Μυθολογικές Κοσμολογίες
Σας αναφέρω 4 κοσμογονίες από 4 διαφορετικές μυθολογίες 4 διαφορετικών πολιτισμών που αναπτύχθηκαν στο μακρινό παρελθόν. Θα δείτε, λοιπόν, μερικά κοινά χαρακτηριστικά αν και οι πολιτισμοί αυτοί είναι τόσο μακρινοί που αποκλείεται να έχουν αλληλοεπηρεασθεί .
Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν.ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος. καὶ εἶπεν ὁ θεός γενηθήτω φῶς καὶ ἐγένετο φῶς Γεν. 1,1-3
Ἤτοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ'. αὐτὰρ ἔπειτα
Γαῖ' εὐρύστερνος, πάντων ἕδος ἀσφαλὲς αἰεὶ
ἀθανάτων οἳ ἔχουσι κάρη νιφόεντος Ὀλύμπου,
Τάρταρά τ' ἠερόεντα μυχῷ χθονὸς εὐρυοδείης,
ἠδ' Ἔρος, ὃς κάλλιστος ἐν ἀθανάτοισι θεοῖσι,
λυσιμελής, πάντων τε θεῶν πάντων τ' ἀνθρώπων
δάμναται ἐν στήθεσσι νόον καὶ ἐπίφρονα βουλήν.
Ἐκ Χάεος δ' Ἔρεβός τε μέλαινά τε Νὺξ ἐγένοντο.
Στην αρχή γεννήθηκε το Χάος, κι έπειτα η πλατύστηθη Γαία παντοτινός και ασφαλής τόπος των αθανάτων που εξουσιάζουν τις χιονισμένες κορφές του Ολύμπου και τα σκοτεινά Τάρταρα στα βάθη της γης με τους πλατείς δρόμους. Μετά ο έρως που είναι ο ωραιότερος ανάμεσα στους αθάνατους θεούς, που λύνει τα μέλη όλων των θεών και των ανθρώπων και δαμάζει στα στήθεια την καρδιά και τον νου. Από το Χάος ακόμη δημιουργήθηκαν το έρεβος κι η μαύρη νύχτα.Στην Θεογονία του Ησίοδου προϋπάρχουν τρία στοιχεία, το Χάος, η Γαία και ο έρως. Αυτές οι τρεις μορφές δεν έχουν γεννηθεί η μία από την άλλη. Είναι αυτογέννητες κι απέχουν μόνο χρονικά στη σειρά της γέννησής τους. Από τους τρεις πρώτους θεούς μόνο ο έρως δε γεννά απογόνους. Αυτός ενώνει και ωθεί τις άλλες δυνάμεις σε δημιουργία.
Από το Χάος γεννήθηκαν το έρεβος και η Νύχτα. Κι από την ένωση των δυο τους γεννήθηκαν ο Αιθέρας και η Ημέρα.
Κίνα, το Μέσο Βασίλειο
Η Ινδική κοσμολογία.
Η ινδική κοσμολογία περιλαμβάνει πολλούς μύθους δημιουργίας και οι αρχικοί πρωταγωνιστές έχουν ανεβεί και κατεβεί σε σημαντικότητα κατά τη διάρκεια των αιώνων. Το αρχαίο βεδικό κείμενο, η Rig Veda, αναφέρεται σε ένα γιγάντιο ον, το Purusha, που είχε χίλια κεφάλια, μάτια και πόδια και μπορούσε να αγκαλιάσει τη Γη. όταν οι θεοί το θυσίασαν, το σώμα του παρήγαγε καθαρό βούτυρο από το οποίο δημιουργήθηκαν τα πουλιά και τα ζώα. Τα μέλη του σώματός του μεταμορφώθηκαν στα στοιχεία του κόσμου και στους θεούς Agni, Vayu και Indra. Επίσης, από το σώμα του δημιουργήθηκαν οι τέσσερις κάστες της ινδικής κοινωνίας: οι ιερείς, οι πολεμιστές, οι πολίτες και οι υπηρέτες. Αργότερα στην ιστορία η τριάδα των Brahma (δημιουργός), Vishnu
Ποια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά αυτών των κοσμογονιών αλλά και μυριάδων άλλων αλλά ίσως και όλων; Δεν υπάρχει κοσμογονία στον κόσμο που να μην αποδίδει την ύπαρξη του κόσμου σε μια αυθαίρετη και απροσδιόριστη υπερφυσική δύναμη. Επίσης απροσδιόριστος είναι και ο χρόνος της δημιουργίας του. Εκείνο που έχουν κοινό, επίσης, όλες αυτές οι κοσμογονίες είναι ότι κόσμος έχει δημιουργηθεί και παραμένει έτσι όπως είναι τώρα. Είναι πολύμορφος και καμία αναφορά δεν γίνεται για τη σύστασή του. Με άλλα λόγια ήταν , είναι και θα είναι ίδιος μέχρι που μια ανώτερη βούληση θα τον καταστρέψει ή θα τον αλλάξει.
