγεσία της προφήτισσας Δεββώρα  και την στρατιωτική ηγεσία του Βαράκ, υιού Αβινωάμ, ο Ισραήλ κατάφερε να νικήσει τον στρατό των Χαναναίων, υπό τον στρατηγό Σισάρα, στην Θαναάχ.  

Το χωριό Μηρώζ βρίσκεται στην κοιλάδα της Γαλιλαίας, βόρεια του όρους Θαβώρ. Όπως αναφέρεται στην Ωδή, άγγελος Κυρίου καταριέται τους κατοίκους του, διότι δεν ήλθαν σε βοήθεια των Ισραηλιτών εναντίον των Χαναναίων.  

Σύμφωνα με το Ταλμούδ (Moed Katan 16a) το Κριταί 5.23 ως συνέχεια του 5.20 φανερώνει ότι η Μηρώζ είναι κάποιος άλλος πλανήτης. Για τους καββαλιστές, η κατάρα του αγγέλου επί των κατοίκων της Μηρώζ φανερώνει ότι πρόκειται για κατοικημένο πλανήτη, άρα έχουμε αποκάλυψη για ύπαρξη εξωγήινης ζωής.

Στο σημείο αυτό ο αναγνώστης θα αναρωτιέται πως είναι δυνατόν μια τόσο εξόφθαλμα μη ρεαλιστική ερμηνεία να γίνει δεκτή. Σύμφωνα με το Ζοχάρ, ένα θεμελιώδες καββαλιστικό κείμενο, η ανάγνωση της Τορά δέχεται τέσσερις τρόπους ανάλυσης που δίνουν τέσσερα επίπεδα εξήγησης:

- το πρώτο επίπεδο καλείται Peshat (απλό): πρόκειται για την ρεαλιστική ερμηνεία του νοήματος.

- το δεύτερο επίπεδο καλείται Remez ([ερμηνευτικό] κλειδί): αλληγορική ερμηνεία, την οποία ακολουθούν και οι χριστιανικές αιρέσεις.

- το τρίτο επίπεδο καλείται Daresh (ερευνητικό): συγκρητιστική ερμηνεία μέσα από την εξέταση των φράσεων, των λέξεων ακόμη και των γραμμάτων. Πρόκειται για την ραββινική ερμηνεία.

- το τέταρτο επίπεδο καλείται Sod (μυστικό): είναι η εσωτεριστική μεταφυσική ερμηνεία, την οποία ακολουθεί η Καμπαλά.  

Σύμφωνα λοιπόν με τον τέταρτο τρόπο ερμηνείας, Μηρώζ είναι κάποιος κατοικημένος πλανήτης, για κάποιους ο Άρης. Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα το «ἐξ οὐρανοῦ παρετάξαντο οἱ ἀστέρες» σημαίνει ότι η αστρική αυτή μάχη δεν έγινε στη γη.  

Όντας Λουριανικός ερμηνευτής ο Hurwitz, ακολουθεί την άποψη του Ισαάκ Λούρια, ότι ο Θεός δημιούργησε μια ατέλειωτη σειρά από κόσμους. Στο καββαλιστικό πανόραμα υπάρχουν τέσσερις διαστάσεις πραγματικότητας (κόσμοι): η παρούσα διάσταση, στην οποία υπάρχουμε είναι η Assiah, ενώ πάνω από αυτήν ακολουθούν η Yetzirah, η Beri’ah και η Atziluth.  

- Η Assiah αντιστοιχεί στον υλικό κόσμο και περιλαμβάνει τους Δέκα Ουρανούς.
- Η Yetzirah αντιστοιχεί στην συναισθηματική διάσταση.
- Η Beri’ah αντιστοιχεί στην διανοητική διάσταση.
- Η Atziluth αντιστοιχεί στην πνευματική διάσταση.

Καθεμιά από αυτές της διαστάσεις περιέχει ατελείωτο αριθμό κόσμων. Ο Hurwitz αναρωτιέται, γιατί θα πρέπει η κατώτερη διάσταση, η Assiah, να μην περιλαμβάνει και αυτή άπειρους κόσμους, όπως και οι τρεις άλλες υπερφυσικές διαστάσεις; Σύμφωνα με τη διδασκαλία του  Ζοχάρ και της Μισνά, ο Θεός θα ανταμείψει τους δικαίους εγκαθιστώντας αυτούς ως κυβερνήτες 310 κόσμων (χιλιασμός).  

Για τον Hurwitz οι κόσμοι αυτοί είναι φυσική πλανήτες στο εξώτερο διάστημα. Μετά την εποχή του Μεσσία και την ανάσταση των νεκρών, ακολουθεί η ανάβαση (ascension) των δικαίων στους ουρανούς όπου και θα εγκατασταθούν ως κυβερνήτες των άστρων, αντιβασιλείς του Θεού.

Αυτά τα άστρα είναι κατοικημένα, άρα υπάρχει εξωγήινη ζωή. Τους εξωγήινους συγκρίνει με τους ανθρώπους ο Hurwitz, για να καταλήξει ότι η σημαντική διαφορά τους είναι η έλλειψη ελεύθερης βούλησης.  

 
Ελεύθερη Βούληση

Το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης (behirah) είναι πολύ σημαντικό στις θεωρίες περί εξωγήινων και καθορίζει τον ρόλο του κάθε είδους. Οι εξωγήινοι, τους οποίους ο Hurwitz αναγνωρίζει ως "ba'alei sekhel u'madah" δηλ. ως δασκάλους διανόησης και επιστήμης, δεν έχουν την δυνατότητα άσκησης ελεύθερης βούλησης. Ως εκ τούτου χρειάζονται καθοδήγηση.  

Σε αυτό συνηγορεί και το Ταλμούδ, όπου είναι γραμμένο, ότι «όλα τα άστρα δημιουργήθηκαν για χάρη του Ισραήλ». Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα οι καββαλιστές ισχυρίζονται ότι η άσκηση της ελεύθερης βούλησης, ως πράξη επιλογής μεταξύ καλού και κακού, μπορεί να ανεβάσει την συνείδηση του ατόμου πάνω από τον έλεγχο των χωροχρονικών περιορισμών (ascension). Εδώ επικαλούνται το εδάφιο  40.31 του προφήτη Ησαΐα «πτεροφυήσουσιν ὡς ἀετοί».  

Σε αυτή την έλλειψη αποδίδει τα μυθολογούμενα των αναφορών επαφών τρίτου τύπου, ο ραβίνος του Σικάγο, Ariel Bar Tzadok. Σύμφωνα με τέτοιου είδους αναφορές, οι εξωγήινοι στερούνται της γνώσης του Θεού, αν και φαίνονται πιο προηγμένοι από τους ανθρώπους σε επιστήμη και τεχνολογία. Η ίδια διαφορά εξηγεί και τις υποτιθέμενες απαγωγές, κατά τις οποίες οι άνθρωποι γίνονται υποκείμενα επισταμένων ερευνών, προφανώς για να κατανοήσουν οι εξωγήινοι, πως προκύπτει η διαφορά με βιολογικές διαδικασίες.

Επανερχόμενοι στον Hurwitz βλέπουμε ότι αναφέρει την ύπαρξη 18000 κόσμων. Ισχυρίζεται, με τις ελλιπείς επιστημονικές γνώσεις της εποχής του – για παράδειγμα θεωρεί ότι και ο ήλιος είναι κατοικήσιμος – ότι τα άστρα είναι  επίσης κατοικημένοι πλανήτες. Στο σημείο αυτό ακολουθεί την ταλμουδική παράδοση που αναφέρει την ύπαρξη 1018  κόσμων στο ορατό σύμπαν.  

Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, κάθε Tzaddik, δηλ. κάθε δίκαιος άνθρωπος θα γίνει κυβερνήτης ενός πλανήτη στο εξώτερο διάστημα, χάριν στο ότι διαθέτει behirah. Αυτό θα συμβεί στην μετα-μεσσιανική εποχή ύστερα από την ανάσταση των νεκρών. Θα γίνουν συμβασιλείς του Θεού.

Για την ακριβή κατανόηση της προηγούμενης πρότασης πρέπει να ειπωθούν κάποια πράγματα για την ιουδαϊκή νοοτροπία. Η Γένεσις ξεκινά με την δημιουργία του κόσμου, ορατού και αοράτου από τον “Elohim”. Για τους Εβραίους είναι ένα θείο όνομα, μια σύνθετη λέξη, που σημαίνει «Κύριος των δυνάμεων». Για τους καββαλιστές “Elohim” είναι μια απρόσωπη έκφανση της Πρόνοιας του Θεού στον κόσμου, είναι το «αριστερό χέρι» του Θεού που αντιπροσωπεύει το δίκαιο και τον νόμο.  

Στην εβραϊκή νουμερολογία, την Gematria, το όνομα “Elohim” δίνει αριθμητική αξία 86. Ισοδυναμεί, λοιπόν, με το όνομα HaTeva. Αυτό είναι το όνομα που δίδεται στην «Φύση» ή «Φυσικούς Νόμους»,  αυτό που κάποιοι δικοί μας, ανυποψίαστα ή υποψιασμένα ονομάζουν «Μητέρα Φύση».

Από την άλλη πλευρά, την δεξιά πλευρά, πάνω από το όνομα “Elohim” βρίσκεται το Τετραγράμματο, δηλ. το YHWH. Λόγω της θεωρούμενης ιερής του φύσης απαγορεύεται η προφορά του, οπότε σε αντικατάσταση χρησιμοποιούν του Hashem (Το Όνομα) και στις προσευχές το Adonai. Το Τετραγράμματο για τους καββαλιστές είναι το «δεξί χέρι» του Θεού και αντιπροσωπεύει το έλεος του Θεού, που υπερβαίνει την δικαιοσύνη του.  

Η παρουσία του Ονόματος στον φυσικό κόσμο είναι γι’ αυτούς η Torah, όπως ακριβώς παρουσία του Λόγου του Θεού στον κόσμο είναι για τους Προτεστάντες η Αγία Γραφή. Οι Προτεστάντες μιμούνται σε αυτό το ζήτημα τους καββαλιστές.

Έχοντας, λοιπόν, ο Θεός στην προ-μεσσιανική εποχή «δεξί» και «αριστερό» χέρι, “Elohim” και “YHWH”, στην κυβέρνηση του κόσμου,  στην μετα-μεσσιανική εποχή θα έχει συμβασιλείς τους δίκαιους, ως κυβερνήτες των άστρων και των εξωγήινων κατοίκους τους.

Στο δεύτερο μέρος αυτής της τριλογίας θα εξετάσουμε την θεωρία της κοίλης γης, ως απόρροια καμπαλλιστικών πεποιθήσεων. Επίσης θα δούμε ποιες άλλες θεωρίες είναι εξαρτημένες από αυτήν, πως παρουσιάζονται στα έργα επιστημονικής φαντασίας και ποια η σημασία τους. Τα παρακάτω θα μας πείσουν να μην παρακολουθούμε τους ευφάνταστους τηλεπωλητές βιβλίων, ούτε να σηκωνόμαστε από καναπέδες για να δίνουμε τηλεφωνικές παραγγελίες αυτών.

ΜΕΡΟΣ Β’ – Καμπαλλά και κοίλη γη

Θέση των καμπαλιστών, όπως και των λοιπών μάγων, αστρολόγων και λογιών-λογιών θεοσοφιστών είναι το εξής: ο,τιδήποτε συμβαίνει επάνω, αντανακλά κάτω. Πρόκειται για το καμπαλλιστικό δόγμα της «ενοποιημένης θεωρίας της Γνώσης» (εβραϊκός γνωστικισμός). Σύμφωνα με αυτή την θεωρία, όπως επάνω υπάρχουν επτά ουρανοί, δηλαδή υπάρχουν κόσμοι με κατοικημένους πλανήτες, έτσι και κάτω από την επιφάνεια της γης υπάρχουν επτά υποχθόνιοι κόσμοι και αυτοί κατοικημένοι.

Η θεωρία της κοίλης γης, όπως και αν λανσάρεται, μπορεί σήμερα να είναι επιστημονική φαντασία, πριν από αρκετές δεκαετίες αποτελούσε επιστημονική άποψη. Για παράδειγμα ο sir Edmund Halley, ο αστρονόμος που ανακάλυψε τον φερώνυμο κομήτη, υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της. Οι Εβραίοι σπουδαστές της Ζοχάρ, ωστόσο, δεν περίμεναν να διδαχθούν από τον Halley  τις δικές τους θρησκευτικές πεποιθήσεις.

Σύμφωνα με τα εβραϊκά διδάγματα, στη Γη υπάρχουν επτά κόσμοι, ο ένας πάνω από τον άλλο. Για κάποιους περισσότερο πραγματιστές, οι επτά κόσμοι είναι οι γνωστές ήπειροι. Όσοι, όμως, ερμηνεύουν κατά γράμμα την Ζοχαρ 2 30Β & 3 10Α, διδάσκουν ότι πρόκειται για υποχθόνιες χώρες, την μία επάνω από την άλλη. Υπάρχουν, πάντως, και εκείνοι που συνδυάζουν την Ζοχαρ 1 254Α και υποστηρίζουν ότι πρόκειται για άλλες διαστάσεις.

Επικρατέστερη είναι η δεύτερη άποψη. Σύμφωνα με αυτήν, η επιφάνεια της Γης, όπου ζούμε και κινούμαστε, είναι το έβδομο και ανώτερο επίπεδο, ο έβδομος κόσμος με την ονομασία Tevel.

Στην Ζοχαρ 1 40Β αναφέρεται ότι όλοι οι κόσμοι είναι κατοικημένοι από ανθρωποειδή. Στο Έλεος στον Αβραάμ ( Chesed le-Abraham), καμπαλλιστικό έργο του Abraham ben Mordecai Azulai (1570-1643), αναφέρεται ότι οι υποχθόνιοι κόσμοι κατοικούνται από 365 είδη όντων, τα οποία είναι χίμαιρες ανθρώπων και ζώων.

Στο συμπλήρωμα της Ζοχαρ, γνωστό ως Tikunim, αναφέρεται ότι ο Αδαμ επισκέφτηκε και τους επτά υποχθόνιους κόσμους. Μάλιστα σε κάθε έναν από αυτούς άφησε απογόνους, χωρίς να γίνεται ξεκάθαρο με τι ζευγάρωσε. Η Ζοχαρ 3 10Α τοποθετεί την Εδεμ στο κέντρο αυτών των κόσμων. Στο δεύτερο επίπεδο, που ονομάζεται απλώς Adamah (εβραϊκή λέξη που δηλώνει τη γη, την χώρα) γεννήθηκαν οι Κάιν και Άβελ (Ζοχαρ 1 253Β). Η Γεένη τοποθετείται στον τέταρτο υποχθόνιο κόσμο, ο οποίος ονομάζεται Gey.