Θα μπορούσαμε να χωρίσουμε την ανθρώπινη αναζήτηση περί κόσμου σε τρεις περιόδους, στην περίοδο της μυθολογικής κοσμογονίας, την περίοδο της φυσικής φιλοσοφίας και την περίοδο της επιστημονικής ερμηνείας. Από όσο γνωρίζουμε ο πολιτισμός που εισήγαγε πρώτος την φυσική φιλοσοφία και την ορθολογική ερμηνεία του κόσμου ήταν ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός. Και μιλάω για πολιτισμό και όχι για λαό γιατί η έννοια του πολιτισμού είναι ευρύτερη και περιλαμβάνει και διανοητές άλλης καταγωγής που υιοθέτησαν την ελληνική σκέψη. Και το συγκλονιστικό είναι ότι οπουδήποτε αλλού βρίσκομαι φυσικούς φιλοσόφους στην αρχαία εποχή ή έχουν ελληνική καταγωγή ή επηρεάσθηκαν από τους Έλληνες. Και τέλος η επιστημονική σκέψη είναι μετεξέλιξη της φυσικής φιλοσοφίας και γεννιέται κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά δυστυχώς λησμονείται τους επόμενους αιώνες και αναδύεται μόνον κατά τον 17ο αιώνα. Η ορθολογική ερμηνεία του κόσμου ήταν στο παρελθόν και παραμένει , δυστυχώς , απλά ένας λεκές στον καμβά της ιστορίας του πολιτισμού.
Θα μπορούσαμε να χωρίσουμε την ανθρώπινη αναζήτηση περί κόσμου σε τρεις περιόδους, στην περίοδο της μυθολογικής κοσμογονίας, την περίοδο της φυσικής φιλοσοφίας και την περίοδο της επιστημονικής ερμηνείας. Από όσο γνωρίζουμε ο πολιτισμός που εισήγαγε πρώτος την φυσική φιλοσοφία και την ορθολογική ερμηνεία του κόσμου ήταν ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός. Και μιλάω για πολιτισμό και όχι για λαό γιατί η έννοια του πολιτισμού είναι ευρύτερη και περιλαμβάνει και διανοητές άλλης καταγωγής που υιοθέτησαν την ελληνική σκέψη. Και το συγκλονιστικό είναι ότι οπουδήποτε αλλού βρίσκομαι φυσικούς φιλοσόφους στην αρχαία εποχή ή έχουν ελληνική καταγωγή ή επηρεάσθηκαν από τους Έλληνες. Και τέλος η επιστημονική σκέψη είναι μετεξέλιξη της φυσικής φιλοσοφίας και γεννιέται κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά δυστυχώς λησμονείται τους επόμενους αιώνες και αναδύεται μόνον κατά τον 17ο αιώνα. Η ορθολογική ερμηνεία του κόσμου ήταν στο παρελθόν και παραμένει , δυστυχώς , απλά ένας λεκές στον καμβά της ιστορίας του πολιτισμού.