Στο πέμπτο επίπεδο, το επικαλούμενο Nishiyah (εβραϊκή λέξη αντίστοιχη της λήθης) οι κάτοικοι είναι όλοι αρσενικοί, δεν υπάρχουν καθόλου θηλυκά. Τα όντα αυτά είναι μικροκαμωμένα, και δεν έχουν μύτη, αλλά μόνο δυο ρουθούνια για ν’ αναπνέουν (Ζοχαρ 1 254Α).

Στη επίσης  Ζοχάρ 1 157Α αναφέρεται η ιστορία δύο ραβίνων, των  Hiya και Yosi. Αυτοί ήρθαν σε επαφή με ένα ον, το οποίο εξήλθε από μια σπηλιά. Η προέλευσή του ήταν ένας υποχθόνιος κόσμος με το όνομα Arka. Οι κάτοικοι εκεί είναι ανθρωποειδή, καθόλα όμοιοι με μας, με τη διαφορά ότι έχουν δυο κεφάλια. Ακολούθησε συζήτηση, καθώς το όν είχε την περιέργεια να μάθει πληροφορίες για τον δικό μας κόσμο.

Ορισμένοι καμπαλιστές πιστεύουν ότι οι κάτοικοι του προαναφερθέντος κόσμου είναι οι δαίμονες, τους οποίους ονομάζουν Mazikin. Εδώ πρέπει να επισημανθεί ότι σύμφωνα με την καμπαλλιστική παράδοση γίνεται διάκριση μεταξύ των πεπτωκότων αγγέλων και των δαιμόνων. Οι δαίμονες Mazikin ήταν όντα με φυσικό εν μέρει σώμα, των οποίων η δημιουργία δεν ολοκληρώθηκε επειδή ξημέρωσε το πρώτο Σάββατο και ο Θεός αναπαύθηκε.

Λόγω της μη ολοκλήρωσης της δημιουργίας τους, δεν συγχώρεσαν ποτέ τον Θεό. Έκτοτε τον μισούν μαζί με όλα τα δημιουργήματά του. Μισούν τους ανθρώπους και η μόνη σκέψη τους είναι να κάνουν το κακό. Σύμφωνα με το Ταλμουδ και την μιδρασική παράδοση, οι δαίμονες Mazikin είναι υποχθόνιοι.

Στο υποχθόνιο σύμπαν τοποθετείται και η ύπαρξη των ανθρωποειδών ερπετών (reptilians) από κάποιους καμπαλλιστές. Σύμφωνα με αυτή την άποψη τα ανθρωποειδή ερπετά είναι εξέλιξη των δεινοσαύρων, οι οποίοι ενδέχεται επίσης να ζούσαν υποχθόνια.  Κατά τον Μαϊμονίδη τα ερπετοειδή συγχέονται με τα Σεραφείμ, επειδή η εβραϊκή λέξη seraph ή saraf σημαίνει ερπετό.

Όταν, λοιπόν, ο Σαμαήλ, γνωστός και ως Σατανάς έλαβε την μορφή φιδιού (για τους καμπαλλιστές ανθρωποειδούς ερπετού),  έλαβε την μορφή των Σεραφείμ, τα οποία ήταν άγια και όμορφα. Με αυτή την μεταμόρφωση κατάφερε να ξεγελάσει τους πρωτοπλάστους. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω η Εδέμ βρίσκεται στο κέντρο του υποχθόνιου σύμπαντος και εκεί συνέβησαν τα βιβλικά γεγονότα.

Τα παραπάνω λεχθέντα εξηγούν άριστα το γιατί τα μέσα μαζικής ψυχαγωγίας επιδεικνύουν τόση σπουδή στο να προβάλουν την ύπαρξη δεινοσαύρων. Από την άλλη, πολλές ταινίες και σειρές επιστημονικής φαντασίας έχουν ως θέμα τους την εισβολή εξωγήινων ερπετοειδών. Πρόκειται για την κατήχηση σε ιδέες που συνιστούν την προβολή στην πραγματική ζωή της λατρείας του όφεως.

Στο παρόν άρθρο πρωταρχικός σκοπός ήταν να φανούν οι καμπαλιστικές ρίζες των συγκεκριμένων θεωριών επιστημονικής φαντασίας. Δευτερευόντως φάνηκαν οι καταβολές τους στον εβραϊκό γνωστικισμό, τόσο η θεωρία της κοίλης γης, όπως αρχικά ειπώθηκε, όσο και η θεωρία για τα ανθρωποειδή ερπετά. Η δεύτερη, με την χρήση των Σεραφείμ ως πρωτογενές υλικό, ανάγει τις καταβολές  της στην ενοχική γραμματεία. Ταυτόχρονα και η λατρεία του όφεως είναι αρχαία γνωστική λατρεία (βλ. οφίτες).

Στο τρίτο και τελευταίο μέρος θα εξετάσουμε το φλέγον θέμα των προαδαμιαίων και την σχέση της εξελικτικής δημιουργίας με την Καμπαλλά.

Μέρος Γ' – Η εξελικτική δημιουργία.

Στο τρίτο μέρος της τριλογίας θα ανιχνευτεί η σχέση του φλέγοντος ζητήματος της εξελικτικής δημιουργίας με την Καμπαλλά. Όπως θα φανεί παρακάτω η θεωρία αυτή δεν ήταν τίποτε παραπάνω από ένα εφεύρημα των καμπαλλιστών, το οποίο έγινε αργότερα αποδεκτό και από τους Σιωνιστές για καθαρά πολιτικούς λόγους.
    
Σε αυτό το θέμα συνυφαίνονται τρία κεφάλαια: α) η χρονολόγηση του σύμπαντος, β) η θεωρία των προ-αδαμιαίων και γ) η εξελικτική δημιουργία.

Σ' αυτό το κεφάλαιο θα ακολουθηθεί διαφορετικός τρόπος παρουσίασης, απ'  ότι στα προηγούμενα μέρη. Θα γίνει παράθεση απόσπασμάτων από τα έργα των ίδιων των καμπαλλιστών και σιωνιστών, όλοι τους Εβραίοι, οπου θα υπάρχουν και πλούσιες αναφορές στα έργα των προγενέστερων ραβίνων. Η συμβολή του γράφοντος είναι τα επεξηγηματικά σχόλια.

α. Η χρονολόγηση του σύμπαντος.

Σε αυτό το κεφάλαιο τα αποσπάσματα προέρχονται από το άρθρο του Aryeh Kaplan, The Age of the  Universe, το οποίο βρίσκεται στη συλλογή των έργων του με τίτλο, Immortality, Resurrection and the Age of the Universe,  έκδοση του Yaakov Elman το 1993.

O Aryeh Kaplan (1934-1983), ήταν ραββίνος στο Mason City της Iowa και , αν και ορθόδοξος Ιουδαίος, είχε πλήρη γνώση της διδασκαλίας της Καμπαλλά.

Επίσης παρατίθενται απόοσπάσματα από κείμενα του καμπαλλιστή ραβίνου του Chicago, Harav Ariel bar Tzazok, τα οποία βρίσκονται στην ιστοσελίδα του.

“Οι Σαββατικοί Κύκλοι (σ.σ. Η θεωρία των Semita, ενικός Semitot)

Η μόνη επιλογή που μας απομένει είναι να κοιτάξουμε στην κλασσική γραμματεία για την Τορά και να βρούμε αν υπάρχει κάποια συναφής αναφορά, σχετικά με την ηλικία του σύμπαντος. Είναι σημαντικό, ότι υπάρχει ένα πολύ σπουδαίο, αν και όχι τόσο γνωστό, θέμα υπό συζήτηση στο Sefer ha-Temunah, ένα αρχαίο καμπαλλιστικό έργο, το οποίο αποδίδεται στον Nehunya ben ha-Kanah, έναν ραββίνο του πρώτου αιώνα των ταναϊμ. Το έργο συζητά τις μορφές των εβραϊκών γραμμάτων και είναι η πηγή στην οποία αναφέρονται ως επι το πλείστον, πολλές γνώμες της γραμματείας της νομικής (halakha) γραμματείας. Έτσι το Sefer ha-Temunah δεν είναι κάποιο άγνωστο και ασήμαντο έργο, αλλά ένα έργο στο οποίο στηρίζοται πολλές αυθεντίες της halakha.

To Sefer ha-Teunah μιλά για τους Σαββατικούς κύκλους (shemitot). Αυτό στηρίζεται στην ταλμουδική διδασκαλία, ότι ο κόσμος θα υπάρχει για εξι χιλιάδες χρόνια και στην έβδομη χιλιετία θα καταστραφεί (Sanhedrin 97a). To Sefer ha Temunah δηλώνει ότι αυτός ο κύκλος των επτά χιλιάδων χρόνων είναι ένας Σαββατικός κύκλος. Ωστόσο, επειδή υπάρχουν επτά Σαββατική κύκλοι σε ένα Ιωβηλαίο, ο κόσμος είναι προορισμένος να υπάρχει για σαράντα εννέα χιλιάδες χρόνια.

Το ερώτημα που τίθεται είναι, σε ποιον Σαββατικό κύκλο βρισκόμαστε σήμερα; Μερικές αυθεντίες υποστηρίζουν ότι είμαστε στον δεύτερο Σαββατικό κύκλο. Άλλοι υποστηρίζουν ότι είμαστε στον έβδομο κύκλο. Σύμφωνα με την δεύτερη άποψη, το σύμπαν θα ήταν σαραντα δύο χιλιάδων ετών, όταν δημιουργήθηκε ο Αδαμ. Όπως θα δούμε, οι επιπτώσεις αυτού είναι πολύ σημαντικές”. Aryeh Kaplan σ. 6

“Σύμφωνα με το Sefer ha-Tamunah, λοιπόν, υπήρχαν άλλοι κόσμοι πριν δημιουργηθεί ο Αδαμ. Αυτοί οι κόσμοι ήταν προηγούμενων Σαββατικών κύκλων” ο.π. σ.7

“Μεταξύ των προηγούμενων γενιών των καμπαλλιστών, πρίν τον Ari' zal (σ.σ.Ισαακ Λούρια 16ος αι.),  για το δόγμα των Shemita είχαν γράψει σχεδόν όλοι οι καμπαλλιστές, ακόμα και ο δάσκαλος του Ari'zal, ο ραββίνος David Ibn Zimra (σ.σ. Εδώ ο Ariel bar Tzazok επιμένει να χρησιμοποιεί το όνομα του Λούρια για να δημιουργήσει εντυπώσεις. Ο ίδιος ο Λούρια δεν μίλησε ποτέ γι'  αυτό). Αυτοί οι Καββαλιστές δίδαξαν ότι το δόγμα των Shemita δεν βρίσκεται μόνο στην προφορική παράδοση, αλλά πήγαν κατευθείαν στο κείμενο της Τορά για να δείξουν ότι η ιστορία του χρόνου δεν έχει ειπωθεί πλήρως στη Βίβλο” Ariel bar Tzazok, Pre-Adamic Civilizatios: Secrets of the kabbalistic Shemitot, p.1

“Στη Midrash (Gen. R. 3:7) τίθεται ένα ερώτημα: με τι ήταν απασχολημένος ο Θεός, πριν από την δημιουργία αυτού του κόσμου; Η Midrash αναφέρει ότι ο Θεός ήταν απασχολημένος με το να δημιουργεί και να καταστρέφει κόσμους. Οι Καμπαλλιστές είχαν πάντα βαθειά ενόραση και κατανόηση της φύσεως αυτών των προ-αδαμιαίων κόσμων” ο.π.
    
“Μια άλλη επίσης γνωστή μιδρασική διδασκαλία υποστηρίζει την θεωρία των Σαββατικών κύκλων. Η Midrash δηλώνει ότι ο Θεός δημιουργούσε σύμπαντα και τα κατέστρεφε. Ένα πολύ σπουδαίο κλασσικό καμπαλλίστικό κείμενο, το Ma'arekhel Elokut, δηλώνει λεπτομερώς ότι αυτό το εδάφιο αναφέρεται σε κόσμους που υπήρχαν σε προηγούμενους Σαββατικούς κύκλους, πριν τη δημιουργία του Αδαμ. Η ίδια πηγή δηλώνει λεπτομερώς ότι ημιδρασική διδασκαλία, για την ύπαρξη και άλλων χρονικών περίοδων πριν από αυτή [την δημιουργία], μιλά επίσης για τους Σαββατικούς κύκλους” Aryeh Kaplan σ. 7
    
Παρακάτω η ανάπτυξη του θέματος φέρει ως αυθεντία τον ραββίνο Ισαάκ της Ακκο (1250-1350). Ο Ισαάκ ήταν μαθητής του Ramban ή αλλιώς Rabbi Mose ben Nahman, ενός από τις καμπαλλιστικές αυθεντίες της εποχής του. Αναφέρεται συχνά στο έργο του Rabbi Elijah de Vidas, Reshit Hokhmah. Η Ζοχάρ εκδόθηκε επί των ημερών του και ήταν από εκείνους που αποφάνθηκαν για την γνησιότητά της.

“Πριν μερικά χρόνια απόκτησα, ως μέρος ενός ερευνητικού προγράμματος, μια φωτοτυπία ενός από τα σπουδαιότερα έργα του ραββίνου Ισαάκ, του Ozar ha-Hayyim. Σε αυτό ανακάλυψα μια εντελώς νέα επεξήγηση της θεωρίας των Σαββατικών κύκλων.

Ο ραββίνος Ισαάκ γράφει ότι εφόσον οι Σαββατικοί κύκλοι υπήρχαν πριν από τον Αδάμ, η χρονολόγησή τους δεν θα πρέπει να μετράται με ανθρώπινα χρόνια, αλλά με θεϊκά χρόνια. Έτσι το Sefer ha-Temunah μιλά για θεϊκά χρόνια, όταν δηλώνει ότι το σύμπαν είναι σαράντα δυο χιλιάτων ετών.  Αυτό έχει μερικές αναπάντεχες συνέπειες, διότι σύμφωνα με κάποιες μιδρασικές πηγές, μια θεϊκή ημέρα αποτελείται από χίλια γήινα έτη, οπότε ένα θεϊκό έτος ισοδυναμεί με 365,250 γήϊνα έτη.