Ας γυρίσουμε , όμως στην αρχαία εποχή 2,5 χιλιετίες πριν. Και τότε μέσα από τον ωκεανό των χιλιάδων κοσμογονιών ξεπροβάλει σαν ένα υποθαλάσσιο ηφαίστειο μια νέα αντίληψη. Ένας νέος τρόπος να βλέπουμε και να ερμηνεύουμε τον κόσμο. Βέβαια ήταν στην αρχή, μόνο μια κηλίδα. Η ιδέα ότι υπάρχει ένας πεπερασμένος αριθμός ουσιών από τις οποίες αποτελούνται όλες οι μορφές της ύλης γεννήθηκε στην Ιωνία στα νοτιοδυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Οι πρωτεργάτες της νέας ρηξικέλευθης σκέψης ήταν οι ιδρυτές μιας νέας σχολής διανόησης , της φυσικής φιλοσοφίας , που πάνω σ ' αυτήν βασίσθηκε πρώτα η ελληνική σκέψη μετά η ελληνιστική επιστήμη και τέλος όλη η δυτική επιστήμη .
Η φυσική φιλοσοφία ήταν το αποτέλεσμα των συνθηκών που επικρατούσαν σε αυτήν τη μικρή περιοχή του κόσμου γύρω από τη θάλασσα του Αιγαίου. Η ενασχόληση μεγάλου μέρους των κατοίκων με το εμπόριο, τα ταξίδια τους στις γύρω περιοχές, η συσσώρευση γνώσεων και η σύγκριση μεταξύ τους απετέλεσαν το πρωταρχικό υλικό. Αλλά εκείνο που τελικά έκανε δυνατή τη νέα σύνθεση ιδεών ήταν το ελεύθερο πνεύμα των Αρχαίων Ελλήνων που πυρήνας του ήταν το δημοκρατικό πολίτευμα. Ήταν μια εξαιρετική στιγμή του ανθρωπίνου πνεύματος που μπόρεσε να πετάξει πάνω από τα αυταρχικά θεοκρατικά καθεστώτα και να θεσπίσει νέους θεσμούς και μια νέα πολιτική φιλοσοφία. Το έχουμε ξαναπεί ότι η φιλοσοφία και η δημοκρατία είναι δίδυμες αδελφές και δεν μπορούν να υπάρξουν χωριστά. Τη μοναδική αυτή δημιουργία του πνεύματος μπορώ να την συγκρίνω μόνο με την στιγμή που το πρώτο ψάρι βγαίνει για πρώτη φορά στην ξηρά για να αποτελέσει το προπάτορα όλων των χερσαίων ζώων.
Είναι να εκπλήσσεσαι με την περιέργεια αυτών των Ελλήνων φυσικών φιλοσόφων. Καταπιάνονται με τα πάντα. Θέτουν ερωτήματα. Ερμηνεύουν , τσακώνονται μεταξύ τους. Βασικά σπάνε την παράδοση, αμφισβητούν τις παραδοσιακές ερμηνείες και τολμούν να προτείνουν νέες. Το φαινόμενο θα ξανασυμβεί και στους επόμενους αιώνες αλλά εδώ στην Ιωνία είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει τόσο έντονο αλλά και τόσο δημιουργικά . Τι προκαλεί τη λάμψη της σελήνης, γιατί η θάλασσα είναι αλμυρή; ποιο είναι πιο γλυκό το σύκο ή το μέλι; (κατά τον Ξενοφάνη το μέλι) . Υπάρχει ο χώρος; γιατί υπάρχουν πέτρες πάνω στα ψηλά βουνά που μοιάζουν με αχιβάδες; (Αν συνεχίσω θα σας φάω όλη την ώρα). Και τέλος η κορυφαία ερώτηση που απ ότι ξέρουμε έως τώρα δεν την έθεσε κανένας άλλος λαός :ποια είναι η φύση της ύλης;
Εδώ , λοιπόν, στα παράλια της Ιωνίας δημιουργήθηκε για πρώτη φορά το χάσμα μεταξύ επιστήμης και θρησκείας που δεν λέει να κλείσει ακόμη. Πριν τον 6ο αιώνα τα φαινόμενα του φυσικού κόσμου αλλά και της κοινωνίας αποδίδονταν συνήθως στη μυστική βούληση των θεών. Οι Έλληνες φιλόσοφοι αμφισβητούν την παράδοση και αποδίδουν την κίνηση του κόσμου σε φυσικές δυνάμεις που κατά το πλείστον υπακούουν σε νόμους που μπορούν να ερμηνευτούν λογικά. Αν τα διάφορα συμβάντα δεν οφείλονται στις αστάθμητες βουλές υπερφυσικών όντων τότε ανοίγονται εκπληκτικές δυνατότητες για την πρόβλεψη ,την αποφυγή , την ανακατεύθυνση, τον έλεγχο ή την εκμετάλλευσή τους. Οι φυσικοί φιλόσοφοι υπήρξαν επαναστάτες του πνεύματος, πρωταγωνιστές σε μια λαμπρή περίοδο ανακαλύψεων της γνώσης. Σήμερα προς τιμή τους, στη Δυτική Ευρώπη το ανώτατο δίπλωμα ακαδημαϊκών σπουδών (το διδακτορικό) σε όλους τους κλάδους της γνώσης που απονέμεται είναι το Ph. D. δηλ Δόκτωρ Φιλοσοφίας .
Ο Θαλής (624-544)
Η καταγεγραμμένη ιστορία αναφέρει τον Θαλή τον Μιλήσιο σαν τον πρώτο στην παγκόσμια ιστορία που δίνει ερμηνείες για τη φύση του κόσμου μακριά από την παράδοση. ίσως δεν είναι ο πρώτος, ίσως προηγήθηκαν κάποιοι άλλοι αλλά το σίγουρο είναι ότι όλοι αυτοί ζουν περίπου το 7ο με 6ο αιώνα π. Χ. , Έλληνες, κάτοικοι των παραλίων της Μικράς Ασίας. Με τον Θαλή γεννιέται η Φυσική Φιλοσοφία.
Γεννιέται το 624 στη Μίλητο το πιο μεγάλο λιμάνι της ανατολικής ακτής του Αιγαίου, μια πραγματικά κοσμοπολίτικη πόλη. Μαθηματικός, αστρονόμος, ταξιδευτής και πάνω από όλα έμπορος. Ήταν επίσης ικανός πολιτικός και πρότεινε τη συμμαχία των ελληνικών παραλίων για την αντιμετώπιση του επεκτατισμού τω Λυδών.Στην εποχή του τα νερά του Αιγαίου έφταναν μέχρι τα σπίτια της Μιλήτου. Καθώς ξυπνούσε κάθε μέρα αντίκριζε το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου. Και όταν ταξίδευε μπροστά του πάντα νερό. ίσως από εκεί είχε την έμπνευση και θεώρησε ότι η θεμελιώδης αρχή του σύμπαντος είναι το νερό.