Έτσι σύμφωνα με τον ραββίνο Ισαάκ της Άκκο, το σύμπαν έχει ηλικία 42,000Χ365,250 έτη. Αυτό φέρει ως αποτέλεσμα 15,340,500,000 έτη, ένα πολύ σημαντικό εύρημα. Από υπολογισμούς που στηρίζονται στην διαστολή του σύμπαντος και άλλες κοσμολογικές παρατηρήσεις, η σύγχρονη επιστήμη έχει συμπεράνει ότι η Μεγάλη Έκρηξη συνέβει κατά προσέγγιση 15 δισεκατομύρια χρονια πριν. Αλλά εδώ βλέπουμε το ίδιο νούμερο να δίνεται από μια πηγή της Τορά που γράφτηκε περίπου επτά αιώνες πριν” ο.π. σ. 9

β. Προ-Αδαμιαίοι.
    
Όταν ο Δαρβίνος ξαμόλησε την θεωρία του για την καταγωγή των ειδών στον κόσμο, οι αθεϊστικοί κύκλοι βρήκαν τα εφόδια για να πολεμήσουν με “επιστημονικό” τρόπο τις θεϊστικές απόψεις. Οι καμπαλιστές δεν έχασαν την ψυχραιμία τους και προχώρησαν σε συμβιβασμό.

Ένας από αυτούς, ο ραββίνος Yisrael Lifshitz (1760-1862, Desau και μετά στο Danzig) βρήκε τον τρόπο να συμβιβάσει τα παλαιοντολογικά ευρήματα της εποχής του (μαμούθ, δεινόσαυροι) με τις διδασκαλίες της Καμπαλλά.

Στο έργο του Tiferes Yisrael, ένα σχολιαστικό κείμενο στην Μισνά και συγκεκριμένα στο 11ο κεφάλαιοτης διατριβής Sanhedrin, θεωρεί ότι το γεγονός της μη αναφοράς τη Τορά στους δεινόσαυρους οφείλεται στο ότι αυτοί υπήρξαν σε προηγούμενο Σαββατικό κύκλο. Στην συνέχεια αναφέρεται στους προ-αδαμιαίους.

Παρατίθεται απόσπασμα από το έργο του, το οποίο πάρθηκε από την αγγλική μετάφραση που βρίσκεται στο βιβλίο Challenge,Torah Views on Science and its Problems έκδοση των Aryeh Carmell & Cyril Domb, Jerusalem 2000.

“Από όλα αυτά μπορούμε να δούμε ότι οι όλοι οι καμπαλλιστές μας έχουν πει εδώ και πολλούς αιώνες για την τετραπλή καταστροφή και ανανέωση της γης, η οποία έχει βρει την πιο ξεκάθαρη πιθανή επιβεβαίωση στην εποχή μας....

Το πρώτο γράμμα της Τορά, με το παραδοσιακό του τετραπλό taggin κρύβει το ότι η εποχή μας είναι η τέταρτη,και το γεγονός ότι είναι ένα beth (σ.σ. Beresith), και γράφεται κεφαλαία, φανερώνει  ότι η κορωνίδα της δημιουργίας, το σκεπτόμενο άτομο, τώρα κατοικεί στον κόσμο για δεύτερη φορά.

Διότι κατά την άποψή μου, οι προϊστορικοί άνθρωποι, των οποίων τα υπολλείματα ανακαλύφθηκαν στην εποχή μας, και που ζούσαν πολύ πριν τον Αδάμ, είναι οι ίδιες οι 974 προ-αδαμιαίες γενεές που αναφέρονται στο Ταλμούδ (Shabbat 88 και Hagiga 14) και ζούσαν στην αμεσως προγενέστερη από την δική μας εποχή” (σελ. 134).

Η παραπομπή του Lifshitz είναι ολίγον ανακριβής. Πρόκεται για το Hagiga 13B, το οποίο παρατίθεται αμέσως παρακάτω:

“Διδάσκεται ότι ο ραββί Συμεών ο Ευσεβής είπε: Αυτές είναι οι εννιακόσιες και εβδομήντα τέσσερις γενεές που προόδευσαν για να δημιουργηθούν (52)
52. (σημείωση του σχολιαστή της έκδοσης)

Σύμφωνα με την ραββινική μετάφραση του Ψαλμ. 105,8, το θεϊκό σχέδιο προέβλεπε την δημιουργία χιλίων γενεών πριν να δοθεί η Τορά. Προβλέποντας την κακία τους ο Θεός παρακράτησε τις 974 γενεές και έδωσε την Τορά στις 26 γενεές από τον Αδάμ” (πηγή εδώ  http://halakhah.com/pdf/moed/Chagigah.pdf)

Οι καμπαλιστές θεωρούν δηλαδή ότι αυτές οι 974 παρακρατημένες γενεές ήταν προ-αδαμιαίες. Ιστορικό ενδιαφέρον έχει το σχόλιο του μεταφραστή του Lifshitz, το οποίο δίδεται αμέσως παρακάτω:

“Έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι η προσέγγιση που δίνει εδώ ο Ραββί Lipschitz έχει γίνει αποδεκτή ως έγκυρα εναλλακτική από έναν από τις μεγαλύτερες αυθεντίες της Halakah του 19ου και πρώιμου 20ου αι., τον Ραββί Sholom Mordechai Schwadron του Berzhan της Πολωνίας (τον MaHaRSaM, 1835-1911). Βλ. Το έργο του Techelet Mordechai, Bereshit, (2).”

O ραββίνος Ariel bar Tzazok που αναφέρθηκε παραπάνω, γράφει στο ίδιο κείμενό του:

“Υπάρχουν κάποιοι καμπαλλιστές, όπως ο Ραββί Yehuda Fatiyah, ο οποίος στο έργο του Beit Lekhem Yehuda (2,66A) έγραψε γι'  αυτά εξετάζοντας συγκεκριμένες πτυχές του δόγματος των Shemita. Ακόμα περισσότερο ο Ραββί Fatiyah, στο Minhat Yehuda (p. 222) επεκτείνεται σε ένα εδάφιο από το Ζοχάρ, το οποίο μιλά για τους προ-αδαμιαίους γονείς του Αδάμ. Δηλώνει επίσης ότι οι γονείς του Αδάμ συνουσιάστηκαν σε πνευματικό επίπεδο, ότι η μητέρα του συνέλαβε και γέννησε το σώμα του Αδάμ, το οποίο, όπως ανέφερα προηγουμένως, ήταν ολόκληρο μη-φυσικό. Από που προήλθαν οι γονείς του Αδάμ, δεν λέει ο Ραββί Fatiyah. Ωστόσο, ξεκαθαρίζει ότι  ήταν υπαρκτά όντα και όχι απλά μια επωνυμία του Θεού” (σελ. 3-4)

Και σε ένα άλλο κείμενο του το Pre-Adamic Humanity, 2013 γράφει:

“Το Ταλμουδ, Hagigah 13B, χρησιμοποιεί την μιδρασική μέθοδο για να βγάλει το συμπέρασμα από την γραφή, ότι υπήρξαν 974 γενεές της ανθρωπότητας πριν τον Αδάμ. Ένα από τα πρώιμα καμπαλιστικά έργα, το Ma'arekhet Elokut, δηλώνει ειδικότερα ότι το Ταλμούδ κάνει ξεκάθαρη αναφορά σε ανθρώπινες γενεές από προηγούμενους Σαββατικούς κύκλους.

Για κάποιο λόγο, όσο προόδευσαν, η τελευταία γενεά από αυτές τις 974 διέφθηρε τον εαυτό της και καταστράφηκε από έναν συνδυασμό του θεϊκού σχεδίου και των δικών της  καταστροφικών επιλογών. Ο δικός μας Αδαμ και η βιβλική ιστορία έρχονται ως επακόλουθο της καταστροφής του.

Πράγματι, η ύστερη καμπαλλιστική γραμματεία αναφέρει ότι ο Αδάμ ήρθε στην γη από άλλη περιφέρεια (σσ. Βλέπε το δεύτερο μέρος) ή διάσταση, με συγκεκριμένο σκοπό να υπηρετήσει ως mashiah (λυτρωτής) στους προγενέστερούς του. Μεταφράζουν το Γεν 2,15 που δηλώνει ότι ο Θεός  έβαλε τον Αδαμ στην Εδεμ να εργάζεται και να ασφαλίζει τον κήπο, ως αναφορά στον λυτρωτικό χαρακτήρα της αρχικής του αποστολής.” (σελ. 2)

Το παρακάτω έχει ενδιαφέρον:

“Οι σοφοί εξηγούν ότι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο υπάρχουν τόσες διασταυρούμενες πολιτισμικές αναφορές σε ένα προϊστορικό προηγμένο πολιτισμό κάποιου είδους, που συνήθως αναφέρεται ως Ατλαντίδα ή Μου (Λεμούρια)”.

Αναρωτιέται κανείς, οι θεωρίες συνομωσίας ποιον καμπαλλιστικό στόχο εξυπηρετούν;  Να περάσουν αυτές τις θεωρίες από την σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας στην σφαίρα της αποδεκής πραγματικότητας;  

Μέρος Δ' – Καμπαλλά και η θρησκεία του μέλλοντος

Το τέταρτο μέρος είναι νοηματική συνέχεια του τρίτου και χωρίστηκε αναγκαστικά λόγω έκτασης σε μια δεύτερη ενότητα. Ακολουθείται πάντως η αρίθμηση των κεφαλαίων από το προηγούμενο.

γ. Η εξελικτική δημιουργία.  

Στο τρίτο κεφάλαιο παρατίθενται αποσπάσματα από έναν καμπαλιστή ραββίνο του 19ου αιώνα, τον Elijah Benamozegh, που έζησε και δίδαξε στο Λιβόρνο της Ιταλίας, και έναν επίσης Εβραίο, τον Σιωνιστή αρχιραββίνο του Ισραήλ Abraham I. Kook (1865-1935).  

Ο δεύτερος δεν ήταν καμπαλιστής. Ήταν όμως σημαίνουσα θρησκευτική προσωπικότητα της εποχής λίγο πριν από την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Γνώρισε σε βάθος και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον Δαρβινισμό. Ήταν ο άνθρωπος, ο οποίος εισήγαγε την καμπαλλιστική μέχρι τότε θεωρία της εξελικτικής δημιουργίας, και, όπως θα φανεί από τα σχετικά αποσπάσματα το έκανε για καθαρά πολιτικούς λόγους.
    
Τα αποσπάσματα προέρχονται από τα εξής έργα:  

Daniel R .Langton, Elijah Benamozegh and Evolutionary Theory: A Nineteenth Century Italian Kabbalist’s Panentheistic Response to Darwin, University of Manchester,διδακτορική διατριβή, θα εκδοθεί στο European Journal of Jewish Studies 10 (2016)

Daniel R. Langton, Abraham Isaac Kook's Account of Creative Evolution: A Response to Modernity for the sake of Zion, Melilah 10 (Manchester 2013) pp. 1-11.

“Έχοντας επίγνωση  ότι οι σύγχρονοί [του] Εβραίοι ακαδημαϊκοί απέρριπταν την Καμπαλλά ως δεισιδαιμονία, ο Benamozegh πέρασε όλη του τη ζωή προσπαθώντας να αποδείξει την αξία της και την κεντρική θέση που κατείχε στον Ιουδαϊσμό, με κύριο έργο του το  Israël et l’humanité (Ισραήλ και ανθρωπότητα), το οποίο εκδόθηκε μετά τον θάνατό του το 1914. Επιχειρηματολογώντας για την σπουδαιότητα του Ιουδαϊκού μυστικισμού, χρησιμοποίησε τον όρο 'εβραϊσμός', ο οποίος γι'  αυτό συμπεριελάμβανε την ολότητα της ιουδαϊκής θρησκείας, όχι μόνο τις βιβλικές και ραββινικές διδασκαλίες, αλλά και τον μυστικισμό, τον οποίο θεωρούσε ως την ανώτερη θεολογική έκφραση. Κεντρική θέση στην σκέψη του κατείχε το καμπαλλιστικό όραμα της κοσμικής εξέλιξης με ισχυρά πανθεϊστικά υπονοούμενα.” (Daniel R .Langton, Elijah Benamozegh, σ.1)

Η επισήμανση δικιά μας για να φανεί ότι για τους καμπαλλιστές, όπως και για πολλούς άλλους νεο-εποχίτες, η εξέλιξη δεν σταμάτησε, αλλά είτε σωματικά, είτε πνευματικά συνεχίζεται για την δημιουργία του υπερ-ανθρώπου. Όπως, μάλιστα, ο ίδιος ο Benamozegh σημειώνει το έργο του Theologia dogmatica e apologetica:
    
“Αλλά θα σταματήσει η φύση εδώ; Αυτό θα ήταν πολύ παράξενο... διότι η τάξη, η οποία κυβερνά τον φυσικό κόσμο πρέπει επίσης να κυβερνά και τον ηθικό κόσμο, και δεν υπάρχει λόγος για μένα να πιστέψω, ότι η δύναμη που διαμόρφωσε τον άνθρωπο, όπως υπάρχει τώρα, δεν θα διαμορφώσει τον άνθρωπο για να τον βελτιώσει στο μέλλον” (Livorno 1877, p. 276)

Εδώ φαίνεται με ενάργεια η πανθεϊστική αντίληψη του, καθώς μιλά για την φύση, αυτό που κάποιοι σήμερα ονοματίζουν Μητέρα-Φύση, ως ζωτική δημιουργική δύναμη. Επίσης αναγνωρίζει στην φυσική τάξη μια ηθικοπλαστική εξελικτική δύναμη.

Στο  Israël et l’humanité έρχεται πιο κοντά στον Δαρβίνο και προτάσει ότι η Πεντάτευχος προέβλεπε πριν τον Αναξίμανδρο την εξελικτική διαδικασία:

“Αλλά αν εξετάσουμε το βιβλικό κείμενο μόνο του, δεν βλέπουμε ότι γνωστοποιεί την αρχή της προόδου; Κάθε νέα δημιουργία κατά την διάρκεια των έξι ημερών σηματοδοτεί ένα βήμα μπροστά από τις προηγούμενες δημιουργίες. Η ζωή εμφανίζεται μετά το άψυχον, και στις εμφάσεις της ζωής υπάρχει πρόοδος, μέχρι την εμφάνιση του ανθρώπου, του τελευταίου και πιο τέλειου όντος. Όπως και να έχει, η περιγραφή των σταδίων της ζωής στην ιστορία της Γένεσης πάντα τραβούσε την προσοχή. Διότι εδώ υπάρχει μια αξιοθαύμαστη πρόβλεψη αυτού που η επιστήμη χρειάστηκε αιώνες για να ανακαλύψει.  

Ο Αναξίμανδρος, τον οποίον μερικές φορές ακούμε να αναφέρεται ως πρόδρομος των δαρβινικών δογμάτων, είχε μόνο μια αμυδρή ιδέα αυτής της προόδου. Σύμφωνα με αυτόν η επίδραση του φωτός στο έδαφος, που τότε ήταν καλυμμένο με νερό, παρήγαγε ταινίες που εξελίχθηκαν σε σώματα, κάτι σαν το σύγχρονο πρωτόπλασμα, και αυτοί οι οργανισμοί εξελίχθηκαν σταδιακά για να δώσουν ζωή στα είδη που υπάρχουν σήμερα. Οι πρόγονοι του ανθρώπου ήταν ζώα του νερού κάτι σαν τα ψάρια.

Χρειάζεται να διαβαστεί μόνο η πρώτη σελίδα από την Πεντάτευχο, για να πειστούμε για την ανωτερότητα των βιβλικών πληροφοριών έναντι των θεωριών του Ίωνα φιλοσόφου” (Benamozegh, Israël et l'humanité. Etude sur le problème de la religion universelle et sa solution, επιμέλεια και γαλική μετάφραση Aimé Pallière 1914, σσ 339-340. Αγγλική μετάφραση Elijah Benamozegh: Israel and Humanity, Preface and Appendix on "Kabbalah in Elijah Benamozegh's Thought"by Maxwell Luria, Moshe Idel).

Ο Benamozegh μιλά παρακάτω για την εξελικτική αυτο-τελειοποίηση του ανθρώπου, καθώς θεωρεί ότι η ζωτική δύναμη που εξελίσσει βρίσκεται εντός των ειδών:

“Είναι σίγουρο ότι στον ηθικό, όπως και στον φυσικό κόσμο, αυτά τα άτομα που είναι προικισμένα με μεγάλη ζωτική δύναμη, είναι ικανά να αντιμετωπίσουν τις περιβαλλοντικές επιδράσεις. Καθένα [είδος] μπορεί να αφομοιώσει στον εαυτό του ότι είναι κατάλληλο και θα προσπαθήσει ν'  αποφύγει την αφομοίωση. Αυτό είναι προαπαιτούμενο για την ανάπτυξη. Διότι, αντί να υποστηρίξουμε μαζί με τον Δαρβινισμό ότι το περιβάλλον διαμορφώνει τα είδη, καλύτερα να πούμε ότι τα είδη παίρνουν από τον εξωτερικό κόσμο ο,τιδήποτε τους είναι απαραίτητο για την πλήρη ανάπτυξη. Είναι σύμφωνο με αυτόν τον νόμο της αφομοίωσης, ότι το ισχυρότερο άτομο αναπτύσσεται και βελτιώνει τον εαυτό του, μεταμορφώνοντας αυτού που είναι κατώτερο στην δική του ουσία κατά την ανάπτυξη της δικής του φύσης, αλλά επίσης ανυψώνει κατά μερικούς βαθμούς αυτό, το οποίο χρησιμοποείται με αυτό τον σκοπό (σσ. Εννοεί τον κόσμο γύρω από το άτομο. Εδώ εξηγείται το ειδάλλως ανεξήγητο ενδιαφέρον τινών για το περιβάλλον). Αυτή είναι η πορεία των ανθρώπων, όπως και η κοσμική πρόοδος, και τέτοιο είναι και το θεοσοφικό δόγμα της Ανύψωσης”. (ο.π. σ. 49)

Αυτό θα το συνεχίσουμε και θα το αναλύσουμε περισσότερο στο τέταρτο κεφάλαιο. Στην συνέχεια η καμπαλλιστική αντιμετώπιση του Δαρβινισμού με την βοήθεια της εξελικτικής δημιουργίας πέρασε και στον ορθόδοξο Ιουδαϊσμό μέσω του Abraham I. Kook, όπως προειπώθηκε:

“Η θεωρία της εξέλιξης, η οποία κερδίζει στις ημέρες την αποδοχή του κόσμου, έχει μεγαλύτερη σχέση με τις μυστικές διδασκαλίες της Καμπαλλά, παρά με άλλες φιλοσοφίες. Η εξέλιξη, η οποία προχωρά με σκοπό την βελτίωση, προσφέρει σε μας βάση για οπτιμισμό στον κόσμο. Πως μπορούμε να απελπιστούμε, όταν συνειδητοποιούμε ότι τα πάντα εξελίσσονται και καλυτερεύουν; Διερευνώντας το εσωτερικό νόημα της εξέλιξης προς μια βελτιωμένη κατάσταση, βρίσκουμε την ερμηνεία του θεϊκού σχεδίου με απόλυτη ενάργεια. Είναι ακριβώς η En Sof  που ενεργεί και καταφέρνει να πραγματοποιήσει την άπειρη δυνατότητα. Η εξέλιξη ρίχνει φως στους τρόπους του Θεού. Όλη η ύπαρξη εξελίσσεται και ανυψώνεται, αν και αυτό είναι δυσδιάκριτο σε κάποιες επιμέρους περιπτώσεις. Ανυψώνεται προς το ύψος του απόλυτου καλού” (Abraham Isaac Kook, Orot Ha-Teshuvah [Lights of Penitence] (Jerusalem: Mossad Ha-Rav Kook, 1925, 1985),
II:555. Αγγλική μετάφραση στο Abraham Isaac Kook and Ben Zion Bokser, Abraham Isaac Kook: The Lights of Penitence, Lights of Holiness, the Moral Principles, Essays, Letters and Poems (London: SPCK, 1979), 220-221}

Παρακάτω ο Κοοκ αναφέρει τον λόγο της αναγκαστικής αποδοχής της εξελικτικής δημιουργίας από τους πιστούς, σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς των άθεων:

“Εκεί που οι αιρετικοί (σ.σ. Εννοεί τους άθεους) βρίσκουν την βάση για την απόρριψη των θρησκευτικών πεποιθήσεων, εκεί κάποιος μπορεί να βρει την κατάλληλη αντιμετώπιση των απόψεών τους... Όλα αυτά τα επιχειρήματα, τα οποία σημειώνονται ως άγοντα στην αίρεση, όταν κάποιος διερευνά τους βασικούς ισχυρισμούς τους, είναι από μόνα υποστηρικτικά μιας βαθύτερης θρησκευτικής πίστης, περισσότερο διαφωτιστικά και ζωτικά, από όσο εκφράζονταν στην απλή σύλληψη που επικρατούσε πριν την αντιμετώπιση της πρόκλησης.  

Η εξελικτική δημιουργία, η οποία τείνει να γίνει αποδεκτή από όλους όσους ακολουθούν τα μαθήματα της λογικής που στηρίζεται στην αίσθηση της αντίληψης, αρχικά θέτει μια πρόκληση στη θρησκεία, που υπογραμμίζει την δύναμη του Θεού που διαποτίζει τα πάντα. Πραγματικά, δεν μπορεί κανείς να υπερεκτιμήσει την σημασία της θεωρίας της εξελικτικής δημιουργίας, η οποία εξαλείφει κάθε ελάττωμα στην ανάδυση της ύπαρξης” {Abraham Isaac Kook, Orot Ha-Kodesh [Lights of Holiness] (Jerusalem: Mossad Ha-Rav Kook, 1938, 1985), II:556-560. Αγγλική μετάφραση στο Kook and Bokser, The Essential Writings of Abraham Isaac Kook, 170, 173-4}.

Ο Κοοκ έρχεται σε έναν συμβιβασμό και για να τον κάνει πιο εύληπτο φέρνει ως παράδειγμα τον Μαϊμονίδη, ο οποίος τον Μεσαίωνα συμβίβασε την φιλοσοφική άποψη για την αιωνιότητα του σύμπαντος με τον Ιουδαϊσμό:

“Η σχέση της θεωρίας της εξέλιξης – με όλα της τα παρακλάδια – με τον Ιουδαϊσμό και τις θεμελιώδεις του απόψεις στην εποχή μας, είναι παρόμοια με την αρχαία αντιπαράθεση της διδασκαλίας για την αιωνιότητα του σύμπαντος με τον Ιουδαϊσμό, την εποχή του πνευματικού πολέμου με τους Έλληνες. Εδώ χρειάζεται για να δώσουμε λύση,  ν'  ακολουθήσουμε την επιστημονική μέθοδο του Μαϊμονίδη, αν και οι μέθοδοι της λογικής έχουν αλλάξει με το πέρασμα του χρόνου. Με όλα τα επιστημονικά ελαττώματα στην θεωρία της εξέλιξης, η οποία στις μέρες μας βρίσκεται στο ξεκίνημα της ανάπτυξής της και στα αρχικά της στάδια, ας πάρουμε κουράγιο για να στηρίξουμε την θριαμβευτική επιβεβαίωση του Ιουδαϊσμού στην βάση των ισχυρισμών της, οι οποίοι με μια πρώτη ματιά φαίνονται ανταγωνιστικοί σε μας... Θα ασχοληθούμε με το να θέσουμε την πνευματική μας θέση, όχι στη βάση κάποιας επιμέρους φιλοσοφίας ή στη βάση της δέσμευσης προς κάποια επιμέρους ιδέα, αλλά στην διάχυση όλων των ιδεαλιστικών δυνάμεων, που κάθε μια τώρα λειτουργεί μεμονωμένα, ενσωματώνοντας αυτές σε ένα εκτενές σύνολο” {Abraham Isaac Kook, ‘Talele Orot’ [Fragments of Light], Takhemoni 1 (1910). Αγγλική μετάφραση στο Kook and Bokser, Abraham Isaac Kook: The Lights of Penitence, Lights of Holiness, the Moral Principles, Essays, Letters and Poems, 306}.

Εδώ τώρα ο Κοοκ δεν μας φανερώνει μόνο την μέθοδο για την ενσωμάτωση της θεωρίας της εξέλιξης στον Ιουδαϊσμό, αλλά και την μέθοδο για την μετάδωση της ιδέας αυτής σε κάθε θρησκεία και ιδεολογία για την δημιουργία του Οικουμενισμού.

δ. Η θρησκεία του μέλλοντος.

Θα αναρωτηθεί, ίσως, κάποιος, γιατί η θεωρία της εξέλιξης να είναι το μέσο που θα οδηγήσει στην θρησκεία του μέλλοντος; Διότι με τον τελολογικό της χαρακτήρα – όσο και αν θέλει να φαίνεται ως επιστημονική θεωρία, οι συνέπειές της είναι φιλοσοφικο-θρησκευτικές – μπορεί να διαφθείρει κάθε ιδεολογία και κάθε θρησκευτική πεποιήθηση, εφόσον παραμερίζει τους θεούς των διαφόρων θρησκειών, θεοποιώντας τον άνθρωπο. Ιδού πως το θέτει ο Κοοκ:

“Η σκέψη μας αναγκαστικά φτάνει στη θέση ότι, η δημιουργία αυτού του [φυσικού] κόσμου και του κόσμου που είναι να έρθει, του μέλλοντος του ατόμου και του γενικού μέλλοντος της ανθρωπότητας, όλα αυτά έχουν συλληφθεί σε μία προοπτική και είναι όλα συσχετισμένα. Όλες οι ηθικές αξίες προβάλουν ενδεδυμένες θεϊκή σημασία. Ακόμα περισσότερο, μας δίνεται η βάση για τις ελπίδες μας και η επιβεβαίωση ότι θα εκπληρωθούν. Η δραστικότητα της προσδοκίας αντιστοιχίζεται με την δραστικότητα της διαδικασίας της αντίληψης. Και μ'  αυτό συμπεραίνεται ότι η δυνατότητα προόδου πέρα από τα όρια του φυσικού νόμου γίνεται αντιληπτή και είναι συμβατή με τα στοιχεία όλων των αποδεκτών διδασκαλιών” (η υπογράμμιση δική μας, Kook, Orot Ha-Kodesh [Lights of Holiness], II:565-566. Αγγλική μετάφραση στο Kook and Bokser, The Essential Writings of Abraham Isaac Kook, 174).

Η καθολική αποδοχή της θεοποίησης δε του ανθρώπου, όχι με πνευματικούς τρόπους, αλλά ως εξελικτικό βήμα, θέτει ως απαραίτητη προϋπόθεση την δημιουργία εκείνων των εξωτερικών συνθηκών (εφόσον ο άνθρωπος έχει ούτως ή άλλως την εσωτερική προδιάθεση για εξέλιξη) που θα αναγκάσουν την ανθρωπότητα να εξελιχθεί. Οι απαραίτητες αυτές προϋποθέσεις θα είναι ο οικουμενισμός και η παγκοσμιοποίηση, η ενότητα δηλαδή της ανθρωπότητας, την οποία θα φέρει ο “μεσσίας”. Έχουμε , λοιπόν, προετοιμασία για την έλευση του αντιχρίστου.

Όπως περιγράφει με ποιητικό τρόπο παρακάτω ο Κοοκ, η ανθρωπότητα θα οδηγηθεί στην ενότητα μέσα από την αλληλοκατανόηση:

“Μέσα από την χάρη της ατελείωτης ολοκλήρωσης μας δίνεται η επιβεβαίωση της πίστεως, ότι ακόμα και στο μέλλον, όταν νέα άσματα θα ακουστούν και όταν τα διανοητικά και πολιτισμικά μας αιτήματα θα λάβουν νέα μορφή, μια πηγή ζωής θα ανοίξει για μας, για να πετύχουμε νέα και σπουδαία κατορθώματα, μέσω της εναργούς κατανόησης” (ο.π.).