Όλες οι γνωστές φυσικές ουσίες αποτελούν τροποποιήσεις ή διαμορφώσεις του νερού. Το νερό εξατμίζεται και γίνεται αέρας, στη συνέχεια μετατρέπεται σε νερό και επιστρέφει στη γη, στη συνέχεια συμπυκνώνεται και γίνεται πέτρα. Και ύστερα πάλι γίνεται νερό και μετά αέρας. Ένας συνεχής κύκλος. όλα έχουν την αφετηρία τους στο νερό και αργά η γρήγορα σε αυτό επιστρέψουν. Ακόμη και η ίδια η Γη είναι μια σανίδα που επιπλέει στο νερό. Ο Αναξίμανδρος (610-546)
Όμως οι απόψεις του προκάλεσαν πολλές αντιδράσεις . Ο καλύτερος μαθητής του, ο Αναξίμανδρος, απέρριψε τη θεωρία του δασκάλου του ότι δομικός λίθος του σύμπαντος είναι το νερό και μάλιστα χλεύασε την υπόθεση ότι η Γη είναι μια επιπλέουσα σανίδα. Ο Αναξίμανδρος υποστηρίζει ότι η τόσο μεγάλη ποικιλία που παρατηρείται στον φυσικό κόσμο αποκλείει την πιθανότητα να βασίζεται αυτός σε κάτι τόσο τετριμμένο όσο το νερό. Το θεμελιώδες συστατικό πρέπει να είναι κάτι λιγότερο απτό και πιο πολύπλευρο. Κάτι που θα μπορούσε να κολλάει παντού, μια ουσία δια πάσαν χρήσιν. Μια ουσία που δεν θα έχει ούτε συγκεκριμένο σχήμα ούτε συγκεκριμένες ιδιότητες θα είναι κάτι αόριστο αδιαμόρφωτο. Αυτόν , λοιπόν, τον θεμελιώδη λίθο της φύσης τον απεκάλεσε άπειρον, δηλ. Αυτό που δεν έχει πέρατα και επομένως μπορεί να παίρνει οποιαδήποτε μορφή.Ο Αναξιμένης (585-525)
Ακριβώς όπως ο Αναξίμανδρος αμφισβήτησε τον δάσκαλό του, τον Θαλή, με τον ίδιο τρόπο και ο μαθητής του Αναξίμανδρου, ο Αναξιμένης , αμφισβήτησε τον δάσκαλό του.
Κατά τον Αναξιμένη όλα πρέπει να αποτελούνται από κάτι και το άπειρο δεν εκπληρεί αυτόν τον όρο. Θεμελιώδης ουσία αναγορεύεται πλέον ο αέρας. Πρώτα πρώτα υπάρχει σε αφθονία μιας και περιβάλει όλη τη Γη άρα πλεονεκτεί ως προς το νερό. Επιπλέον μπορεί και προσαρμόζεται ανάλογα με τις συνθήκες. Άλλοτε γίνεται καπνός, άλλοτε ατμός και άλλοτε φωτιά, αν συμπυκνωθεί πάλι μπορεί να γίνει ομίχλη, νερό και τέλος λάσπη, σκόνη και πέτρα.
Ηράκλειτος.(540-480)
Τα επόμενα χρόνια η διαμάχη μετακομίζει από τη Μίλητο στην Έφεσο, καμιά πενηνταριά χιλιόμετρα βορειότερα. Είναι τώρα ο Ηράκλειτος που προτείνει ένα νέο συστατικό ως θεμελιώδες . Είναι η φωτιά.
Ο πυρήνας της φιλοσοφίας του είναι η αλλαγή. Έμειναν χαρακτηριστικές οι φράσεις του “πάντα ρει” και “Ποταμώ γαρ ουκ έστι εμβήναι δις το αυτώ”. Τι πιο χαρακτηριστικό , λοιπόν , για την αλλαγή η φωτιά; είναι το ευμετάβλητο στοιχείο και επομένως αποτελεί τη θεμελιώδη ουσία του σύμπαντος. Ο κόσμος γεννήθηκε από τη φωτιά η οποία μετατράπηκε σε νερό και στη συνέχεια σε γη. Η γη πάλι ρευστοποιήθηκε σε νερό και εκείνο σε αέρα και μετά σε φωτιά, ένα ατέρμονο γαϊτανάκι στους αιώνες των αιώνων. Ακόμη και η συνείδηση του ανθρώπου είναι φωτιά και όση περισσότερη έχει τόσο το καλύτερο. Ο Ξενοφάνης (570-480)
Ο Ξενοφάνης γεννήθηκε στον Κολοφώνα . Ήταν δεινός ταξιδευτής και τελικά κατέληξε στην Ελαία της Κάτω Ιταλίας μετά την ήτα των Ελληνικών πόλεων από τους Πέρσες και την ενσωμάτωσή τους στο Περσικό κράτος. Κατά αυτόν θεμελιώδης λίθος του Κόσμου είναι η γη. Ανάμεσα στα πάμπολλα ενδιαφέροντά του συγκαταλέγεται και η γεωλογία. Διερωτάται γιατί υπάρχουν απολιθωμένα κοχύλια στις κορυφές των βουνών, και γιατί βρίσκουμε απολιθώματα ψαριών στη ξηρά; και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Γη δεν παραμένει αμετάβλητη αλλά αλλάζει με αργό ρυθμό κατά τη διάρκεια μεγάλων χρονικών περιόδων. Εκεί που σήμερα υπάρχουν βουνά υπήρχε κάποτε ο ωκεανός. Παρόλο που η μάζα της Γης μπορεί να μετακινείται , να μεταβάλλεται, να πλημμυρίζει , να ισοπεδώνεται, να εκρήγνυται και να ανακατανέμεται, η ουσία της παραμένει σταθερή, με τον ίδιο τρόπο που ο πηλός μπορεί να ψηθεί για να φτιαχτεί μια κούπα , αλλά κατά βάθος παραμένει πηλός. Γι ατούς τους λόγους ο Ξενοφάνης θεωρεί τη γη βασικό στοιχείο της ύλης.