Επανερχόμενοι στα κείμενα του Benamozegh, βρίσκουμε τον τρόπο εκπλήρωσης των παραπάνω. Η εξέλιξη του ηθικού κόσμου με τρόπο παρόμοιο με τον φυσικό, συνεπάγεται και εξέλιξη των θρησκειών:

“Όπως η παρούσα τάξη των πραγμάτων αντιπροσωπεύει  μια εξέλιξη πέρα από αυτό που προηγήθηκε, έτσι επίσης και αυτό που θα ακολουθήσει θα ξεπεράσει αυτό που είναι. Στην ιστορία της γης κάθε περίοδος μορφώνει μια παλιγεννεσία, μια ανανέωση ή αναγέννηση, με σεβασμό σε αυτούς που προηγήθηκαν, την ίδια στιγμή που είναι γέννηση και αρχή με σεβασμό σ' αυτό που θα ακολουθήσει. Η διαδοχή των κόσμων και η αξανόμενη τελείωσή τους, είτε στο παρελθόν είτε στο μέλλον, είναι μια άπειρη ακολουθία. Υπάρχει μια εξέλιξη, η οποία καθορίζεται από τους νόμους που παρουσιάζει η Καμπαλλά από τα διάφορα Sefirot, Αιώνες, Υποστάσεις, ή Απορροές. Αυτή είναι η τεράστια εφαρμογή αυτού που μας διδάσκει η Γραφή σχετικά με τις διάφορες εποχές της ανθρωπότητας, στις οποίες ο Θεός λατρεύεται με διαφορετικό όνομα: Elohim, Shaddai, και τελικά το Τετραγράμματον”. (σ.338)

Ιδού, λοιπόν, και ο σπόρος του Οικουμενισμού.

“Πρέπει να δεχθούμε την μεταφορική εικόνα της θρησκείας ως έναν οργανισμό, που αναπτύσσεται περνώντας μέσα από όλες τις φάσεις, από σπόρο σε καρπό, ενώ αλλάζει συνεχώς, αλλά -όπως κάθε τι ζωντανό – πάντα ίδιο στην ουσία του... Ωστόσο δεν πρέπει να σγχέουμε την φυσική ανάπτυξη ενός οργανισμού, την οργανική του εξέλιξη με αλλαγές που μπορεί να επιβάλλονται με σκοπό την προσαρμογή του οργανισμού στους νέους καιρούς και στους νέους τόπους. Το πρώτο είδος της αλλαγής είναι κατάλληλο και νόμιμο, με μια λέξη ορθόδοξο, ενώ το δεύτερο είναι λάνθασμένο και βλαβερό για την ιδέα την οποία ισχυρίζεται ότι εξυπηρετεί, και κάποιος θα μπορούσε να πει, αντιεπιστημονικό, καθώς η εξελικτική επιστήμη δεν γνωρίζει επανάσταση, αλλά αργή μεταμόρφωση μόνο, ασυνείδητη επιλογή” (σ. 320)

Εδώ δηλαδή εξηγεί γιατί προτείνει την εξελικτική δημιουργία έναντι του Δαρβινισμού.

Σε σχέση με τα παραπάνω ο Mose Idel γράφει ότι η Καμπαλλά ήταν για τον Benamozegh η τέλεια θρησκευτική λύση για το μέλλον. Συμπληρώνουμε ότι είναι αυτό που ο π. Σεραφείμ Ρόουζ περιγράφει άριστα στο βιβλίο του Η Θρησκεία του Μέλλοντος. Και όπως το περιγράφει ο σχολιαστής του Daniel R .Langton:

“Το σχέδιο της πρόνοιας είχε να κάνει με την εξέλιξη σε μια αληθινή παγκόσμια θρησκεία, η οποία θα έφερνε την αναγέννηση της ανθρωπότητας και θα οδηγούσε στην μεσσιανική εποχή και σε μια ανώτερη εκτίμηση της θεϊκής, ανθρώπινης και κοσμικής ενότητας” σ.17.

Μέρος Ε' -  2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος (1968) του Stanley Kybrick

Έχοντας αναλύσει το καμπαλλιστικό θεωρητικό υπόβαθρο των έργων επιστημονικής φαντασίας, θα εξεταστούν πλέον τρεις κλασσικές ταινίες του είδους, για να γίνει κατανοητό το πως εφαρμόζονται τα προαναφερθέντα.

Οι ταινίες είναι:

• Stanley Kubrick's 2001:A Space Odyssey (1968)
• The Cube (1997 σενάριο-σκηνοθεσία Vinzenco Natali & Cube 2: Hypercube (2002 σκηνοθεσία Andrzej Sekula, αρχικό σενάριο Sean Hood, διασκευή από τον παραγωγό Ernie Barbarash)
• Christopher Nolan's Interstellar (2014).

α. Ο σκηνοθέτης και το έργο του.

Είναι απορίας άξιον πως κάποια άγνωστα και σπάνια ονόματα κατάφεραν να παραμείνουν  στην αφάνεια για αρκετούς αιώνες. Το επίθετο του Πολωνοεβραίου Kubrick παραπέμπει κατευθείαν στον αρχαίο αιρετικό Κουβρίκο ή αλλιώς Μάνη, τον ιδρυτή του Μανιχαϊσμού (http://www.impantokratoros.gr/gnostikismos-manichaismos.el.aspx)

Κυκλοφορεί στους κύκλους των σινεφιλ ένα ανέκδοτο για τον Kubrick. Κάποια μεταμεσονύχτια στιγμή χτυπάει το τηλέφωνο στο σπίτι του πασίγνωστου συγγραφέα ιστοριών μυστηρίου Stephen King. Αυτός το σηκώνει αγουροξυπνημένος και ακούει τον Stanley Kubrick να τον ρωτά γεμάτος αγνωνία από το πλατώ των γυρισμάτων του The Shining (ταινία στην οποία συνεργάστηκαν):

• Πιστεύεις στον Θεό;

          Ο Stephen King ξεροβήχει και του απαντά:

• Ναι...

          Τότε ο Stanley Kubrick γρυλίζει:

• Το ξερα!!

          και του κλείνει το τηλέφωνο κατάμουτρα.

Η υπό εξέταση ταινία ήταν σεναριογραφική συνεργασία μεταξύ του Stanley Kubrick και του συγγραφέα ιστοριών επιστημονικής φαντασίας Arthur C. Clark. Η ιδέα προήλθε από το διήγημα του δεύτερου με τίτλο The Sentinel (1953), ωστόσο η σύλληψη του σεναρίου ήταν εξ ολοκλήρου του Kubrick . Ο Arthur Clark είχε βοηθητικό ρόλο στην ανάπτυξη του και σε πολλά σημεία δεν καταλάβαινε καν τι ήθελε να πει ο Stanley. Ειδικά τον επίλογο της ταινίας δεν μπόρεσε να τον κατανοήσει ο συνεργάτης του, πολύ δε περισσότερο οι κριτικοί της. Και αυτό για  έναν  απλούστατο λόγο, διότι δεν είχαν το απαραίτητο ερμηνευτικό κλειδί.

Κατά κοινή ομολογία το 2001 A Space Odyssey θεωρείτε ως το καλύτερο έργο του Kubrick, ή καλύτερα ως το μεγάλο έργο του και μάλιστα μια από της καλύτερες, αν και δυσνόητη, ταινίες όλων των εποχών. Μεγάλο Έργο ή λατινιστί Magnum Opus είναι εκείνη η αλχημιστική διαδικασία, η οποία οδηγεί στην παραγωγή του Λίθου του Φιλοσόφου. Ίσως αναρωτηθεί ο αναγνώστης, γιατί αυτή η αυθαίρετη σύγκριση μιας κινηματογραφικής ταινίας με μια αλχημιστική μέθοδο. Όπως εξηγεί ο Γάλλος αλχημιστής και συγγραφέας Fulcanelli στο βιβλίο του Le Mystère des Cathédrales (1926), στα μεγάλα έργα τέχνης κρύβονται πολλές μυστικές διδασκαλίες, κατά παράδοση. Αυτό θα φανεί παρακάτω από την ερμηνεία της ταινίας.

Λίγα επεξηγηματικά στοιχεία είναι απαραίτητο να δωθούν για την καλύτερη κατανόηση από τον αναγνώστη. Ο Λίθος του Φιλοσόφου είναι εκείνος ο αλχημιστικός καταλύτης, ο οποίος σε φυσιολογικό επίπεδο βοηθάει στην μετατροπή οποιουδήποτε ευτελούς μετάλλου (κυρίως του μόλυβδου) σε χρυσό, ενώ σε πνευματικό επίπεδο οδηγεί στον διαφωτισμό και την πνευματική τελείωση.

Η διαδικασία παραγωγής του Λίθου του Φιλοσόφου καλείται Magnum Opus, όπως προειπώθηκε. Στην ερμητική παράδοση ο όρος χρησιμοποιείται για την πνευματική μεταμόρφωση του ανθρώπου. Τα μεγάλα έργα τέχνης υποτίθεται ότι συμβάλουν σε αυτήν ακριβώς την διαδικασία, δηλαδή στην πνευματική μεταμόρφωση και βελτίωση του ατόμου.

Στην αλχημεία η μέθοδος χωρίζεται σε τέσσερα στάδια με τις εξής ονομασίες:

            α) nigredo, μελάνωσις

            β) albedo, λεύκανσις

            γ) citrinitas, ξάνθωσις

            δ) rubedo, ίωσις.

Ως μεγάλο έργο, η ταινία αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Καθένα από αυτά θα εξεταστεί ξεχωριστά.

β.  κεφ. Α' The Dawn of Man.

Αξιοσημείωτο γεγονός σε αυτό το κεφάλαιο είναι το ότι δεν υπάρχουν καθόλου διάλογοι. Άρα το νόημα του κεφαλαίου βρίσκεται στις εικόνες και τους συμβολισμούς τους.

Η εισαγωγή ξεκινά με την πλανητική συζυγία του Ήλιου, της Σελήνης και της Γης. Όλοι  οι  μύστες δέχονται ότι οι πλανητικές συζυγίες σηματοδοτούν σημαντικότατες εξελίξεις και πραγματικά το θέμα του κεφαλαίου είναι η εξέλιξη του ανθρώπου από τον πίθηκο.

Την ίδια στιγμή που στην οθόνη κυριαρχεί η πλανητική συζυγία, ως μουσική υπόκρουση ακούγεται το  “World Riddle Theme” (ο γρίφος του κόσμου) από το μουσικό έργο του Richard Strauss με τίτλο “Thus Spoke Zarathustra”.  O Richard Strauss εμπνεύστηκε αυτό το έργο από το ομώνυμο βιβλίο του Friedrich Nitzsche, όπου ο μισότρελλος φιλόσοφος προφητεύει την δημιουργία του Υπεράνθρωπου. Σημειωτέον, ότι ο Ζαρατούστρα ήταν ο ιδρυτής της περσικής μαγικής-αλχημιστικής θρησκείας, του ζωροαστρισμού.

Άρα εξαρχής ο Stanley Kubrick με συμβολικό τρόπο υπόσχεται να λύσει το μυστήριο του κόσμου, το οποίο αφορά το τρίπτυχο πιθηκάνθρωπος-άνθρωπος-υπεράνθρωπος, με εργαλεία του στοιχεία αυτής της μαγικής-αλχημιστικής παράδοσης, η οποία κληρονομήθηκε στους σύγχρονους καμπαλλιστές.

Στην επόμενη σκηνή κυριαρχεί μια επιβλητική ανατολή του ήλιου. Εμφανίζεται ο τίτλος του κεφαλαίου “The Dawn of Man” για να κατατοπίσει τον θεατή σχετικά με το πότε. Ακολουθούν περιγραφικές σκηνές της ζωής μίας φυλής πιθήκων. Βρώση, πόση ξεψείρισμα. Η τροφή τους είναι φύλλα και καρποί. Τίποτα το ιδιαίτερο. Η ζωή ξετυλίγεται ήσυχα γύρω από έναν νερόλακο.

Κάποια στιγμή εισβάλει στην περιοχή γύρω από τον νερόλακο μία δεύτερη φυλή πιθήκων, οπότε ξεκινά η υπεράσπιση της περιοχής. Η διαμάχη των δύο φυλών περιορίζεται σε κραυγές, χειρονομίες και επίδειξη δύναμης. Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν γίνεται χρήση βίας, οι πίθηκοι δεν γνωρίζουν πως να είναι βίαιοι, κατά την άποψη πάντα του σκηνοθέτη. Η μία φυλή εκδιώκει την δεύτερη, χωρίς ωστόσο να χυθεί αίμα.

Στη συνέχεια η φυλή των πιθήκων κοιμάται ήσυχα στην σπηλιά της. Όμως κάτι παράξενο συμβαίνει. Στην είσοδο της σπηλιάς εμφανίζεται ένας μαύρος μονόλιθος. Ο μυστηριώδης αυτός μονόλιθος υπήρξε αντικείμενο συζήτησης για πολλά χρόνια, από όσους είδαν την ταινία. Η σημασία του δεν έγινε ποτέ κατανοητή και ο Kubrick δεν έδωσε ποτέ εξηγήσεις. Τι ακριβώς σημαίνει θα το εξηγήσουμε παρακάτω.

Για την μουσική υπόκρουση της σκηνής ο Kubrick χρησιμοποίησε δύο έργα του György Ligeti , το Requiem και το Lux Aeterna (αιώνιον φως). Άρα είναι ξεκάθαρο ότι πρόκειται για σκηνή μεγάλης θρησκευτικής-μυστικιστικής σημασίας και ο σκηνοθέτης θέλει να το τονίσει.

Η φυλή των πιθήκων αντιλαμβάνεται τον μονόλιθο και αντιδρά φοβισμένα. Πλησιάζουν προσεκτικά τον μονόλιθο. Ξεθαρεύουν λίγο. Κάποιος πίθηκος τον ακουμπά και τραβά αμέσως το χέρι του. Στην συνέχεια τον ακουμπά ξανά, όπως και οι υπόλοιποι. Βήμα-βήμα εξοικειώνονται και τον αγγίζουν πλέον όλοι. Ακριβώς πάνω και πίσω από τον μονόλιθο συμβαίνει η πλανητική συζυγία.

Αυτή η επαφή με τον μονόλιθο φέρνει την πνευματική εξέλιξη του πιθήκου. Αρχίζει να αντιλαμβάνεται καλύτερα το περιβάλλον γύρω του. Πιάνει ένα κόκκαλο και το χτυπά με άλλα. Βλέπει ότι τα κόκκαλα σπάνε. Έτσι ανακαλύπτει το πρώτο εργαλείο του και αυτό είναι ένα ρόπαλο, ένα όπλο. Η επόμενη σκηνή δείχνει τους πιθήκους να τρώνε, μόνο που αυτή την φορά έχουν σκοτώσει κάποιο ζώο και τρώνε ωμές τις σάρκες του. Ο πίθηκος από χορτοφάγος έγινε σαρκοφάγος.

Η επόμενη σκηνή έχει να κάνει με τη δεύτερη σύγκρουση των δύο φυλών των πιθήκων. Μόνο που αυτή την φορά δεν περιορίζεται σε φωνασκίες και χειρονομίες. Γίνεται περισσότερο βίαιη. Ο αρχηγός των πιθήκων που ήρθαν σε επαφή με τον μονόλιθο κρατά στο δεξί του χέρι το κοκκάλινο ρόπαλο. Καθώς ο αρχηγός της άλλης φυλής τού επιτίθεται, τού ρίχνει μια με το ρόπαλο στο κεφάλι και τον ξαπλώνει. Το χτύπημα δείχνει την απειρία στην χρήση του όπλου και το γεγονός ότι αποτραβιέται αμέσως δείχνει μια ανασφάλεια για το αποτέλεσμα.

Ο πρώτος φόνος. Η υπόλοιπη φυλή συγκετρώνεται γύρω από το πτώμα και χτυπούν με την σειρά τους ένας-ένας το πεσμένο σώμα. Η σκηνή θυμίζει τελετή ανθρωποθυσίας. Ο θρησκευτικός χαρακτήρας της συνδέεται με τον αντίστοιχο της σκηνής με τον μονόλιθο, δηλαδή την τελετή της μύησης. Ενισχύεται από την αβεβαιότητα για την εκτέλεση της πράξης.

Ο πρώτος φόνος, αποτέλεσμα δειλίας, επιβραβεύεται σκηνοθετικά. Ο πίθηκος θριαμβολογεί και πετά το κοκκάλινο ρόπαλο στον αέρα. Τέλος του πρώτου μέρους της ταινίας.

Ποια είναι τα συμπεράσματα από όσα είδαμε μέχρι στιγμής; Η εξέλιξη του πιθήκου σε άνθρωπο πυροδοτήθηκε από ένα εξωτερικό ερέθισμα, τον μονόλιθο. Ο μονόλιθος δεν μετάλλαξε γενετικά τον πίθηκο, αλλά πνευματικά. Η πνευματική αλλαγή ήταν αυτή που οδήγησε στην γενετική με έναυσμα την χρήση του εργαλείου.

Το εργαλείο όμως ήταν ένα όπλο και αυτό είναι πολύ σημαντικό. Ένα όπλο το οποίο οδήγησε στον πρώτο φόνο και χάρισε στον πίθηκο την νίκη έναντι του αντιπάλου. Γιατί, όμως, όπλο; Γιατί φόνος; Γιατί πόλεμος; Διότι, όπως, γράφει ο Νίτσε στο ομώνυμο με την μουσική επένδυση της ταινίας έργο του, Τάδε έφη Ζαρατούστρα:    

“Ο πόλεμος και το κουράγιο έχουν καταφέρει μεγαλύτερα επιτεύγματα από την ελεημοσύνη” και ο Kubrick ως γνήσιος νιτσεϊστής πιστεύει ότι ο πόλεμος είναι αιτία προόδου της ανθρωπότητας, “ο πόλεμος είναι η αιτία όλων των καλών πραγμάτων” (F. Nietzsche, The Gay Science : Second Book, 92).

γ. Ο άνθρωπος στη σελήνη.

Ακολουθεί μία από τις εντυπωσιακότερες και πιο πολυσυζητημένες σκηνές στην ιστορία του κινηματογράφου. Το κόκκαλο, το οποίο πέταξε ο πίθηκος στον αέρα, μεταμορφώνεται σε διαστημόπλοιο στο διάστημα. Ο Kubrick προσπερνά όλη την ανθρώπινη ιστορία και οδηγεί τον θεατή σε ένα φουτουριστικό τεχνοκρατικό μέλλον. Η αποτύπωση της κοινωνίας στις εικόνες που θα ακολουθήσουν θα υπαινιχθούν την μελλοντική εξέλιξη της στην διαστημική εποχή, κατά την δική του πάντα εκδοχή.

Το διαστημόπλοιο, ιδιοκτησία της Pan-American, κατευθύνεται προς έναν διαστημικό σταθμό. Ο σταθμός οπτικά θυμίζει ρόδα του λούνα παρκ. Στροβιλίζεται υπό τον εορταστικό ήχο του Μπλε Δούναβη (An der schönen blauen Donau ), του Johann Straus του νεώτερου. Ο εορταστικός τόνος μάλλον είναι σκηνοθετική ειρωνία, διότι η κοινωνία που περιγράφεται στην συνέχεια είναι σκοτεινή, με αρνητικό αντίκτυπο τόσο στην ποιότητα της ζωής του ανθρώπου, όσο και στον ψυχισμό του.

Ας τα πάρουμε με την σειρά. Αρχικά, η μεταμόρφωση του οστού, δηλαδή του όπλου του προηγούμενου κεφαλαίου, σε διαστημόπλοιο δεν είναι τυχαία. Έχει την δική της σημασία. Την εποχή που γυρίστηκε η ταινία ο Ψυχρός Πόλεμος των δύο υπερδυνάμεων ήταν στο απώγειο του. Οι εξαγγελίες ΗΠΑ και Σοβιετικής Ένωσης για τον εξοπλισμό του διαστήματος και μάλιστα για την αποστολή πυρηνικών πυραύλων στο διάστημα, ενέτεινε τον φόβο παγκοσμίως, ότι ο όλεθρος είναι κοντά, ο θάνατος θα έρθει από ψηλά.

Η φουτουριστική κοινωνία είναι άοσμη και άγευστη, όπως το πλαστικοποιημένο φαγητό που τρώνε οι πρωταγωνιστές στο διάστημα. Ενώ το πρώτο κεφάλαιο είναι γυρισμένο εξ ολοκλήρου στην άγρια φύση, η υπόλοιπη ταινία παρουσιάζει ένα κλειστοφοβικό και αποστειρωμένο, πλήρως ελέγξιμο και κατευθυνόμενο περιβάλλον. Κυριαρχεί ένα τεχνοκρατικό-μιλιταριστικό κατεστημένο, το ίδιο κατεστημένο που κατέστρεψε τον κόσμο στην προηγούμενη ταινία του Kubrick, με τίτλο Dr. Strangelove. Επηρεάζει και κατευθύνει τις μάζες, μέσω των ψεμμάτων που διαδίδονται από τα ΜΜΕ.

Όσο και αν αυτά φαντάζουν τετριμένα στις ημέρες μας, την εποχή που γυρίζονταν η ταινία, δηλαδή το 1968, η τεχνόλογία είχε μόλις εισβάλλει στην ζωή του μέσου Αμερικάνου και των κατοίκων των πολύ ανεπτυγμένων χωρών. Ο Kubrick κάνει μία πρόβλεψη για τις επιπτώσεις της χρήσης της τεχνολογίας, για το πως θα επηρεάσουν εντέλει τον ψυχισμό του ανθρώπου. Γι'  αυτό και παρουσιάζει του χαρακτήρες των πρωταγωνιστών επίπεδους, κενούς συναισθημάτων. Λειτουργούν ως καλοκουρδισμένα μέρη της κοινωνικής μηχανής, πειθήνια και χωρίς αποκλίσεις. Παρουσιάζει, όντως, μια αρνητική εικόνα της μελλοντικής κοινωνίας και έχει πολύ συγκεκριμένους λόγους που το κάνει. Θα εξηγηθεί παρακάτω.

Ο τεχνοκράτης ήρωας του κεφαλαίου Heywood Floyd προσγειώνεται σε μια αμερικάνικη βάση στην επιφάνεια της σελήνης. Σε μία συνάντηση με στρατιωτικούς και επιστήνονες ανακοινώνει ότι η ανακάλυψη πρέπει να κρατηθεί μυστική, διότι ο κόσμος δεν είναι ακόμη έτοιμος για μια τέτοια αποκάλυψη. Θα μπορούσε να έχει αρνητικές συνέπειες στους ανθρώπους, γι'  αυτό θα πρέπει να τους προετοιμάσουν κατάλληλα, με πολλά πολλά ψέμματα. Πρέπει να πουν ότι μια επιδημία έχει προκύψει στην σεληνιακή βάση, οπότε πρέπει να μπει σε καραντίνα.

Εδώ ο Kubrick με μισόλογα αφήνει τον θεατή του με πολλά ερωτηματικά. Του επιτρέπει, όμως, ταυτόχρονα να συμπεράνει ότι έχει γίνει μια πολύ σημαντική ανακάλυψη στη σελήνη, η οποία πρέπει να κρατηθεί μυστική από την κοινωνία, διότι η αποκάλυψη της αλήθειας θα φέρει πολύ σημαντικές αλλαγές. Περι τίνος πρόκειται; Ο Kubrick κατασκευάζει μία θεωρία συνομωσίας.

Οι επόμενες σκηνές αρχίζουν να λύνουν κάποιες απορίες, αλλά ας μην αυταπατάται ο θεατής. Περισσότερες απορίες δημιουργούνται από τους συμβολισμούς των σκηνών, παρά λύνονται από τις φειδωλές εξηγήσεις. Ο Kubrick εξακολουθεί να παίζει με τον θεατή του τη γάτα με το ποντίκι για να τον φέρει εκεί που θέλει, ώστε να μπορέσει να δεχτεί τις ιδέες που ο σκηνοθέτης υποβάλει, ως δικά του συμπεράσματα.

Οι εξηγήσεις που δίνει έχουν ως εξής. Πριν λίγους μήνες η Nasa μετά από μαγνητική σάρωση της επιφάνεια τηςς σελήνης, ανακάλυψε μια ανωμαλία στο σήμα που λάμβανε. Ξεκίνησε μια ερευνητική αποστολή στο σημείο της μαγνητικής ανωμαλίας και η εκσκαφή αποκάλυψε έναν μαύρο μονόλιθο, ακριβώς ίδιο με τον μονόλιθο που συνάντησαν οι πίθηκοι στο προηγούμενο κεφάλαιο.

Μία ομάδα επιστημόνων κατευθύνεται στο σημείο της εκσκαφής. Παρατηρούν τον μονόλιθο και στην συνέχεια αρχίζουν να φωτογραφίζονται σαν να πρόκειται για κάποιο αξιοθέατο μνημείο, και όχι για μια σημαντική ανακάλυψη. Στο σημείο αυτό ο Kubrick ειρωνεύεται την ρηχότητα και γελειότητα του σύγχρονου άνθρωπου, που δεν μπορεί να αντιληφθεί την αξία του θησαυρού που βρίσκεται ενώπιόν του. Δεν τον ψέγει, διότι έχει επιρρίψει την ευθύνη για την κατάντια της κοινωνίας στο πολιτικό-στρατιωτικό κατεστημένο. Τονίζει ότι ήρθε η ώρα για μια αλλαγή.

Πολλοί στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν τις σκηνές αυτές, προσάρμοσαν την ερμηνεία στις πεποιθήσεις τους. Μπορούσαν να το πράξουν διότι το σενάριο είναι ανοιχτό σε διάφορες ερμηνείες. Εξάλλου, και ο ίδιος ο Arthur Clark, εξέλιξε την πλοκή στη σειρά των βιβλίων του. Το θέμα, όμως, είναι τι θέλει να πει πραγματικά ο Kubrick.

Είπαν, λοιπόν, πολλοί ερμηνευτές ότι ο λόγος που ο μονόλιθος βρισκόταν θαμμένος στη σελήνη, οφείλεται στον στόχο που έθεσαν οι εξωγήινοι κατασκευαστές του. Όταν πια ο άνθρωπος θα είχε προοδεύσει τεχνολογικά τόσο, ώστε να μπορεί να φτάσει στο φεγγάρι και κάνει εκεί ανασκαφές, να καταφέρει να τον βρει.

Ο Kubrick σε κανένα σημείο της ταινίας του δεν φανερώνει, ούτε καν υπαινίσσεται την ύπαρξη εξωγήινων. Σε κανένα σημείο και τίποτα δεν φανερώνει ότι πρόκειται για τεχνούργημα. Όσες ερμηνείες υποστηρίζουν κάτι από αυτά είναι απλά αποτυχημένες. Η συμμετρία των αναλογιών του και η τελειότητα της κατασκευής του, εννοούν κάτι άλλο και θα ερμηνευθεί στον οικείο τόπο.

Αν ήταν σωστές οι παραπάνω ερμηνείες, τότε ο μονόλιθος, ως τεχνούργημα εξωγήινων θα ήταν όντως αξιοθέατο και ορθώς τα μέλη της αποστολής θα φωτογραφίζονταν μπροστά του. Είναι ακριβώς αυτές οι ρηχές και γελείες ερμηνείες, οι στερημένες πνευματικότητα, που στηλιτεύει ο σκηνοθέτης στην προηγούμενη σκηνή, ως κατάντια μιας υλιστικής κοινωνίας.

Πρέπει, όμως να επισημάνουμε, ότι θέλει να τονίσει την διαφορά στην αντιμετώπιση του μονόλιθου. Ο πίθηκος μέσα στην απλότητα της άγνοιας και του πρωτογονισμού του αντιμετώπισε με θρησκευτικό δέος τον παράξενο μονόλιθο. Ο άνθρωπος του διαστήματος, γεμάτος ορθολογισμό και την επιστημονικότητα, βλέπει το εύρημα ως γραφικό αξιοθέατο. Αγνοεί  ότι ο μονόλιθος είναι ενεργός. Μόλις ο ήλιος εμφανίζεται πίσω από την σελήνη και το φως  πέφτει επάνω σ΄αυτόν, εκπέμπει έναν οξύ ήχο τόσο αφόρητο, ώστε τα μέλη της ομάδας αναγκάζονται να κλείσουν τ'  αυτιά τους. Όταν θα εξηγήσουμε την σημασία του μονόλιθου παρακάτω θα αναλύσουμε περισσότερο αυτήν τη σκηνή.

γ. Το ταξίδι στον Δία.

Στο τρίτο μέρος η ταινία μας μεταφέρει στο εσωτερικό ενός διαστημοπλοίου με κατεύθυνση στον πλανήτη Δία. Μια ερευνητική αποστολή πέντε επιστημόνων ταξιδεύει, χωρίς κανένας να γνωρίζει τον πραγματικό στόχο του ταξιδιού. Τρία από τα μέλη βρίσκονται σε νάρκη, καθώς η διακυβέρνηση του διαστημοπλοίου απαιτεί μόλις δύο μέλη συνεπικουρούμενα από έναν υπερ-υπολογιστή.