Ο Πυθαγόρας και οι Πυθαγόρειοι. 580 - 496
Γεννήθηκε στη Σάμο περί το 570 π. Χ. και πέθανε το 496 στο Μεταπόντιο της Κάτω Ιταλίας. Το 532 φεύγει από την Σάμο. Έρχεται στον Κρότωνα όπου ιδρύει μια θρησκευτικό-πολιτική λέσχη. Αποκτά πολλούς μαθητές και μεγάλη επιρροή. Σε σύντομο χρονικό διάστημα αποκτά επίσης, πολλούς οπαδούς σε πολλές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας. Τελικά, όμως, οι Κροτωνιάτες στρέφονται εναντίον του και ο Πυθαγόρας αναγκάζεται να καταφύγει στο Μεταπόντιο. Γρήγορα έγινε μυθική μορφή, σίγουρα με τη βοήθεια των οπαδών του, που του απέδιδαν θαύματα και μαγικές ικανότητες.Ο Πυθαγόρας υπήρξε σημαντικότατος Έλληνας φιλόσοφος, μαθηματικός, γεωμέτρης και θεωρητικός της μουσικής. Είναι ο κατεξοχήν θεμελιωτής των ελληνικών μαθηματικών, δημιούργησε ένα άρτιο σύστημα για την επιστήμη των ουρανίων σωμάτων που κατοχύρωσε με όλες τις σχετικές αριθμητικές και γεωμετρικές αποδείξεις. Ως μαθηματικός είναι γνωστός για το Πυθαγόρειο Θεώρημα που έχει και το όνομά του.
Βέβαια, όλα αυτά τα θαυμαστά που αποδίδονται σήμερα στον Πυθαγόρα μάλλον έχουν σχέση με την Σχολή των Πυθαγορείων, που διατηρήθηκε ζωντανή για αρκετούς αιώνες, παρά με ένα φυσικό πρόσωπο. Και αυτό πρέπει να το λαμβάνουμε πάντα υπ όψιν όταν αναφερόμαστε σε αυτόν.Κατά τον Πυθαγόρα ο Κόσμος δεν έχει μήτε ύψος, μήτε βάθος, αλλά είναι άπειρος στην έκταση. Ο Κόσμος, πνευματικός και υλικός, είναι ένας, μία ενότητα. Αποτελεί μία αιθέρια σφαίρα, άπειρου μεγέθους, που περιστρέφεται και κινείται σε χώρο χωρίς όρια και διαρκώς αυξάνεται σε μέγεθος.
Απαρχή της δημιουργίας είναι η θεία Μονάδα, το Ένα, που διαστελλόμενο διαρκώς περιελάμβανε μέσα του το άπειρο.
Μέσα στη σφαίρα σχηματίστηκε αρχικά το πυρ, σαν πρώτο κοσμικό σώμα, η Θεομήτωρ Μονάδα, που θεωρείται ως κέντρο βάρους του σύμπαντος. Αυτό το πυρ ονομαζόταν Εστία ή Βωμός του Παντός ή Διός Φυλακή. Γύρω από το κεντρικό πυρ κινείται από τη Δύση προς την Ανατολή η ιερή δεκάδα των ουρανίων σωμάτων.