Ο υπολογιστής παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Έχει όνομα, HAL, και προσωπικότητα. Έχει παρατηρηθεί ότι διαθέτει και τα πρώτα δείγματα ψυχισμού. Εκφράζει απορίες για τον σκοπό της αποστολής, φανερώνει συναισθήματα. Την ίδια στιγμή οι ανθρώπινοι ρόλοι είναι για ακόμα μια φορά ψυχροί και επίπεδοι. Λειτουγούν ως θύματα πλύσης εγκεφάλου από το τεχνοκρατικό, μιλιταριστικό καθεστώς. Υπακούν πειθήνια, χωρίς ερωτήσεις ή αμφισβητήση.

Αυτό που ενδιαφέρει κυρίως  να δείξει ο Kubrick είναι το ότι πλέον οι άνθρωποι είναι στερημένοι υπαρξιακών προβληματισμών. Κάνει μία σύγκριση ανθρώπου-μηχανής και κατά τα φαινόμενα ο άνθρωπος υστερεί σε ανθρωπιά. Η αντίθεση είναι έντονη.

Κάποια στιγμή ο HAL δυσλειτουργεί. Τα δύο μέλη σκέφτονται να τον αποσυνδέσουν. Ο HAL καταλαβαίνει τις προθέσεις τους και τους χειραγωγεί. Έτσι, καταφέρνει να τους οδηγήσει έξω από το σκάφος, τους αποκλείει την είσοδο και ο ένας σκοτώνεται. Ο δεύτερος, ο David Bowman,  καταφέρνει να ξαναμπεί στο διαστημόπλοιο και να αποσυνδέσει τον HAL.

Η σκηνή της αποσύνδεσης είναι δραματική. Η αποσύνδεση γίνεται σταδιακά και δίνει τον χρόνο στην κάμερα να καταγράψει την αντίδραση της μηχανής ενώπιον του θανάτου. Ο σκηνοθέτης φαίνεται να υποστηρίζει τον ανιμισμό. Η μηχανή αντιμετωπίζει τον θάνατο εκφράζοντας έντονο το συναίσθημα του φόβου. Σπαρακτικά ικετεύει τον άνθρωπο να μην την αποσυνδέσει και πριν το τέλος τραγουδά στίχους από το “Daisy Bell”, αλλιώς γνωστό ως “A Bicycle built for two”.

Το 1961 στα εργαστήρια της Bell ένας IBM 704 συνέθεσε την πρώτη μηχανική φωνή και τραγουδήθηκε το συγκεκριμένο κομμάτι από υπολογιστή. Η εξέλιξη της τεχνολογίας φαίνεται να προβληματίζει τον Kubrick γι'  αυτό και το τρίτο κεφάλαιο της ταινίας ψιλαφεί την σχέση ανθρώπου-μηχανής. Ο άνθρωπος επιβιώνει για δύο λόγους. Πρώτον, διότι έχει έντονο το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Τα ένστικτα κληρονομήθηκαν από τα ζώα κατά την εξέλιξη και είναι η εξέλιξη αυτή που βοηθά τον άνθρωπο να υπερισχύσει έναντι της ικανότερης μηχανής.

Γιατί αυτό;  Διότι ο πρωταγωνιστής, ο άνθρωπος, πρέπει να επιζήσει για το επόμενο τέταρτο μέρος της ταινίας, στο οποίο θα εξελιχθεί στον διαστημάνθρωπο. Είναι, δηλαδή, ο τελεολογικός χαρακτήρας της εξέλιξης αυτός που δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να υπερτερεί έναντι της μηχανής. Τελεολογικό χαρακτήρα έχει η εξελικτική δημιουργία και όχι ο δαρβινισμός, όπως ειπώθηκε στο τρίτο μέρος της τριλογίας “Καμπαλλά και επιστημονική φαντασία”. Άρα είναι φανερό  ότι ο Kubrick είναι οπαδός της εξελικτικής δημιουργιας, συμπέρασμα που εξάγεται αβίαστα ήδη από το πρώτο μέρος της ταινίας. Ήταν ο μονόλιθος με την πνευματικότητα που εμφύσησε, η αιτία εξέλιξης του πιθήκου.

Από την άλλη ο Kubrick αθωώνει τον HAL βάζοντας τον να πει αυτό το τραγουδάκι με παιδική αθωώτητα. Την στιγμή που σβήνει παίζει ένα κρυπτογραφημένο βιντεομήνυμα. Ένας ανώτερος αξιωματούχος, υπεύθυνος της οργάνωσης της αποστολής, ομολογεί ότι ο HAL ήταν προγραμματισμένος να πράξει όσα έπραξε. Η πρόθεση για την εξόντωση των ανθρώπων ανήκει στο ίδιο το καθεστώς, αυτό που πρώτα εξαφάνισε την ανθρωπιά από την κοινωνία.

Άρα ο HAL είχε προγραμματισμό, όχι ένστικτο. Αντίθετα ο άνθρωπος είχε ένστικτο, την   κινητήριο εκείνη δύναμη που είναι απαραίτητη για την επιβίωση. Αυτή είναι η απάντηση του Kubrick στην σχέση υπαρξιακή σχέση ανθρώπου-μηχανής.

δ. η γέννηση του αστρικού ανθρώπου.

Στο ίδιο βιντεομήνυμα αποκαλύπτεται και ο σκοπός της διαστημικής αποστολής. Ο μονόλιθος που ανακαλύφθηκε στη σελήνη, έστειλε σήμα στον Δία. Σκοπός ήταν να βρεθεί ο παραλήπτης του σήματος.

Το τέταρτο κεφάλαιο ξεκινά και κυριαρχείται από το ορχηστρικό “Atmospheres” του   György Ligeti. Ως μουσική σύνθεση στερείται μελωδίας, ρυθμού ή αρμονίας. Αποτελεί ένα συνοθύλευμα ανεξάρτητων και αυτοξελισόμενων ηχητικών αποσπασμάτων, τα οποία όμως δένουν σε ένα κομμάτι που αποπνέει αχρονικότητα και στατικότητα. Ήταν όντως η κατάλληλη επιλογή για την επένδυση των σκηνών στο εξώτερο διάστημα.

Ο μοναδικός επιζών της αποστολής είναι ο David Bowman. Bowman στα ελληνικά μεταφράζεται “τοξότης” και μ'  αυτό ο Kubrick προσωποποιεί το ομώνυμο ζώδιο “Sagittarius”. Αστρολογικά ο πλανήτης του Τοξότη είναι ο Δίας. Σ'  αυτόν κατευθύνεται ο Bowman, αλλά αυτό δεν χρειάζεται ν'  αναλυθεί ιδιαίτερα, διότι αρχική προτίμηση του Kubrick ήταν ο Κρόνος. Αναγκάστηκε να συμβιβαστεί με τον Δία, εξαιτίας του ότι η ομάδα των ειδικών εφφέ δεν μπορούσε να αποδώσει ρεαλιστικά τα δακτυλίδια του Κρόνου.

Ο Δίας και οι δορυφόροι του είναι σε συζυγία, όταν φτάνει το Discovery. Ανάμεσά τους βρίσκεται ο μονόλιθος που στροβιλίζεται μαζί τους σαν σε χορευτική φιγούρα. Ο Bowman εγκατελείπει το διαστημόπλοιο Discovery και φτάνει στον μονολιθο επιπλέοντας στο χάος. Μόλις τον αγγίζει η συνείδησή του ξεκινά ένα αστρικό ταξίδι με την ταχύτητα του φωτός.

Ο μονόλιθος του αποκαλύπτει τα μυστικά του σύμπαντος. Γίνεται η πύλη μέσα από την οποία ο ταξιδιώτης μεταβαίνει στο άπειρο. Η σαμανική-ψυχεδελική εμπειρία μεταμορφώνει τον Bowman με την Γνώση που του προσφέρει. Η γέννηση ενός άστρου, ο θάνατος ενός γαλαξία, η αναζήτηση ενός σπερματοζωαρίου. Εικόνες μυστικιστικές προσφέρουν μία θρησκευτικού τύπου έκσταση στον θεατή.

Ο Bowman είναι ο Οδυσσέας του τίτλου. Ολοκλήρωσε το ταξίδι και αποκόμισε σοφία από αυτό. Έφτασε μακρύτερα από οποιονδήποτε άλλον, κι έγινε αγνώριστος. Όταν επιστρέψει στη γη δεν θα είναι ο ίδιος. Θα έχει μεταμορφωθεί ή καλύτερα εξελιχθεί σε αυτό που είναι το πεπρωμένο της ανθρωπότητας.

Μετά το αστρικό ταξίδι ο Bowman εισέρχεται σε έναν χώρο που σκηνοθετικά θυμίζει το βασιλικό κοιτώνα. Η διακόσμηση είναι μπαρόκ, αλλά ο φωτισμός μοντέρνος. Η ιδιαιτερότητα βρίσκεται στο ότι το φως πηγάζει από το πάτωμα, από κάτω προς τα πάνω. Η Bowman περνά τρεις σταδιακές μεταμορφώσεις για να καταλήξει ετοιμοθάνατος στο νεκροκρέββατο. Τότε εμφανίζεται για μια τελευταία φορά ο μονόλιθος. Ο Bowman απλώνει το χέρι και ξεψυχάει.

Η εκπνοή του συνοδεύεται από μια λάμψη φωτός που γεμίζει την οθόνη. Καθώς αυτή υποχωρεί, ο θεατής μπορεί να διακρίνει αυτό που έχει γίνει γνωστό ως το αστρικό παιδί. Πρόκειται για το αγέννητο έμβρυο του επόμενου σταδίου εξέλιξης του ανθρώπου. Το κυοφορούμενο έμβρυο του αστρικού ανθρώπου. Το έμβρυο περνά μέσα από τον μονόλιθο, στην συνέχεια προσπερνά τη σελήνη με προορισμό τη Γη. Σύμφωνα με τις δηλώσεις του Kubrick στο αστρικό έμβρυο είναι η μετεμψύχωση του Bowman.

ε. Ο Μονόλιθος.

Τι είναι, όμως, αυτός ο μονόλιθος, ο πρωταγωνιστής των σημαντικότερων σκηνών της ταινίας; Για ν' απαντήσουμε στο ερώτημα, εφόσον δεν μπορούμε να κατανοήσουμε ακόμα την ουσία, θα εξετάσουμε τις ιδιότητες του.

Το μαύρο χρώμα του είναι σαφής αναφορά στην Prima Materia, την πρώτη ύλη για την κατασκευή του Λίθου του Φιλοσόφου. Στην Αλχημεία, η Prima Materia είναι το αρχέγονο εκείνο υλικό, από το οποίο κατασκευάστηκαν τα πάντα. Η ύλη εκείνη, η οποία μπορεί να μετουσιωθεί και να μεταμορφωθεί στο οτιδήποτε. Η εύρεση της πρώτης ύλης είναι ως αναζήτηση εξίσου σημαντική, όσο και η διαδικασία κατασκευής του Λίθου.

Ο Λίθος του Φιλοσόφου με την σειρά του μπορεί να μεταμορφώσει την ανθρωπότητα, σύμφωνα με τις δοξασίες των αλχημιστών. Πως το καταφέρνει αυτό; Χαρίζει στον άνθρωπο γνώση και αθανασία. Και τα δύο αυτά χαρίσματα τα παρείχε ο μονόλιθος. Χάρισε στον πίθηκο την βασική γνώση για την κατασκευή έργαλείων. Αυτή τον εξέλιξε σε άνθρωπο. Χάρισε στον Bowman συμπαντική γνώση και εξελίχθηκε σε αστρικό άνθρωπο. Χάρισε αθανασία όχι με την κλασσική έννοια, αλλά ως μετενσάρκωση.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο μονόλιθος είναι ο Λίθος του Φιλοσόφου. Υπάρχει, ωστόσο, ένα ακόμη κρυμένο μυστήριο, η λύση του οποίου θα βοηθήσει στην ταυτοποίησή του. Είναι γεγονός, ότι όσες φορές εμφανίζεται ο μονόλιθος προηγειται πλανητική συζυγία και αντίστοιχα, όσες φορές πραγματοποιείται πλανητική συζυγία εμφανίζεται ο μονόλιθος. Αυτό συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις με μία φαινομενική εξαίρεση.

Στην πρώτη σκηνή της ταινίας παρακολουθούμε την πρώτη πλανητική συζυγία, χωρίς ωστόσο ο μονόλιθος να εμφανίζεται πουθενά. Κι όμως είναι εκεί, αλλά δεν μπορούμε να τον δούμε για έναν πολύ συγκεκριμένο λόγο. O Kubrick κατασκεύασε τον μονόλιθο στις ακριβείς διαστάσεις της οθόνης Cinerama, που κυριαρχούσαν τότε στις αίθουσες των κινηματογράφων. Ο θεατής στην κινηματογραφική αίθουσα μπορούσε με λίγη πaρατηρητικότητα να διακρίνει τον μονόλιθο της πρώτης σκηνής. Σήμερα, όμως αυτό δεν είναι δυνατόν, καθώς οι αναλογίες της οθόνης έχουν αλλάξει.

Το σημαντικό είναι ότι ο μονόλιθος είναι η ίδια η ταινία του Kubrick. Το Magnum Opus του έχει παράγει τον Λίθο εκείνο που σύμφωνα με την διδασκαλία του και μέσω αυτής θα αναμορφώσει ή καλύτερα θα βοηθήσει την ανθρωπότητα να εξελιχθεί ένα ακόμα βήμα. Ο Kubrick δεν τρέφει αυταπάτες. Η ταινία του, ο μονόλιθος, η γνώση που παρέχει δεν είναι για όλους. Πολλοί θα την δουν, λίγοι θα την κατανοήσου, ακόμη λιγότεροι θα την αποδεχτούν. Αυτό είναι το νόημα της σκηνής στο δεύτερο μέρος, όπου τα μέλη της αποστολής βλέπουν τον μονόλιθο ως αξιοθέατο, βλέπουν την ταινία ως θέαμα. Όταν, όμως αυτός εκπέμπει το σήμα του, κλείνουν τ'  αυτιά τους. Δεν δέχονται το χάρισμά του, την γνώση που αυτός παρέχει, διότι αυτή η γνώση τους είναι αφόρητη.

Μόνο ο Οδυσσέας, ο Bowman, ο γνήσιος αναζητητής της αλήθειας, αυτός που θα κοπιάσει, θα φτάσει ως την άκρη του ηλιακού συστήματος, εκεί που κανείς πρiν δεν έχει πάει. Mόνο αυτός κρίνεται άξιος για να του αποκαλυφθεί η γνώση. Γι'  αυτό και ο Kubrick έκρυψε το νόημα της ταινίας του, πίσω από όμορφες εικόνες αλλά ποτέ δεν τις εξήγησε.

Η γνώση που προσφέρει η ταινία, δεν είναι επιστημονική ή καλύτερα δεν είναι ακαδημαϊκή. Διότι, όταν αναφερόμαστε στα μυστικά της δημιουργίας του συμπαντος, τότε μιλάμε για αποκάλυψη και μάλιστα θρησκευτικού χαρακτήρα, καθώς τα όρια επιστημονικότητας και θρησκευτικότητας καθαίρονται. Το σύνολο του γνωστικισμού, στην όποια θρησκευτική, παραθρησκευτική, αιρετική, θεοσοφική ή άλλη έκφανσή του, αυτό ακριβώς υπόσχεται, την παροχή της σωτηριώδους γνώσης.

H επαφή αρχικά του πιθήκου με τον μονόλιθο και στην συνέχεια του ανθρώπου, έχει χαρακτήρα θρησκευτικής μυσταγωγίας. Για ποια, όμως, θρησκεία μιλάμε;

στ΄ Οδύσσεια και Καμπαλλά.

Η Οδύσσεια του διαστήματος καταγράφει το καμπαλλιστικό ταξίδι της Επιστροφής. Πρόκειται για το μυστικιστικό εκείνο ταξίδι που οδηγεί τον άνθρωπο στον άπειρο Νου, μέσω των sephirot του Δένδρου της Ζωής. Το Δένδρο της Ζωής είναι η χαρτογράφηση της δημιουργίας εκ του μηδενός, ή κατά την καμπαλλιστική ορολογία, από το τίποτα στο κάτι. Αυτή η πορεία από το τίποτα στο κάτι συμβολίζεται με το παγκοσμίως γνωστό πλέον LOL, που είναι σύνθετη λέξη από το LO (= τίποτα) και το αντίστροφο OL (=κάτι/ύπαρξη).

Η λέξη LOL μπορεί να διαβαστεί και αντίστροφα. Αυτό την συνδέει με τις δύο καμπαλλιστικές εκφράσεις “Ayin me-Yesh” και “Yesh me-Ayin”. Ayin σημαίνει τίποτα (π.χ. Ain Soph). Yesh σημαίνει κάτι/ύπαρξη. Οι δύο φράσεις είναι άρρηκτα δεμένες μεταξύ τους και σχετίζονται με την δημιουργία. Από την πλευρά των δημιουργημάτων η δημιουργία είναι “Yesh me-Ayin”, κάτι από το τίποτα, ύπαρξη από το μηδέν. Από την πλευρά του Άπειρου (Ain Soph) η δημιουργία είναι “Ayin me-Yesh”, τίποτα απότο κάτι. Η σύνθεση των δύο δίνει το LOL.

Το Δένδρο της Ζωής απεικονίζει επίσης το πνευματικό μονοπάτι της Ανάβασης ή Ανάληψης (Ascension) του ανθρώπου μέσα από τα sephirot που θα αντιστοιχιθούν παρακάτω στα τέσσερα μέρη της ταινίας. Για τους καμπαλλιστές η συνείδηση του ανθρώπου είναι εκείνο το παράγωγο του φυσικού κόσμου, που αντιστοιχεί στην μετάπτωση της άπειρης ενέργειας σε πεπερασμένη οντότητα. Η συμπύκνωση της ενέργειας δημιουργεί την ύλη και με την αντίστροφη διαδικασία η ύλη μπορεί να ξαναγίνει ενέργεια.

Η συνείδηση, λοιπόν, του ανθρώπου είναι εκείνο το ενεργειακό φορτίο που εξελίσσει τον πίθηκο σε άνθρωπο και τον άνθρωπο σε υπεράνθρωπο. Αφετέρου, είναι εκείνη η πεπερασμένη οντότητα που θέλει να ανέλθει και να ενωθεί με την άπειρη ενέργεια, μέσω του Δένδρου της Ζωής. Η συνειδητοποίηση της κατάστασης στην οποία βρίσκεται ο άνθρωπος και της ανάγκης του για Ανάβαση είναι η σωτηριώδης Γνώση, την οποία υπόσχονται όλοι οι Γνωστικοί, από τον Σίμωνα τον Μάγο μέχρι τους σύγχρονους καμπαλλιστές.

Αυτη την συνειδητοποίηση αναλαμβάνουν να μεταφέρουν στον κόσμο, όλα εκείνα τα μεγάλα έργα τέχνης με τις μυστικές και καλά κρυμμένες διδασκαλίες, ένα εκ των οποίων είναι και η υπό συζήτηση ταινία. Αυτό ακριβώς είπε και ο Fulcanelli στο  Le Mystère des Cathédrales θεωρώντας ότι μέσω αυτών μεταμορφώνεται το ανθρώπινο πνεύμα. Και ναι μεν στον Μεσαίωνα  η αρχιτεκτονική των καθεδρικών ναών ήταν η τέχνη που μετέδιδε το κρυμμένο μήνυμα και αργότερα η Λογοτεχνία, κατά τον Βίκτωρα Ουγκώ στο βιβλίο του Η Παναγία των Παρισίων, αλλά στην σύγχρονη εποχή την σκυτάλη έχει αναλάβει η έβδομη τέχνη.

Η Οδύσσεια , λοιπόν, του διαστήματος είναι η πορεία του ανθρώπου προς το άπειρο Ain Soph (Ain=χωρίς, Soph=πέρας), η Ανάβαση. Κατά το ταξίδι ο άνθρωπος  περνά μέσα από τα τέσσερα sephirot του Δένδρου της Ζωής, που θα αναφερθούν παρακάτω και αντιστοιχούν στα τέσσερα μερη της ταινίας. Κάθε μέρος της ταινίας με την σειρά του αντιστοιχεί σε έναν από τους τέσσερις καμπαλλιστικούς κόσμους ή διαστάσεις.

Το πρώτο μέρος της ταινίας είναι γυρισμένο στη Γη και αντιστοιχεί στην διάσταση Assiah. Γι΄ αυτό και οι σκηνές είναι γυρισμένες σε φυσικά τοπία. Η διάσταση αυτή αντιστοιχεί στη sephirah με το όνομα Malkuth. Επειδή είναι το πιο υποβαθμισμένο βασίλειο της δημιουργίας, αντίστροφα γίνεται το πρώτο σκαλοπάτι για την Ανάβαση.

Το δεύτερο μέρος της ταινίας είναι γυρισμένο στην σελήνη. Η σελήνη αντιστοιχεί στη sephirah με το όνομα Yesod και είναι η αμέσως προηγούμενη από τη Malkuth στο δέντρο της ζωής. Στην καμπαλλιστική ερμηνεία η Yesod συγκεντρώνει τις ενεργειακές απορροές (=sephirot) και τις μεταδίδει στη Malkuth, την φυσική πραγματικότητα. Μέσω της Yesod, δηλαδή, σχηματοποιείται, διαμορφώνεται η φυσική πραγματικότητα και γι'  αυτό αντιστοιχεί στη διάσταση Yetzirah.  Όπως είδαμε στην ταινία, στο συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στη Σελήνη οι εκπρόσωποι του καθεστώτος αποφάσισαν το πως θα “διαμορφώσουν” την πραγματικότητα με τις πληροφορίες που θα έστελναν στη Γη.

Το τρίτο μέρος της ταινίας είναι γυρισμένο στον Δία. Εδώ υπήρξε το τεχνικό πρόβλημα που αναφέρθηκε παραπάνω. Στο πρωτότυπο σενάριο η σκηνές θα ήταν γυρισμένες στον Κρόνο. Ο Κρόνος αντιστοιχεί  στην sephirah με το όνομα Binah. Στην καμπαλλιστική ερμηνευτική η Binah είναι η διαισθητική κατανόηση, η υπεραισθητήρια αντίληψη. Αντιστοιχεί στον τρίτο καμπαλλιστικό κόσμο, την διάσταση Beri'ah, διότι σ' αυτήν συμβαίνει η πρώτη ex nihilio δημιουργία. Εκεί οι ψυχές και οι άγγελοι αποκτούν αυτοσυνειδησία, όχι όμως μορφή. Η Binah είναι η δεύτερη sephirah στο Δένδρο της Ζωής,  κάτω αριστερά από την Kether. Επειδή υπάρχει μονοπάτι που την συνδέει με την Chesed, η οποία αντιστοιχεί στον Δία, επιτράπηκε στον Kubrick να αλλάξει σκηνικoθετικά τον Κρόνο με τον Δία. Στο τρίτο μέρος της ταινίας ο Bowman κατανοεί τα μυστικά του σύμπαντος και εισέρχεται στο τέταρτο βασίλειο.

Το τέταρτο μέρος της ταινίας είναι γυρισμένο στο πολυτελέστατο βασιλικό θάλαμο που περιγράφηκε παραπάνω. Η ιδιαιτερότητα εκείνου του χώρου ήταν το ότι το φως δεν προέρχονταν από κάποια συγκεκριμένη πηγή αλλά από το πάτωμα. Αυτό ήταν ένα σκηνικό εφφέ για να δείξει ο Kubrick ότι το δωμάτιο ήταν γεμάτο φως, και δεν προέρχονταν από κάποιο συγκεκριμένο σημείο του χώρου. Το φως είναι άπλετο. Αυτό οφείλεται στην ιδιότητα της κορωνίδας των sephirot, την Kether (=κορώνα), να δέχεται απ΄ ευθείας το θεϊκό φως από το Άπειρο (Ain Soph). Ο βασιλικός αυτός θάλαμος αντιπροσωπεύει την ανώτερη διάσταση Atziluth όπου κατοικεί μόνο η Shekhinah, δηλαδή είναι οίκος της δόξας του Άπειρου. Στην ταινία μένει μόνος του ο Bowman και αυτό συμβολίζει τη θεοποίησή του ως αποτέλεσμα της Ανάβασης.

Το παραπάνω συμπέρασμα επιβεβαιώνεται από την επόμενη σκηνή. Ο Bowman δειπνεί στον θάλαμο. Καποια στιγμή άθελά του συμβαίνει ένα ατύχημα. Με το δεξί του χέρι σκουντά κατά λάθος ένα κρυστάλλινο ποτήρι. Το ποτήρι πέφτει στο πάτωμα και γίνεται θρύψαλα. Ο Bowman το κοιτά από πάνω προς τα κάτω σκεπτικός.

Η σκηνή αυτή περιγράφει την λουριανική εκδοχή της δημιουργίας. Περιλαμβάνει τέσσερα κατά σειρά καμπαλλιστικά δόγματα στην λουριανική τους εκδοχή. Πρόκειται για τα δόγματα tzimtzum, shevirah, tikkun olam, gilgul. Θα τα εξηγήσουμε σύντομα για να γίνει κατανοητό το νόημα της σκηνής και του τέλους της ταινίας.

Το δόγμα tzimtzum σχετίζεται με την δημιουργία των κόσμων. Η πρώτη δημιουργική πράξη είναι η “συστολή” του άπειρου φωτός για να επιτραπεί η ανάδυση της ύπαρξης και να μην εκμηδενιστεί. Η “συστολή” δημιουργεί ένα κενό. Ακολουθεί η απορροή “δοχείων θεϊκού φωτός”, κλασσικό γνωστικό σχήμα.

Η “συστολή” όμως με την δημιουργία του κενού οδήγησε σε μία αποσταθεροποίηση που λέγεται Tohu (χαος) με αποτέλεσμα να συμβεί ένα ατύχημα. Τα “δοχεία” έσπασαν με αποτέλεσμα το περιεχόμενο θεϊκό φως να γίνει θρύψαλα, τα οποία διασκορπίστηκαν στα κατώτερα βασίλεια. Αυτό είναι το δόγμα Shevirah και σχετίζεται με την εμφάνιση των sephirot. Είναι η σκηνή του ατυχήματος στην ταινία.

O Bowman κοιτά τα θραύσματα σκεπτικός, σκέφτεται πως θα επιδιορθώσει την κατάσταση και στην συνέχεια κοιτά τον εαυτό του στο νεκροκρέββατο. Ακολουθεί η σκηνή της μετενσάρκωσης και τα λοιπά που ιστορήθηκαν παραπάνω.

Εδώ έχουμε το δόγμα tikkun olam δηλαδή την επιδιόρθωση του κόσμου που θα επιτρέψει τον απεγκλωβισμό των θεϊκών σπιθών από τις διαστάσεις ύπαρξης της δημιουργίας και την επανένωσή τους με το Άπειρο (Ain Soph). Μέρος του σχεδίου της επιδιόρθωσης του κόσμου είναι και η μετενσάρκωση, το δόγμα gilgul.

Σύμφωνα με τον καμπαλλιστή Moshe Chaim Luzzato, στο έργο του Derech Hashem, το σχέδιο της επιδιόρθωσης του κόσμου (Tikkun Olam) θα μπορέσει να ολοκληρωθεί, όταν όλος ο κόσμος ενημερωθεί και κατανοήσει την κατάσταση. Αυτό με την σειρά του οδηγεί στον μεσία και την μεσσιανική εποχή. Η ταινία, λοιπόν, του Kubrick έρχεται ως μέρος του σχεδίου ενημέρωσης του κόσμου, ως κατήχηση δηλαδή στην καμπαλλιστική διδασκαλία. Αυτός είναι ο ρόλος της, όπως και των υπόλοιπων ταινιών του είδους, που θα εξετατούν στα επόμενα κεφάλαια. Γι'  αυτό και παρομοιάζεται με μονόλιθο, διότι είναι ένας μόνο λίθος στην ανοικοδόμηση του Τρίτου Ναού. O Kubrick με το έργο του γίνεται ένας Metaken Olam, ένας τελειοποιητής του κόσμου.

 

Πηγή: Ιερά Μονή Παντοκράτορος Μελισσοχωρίου http://impantokratoros.gr