Οι υλικοί Κόσμοι- σφαίρες έχουν διαταχθεί σε ανερχόμενα και κατερχόμενα επίπεδα που εκτείνονται έχοντας κοινό κέντρο. Οι κόσμοι αυτοί είναι τέσσερις:
1) ο Θείος,
2) ο υπέρτατος ή επουράνιος,
3) ο ανώτερος, και
4) ο κατώτερος, ο στοιχειώδης Κόσμος (κοσμική σφαίρα). Για την περιγραφή αυτών των κόσμων χρησιμοποιούσαν την “τετρακτύ”.
1) ο Θείος,
2) ο υπέρτατος ή επουράνιος,
3) ο ανώτερος, και
4) ο κατώτερος, ο στοιχειώδης Κόσμος (κοσμική σφαίρα). Για την περιγραφή αυτών των κόσμων χρησιμοποιούσαν την “τετρακτύ”.
Ο Κόσμος δε δημιουργήθηκε από τύχη και μόνος του, αλλά σύμφωνα με σχέδιο, και μάλιστα το αρχιτεκτονικώτερο, που είναι τέλειο από την αρχή της δημιουργίας και σε όλους τους αιώνες. Τα πάντα έχουν προβλεφθεί και προνοηθεί από το Θεό πριν τη δημιουργία.
Οι Πυθαγόρειοι των οποίων το πάθος για τους αριθμούς ξεφεύγει και φθάνει τα όρια της μανίας, εκστασιάζονται με τα αριθμητικά σύνολα και ιδιαίτερα με τις τετράδες. Ως γνωστόν το άθροισμα των πρώτων τεσσάρων αριθμών ισούται με τον ιερό αριθμό δέκα τους οποίους έδωσαν το όνομα τετρακτύς .Ο Πυθαγόρας δίδασκε ότι οι αριθμοί, η γεωμετρία, η μουσική και η αστρονομία οδηγούν στην κατανόηση των κοσμικών φαινομένων στο Σύμπαν. Οι αριθμοί κατά τον Πυθαγόρα, το ανέφερε και ο Αριστοτέλης (Μετά τα Φυσικά 985β),είναι η ουσία των όντων και τα πάντα είναι αριθμοί και συνθέτονται από αριθμούς. Σε κάθε αριθμό ο Πυθαγόρας είχε δώσει κάποια ιδιαίτερη σημασία και μάλιστα ορισμένοι αριθμοί ήταν ιεροί.
Η μονάδα είναι η πηγή από όπου όλα ξεκίνησαν, ή η ακέραια έννοια που δεν δύναται να διασπασθεί. Για τους Πυθαγόρειους, η δημιουργία του αριθμητικού συστήματος, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την Γεωμετρία, ή ακόμα και με αυτή καθαυτή την Κοσμογονία. Σύμφωνα με το Διογένη το Λαέρτιο, από τη μονάδα εξελίχθηκε η δυάδα, από την δυάδα εξελίχθηκαν οι αριθμοί, και από τους αριθμούς, τα σημεία. Από τα σημεία, πάλι, οι γραμμές και από τις γραμμές δημιούργησαν οντότητες δύο διαστάσεων, και αυτές, με την σειρά τους , δημιούργησαν τρισδιάστατες οντότητες. Οι τρισδιάστατες οντότητες δημιούργησαν τους οργανισμούς, με αποκορύφωμα τα τέσσερα βασικά στοιχεία την γη, το νερό, την φωτιά και τον αέρα, από τα οποία σύμφωνα με την θεωρία, είναι δομημένο το σύμπαν[i].Εδώ μια παρατήρηση ουσίας. Η τετράδα των στοιχείων από τα οποία αποτελείται ο κόσμος δεν είναι, λοιπόν, μια αρχή που επικεντρώνεται στα στοιχεία αλλά είναι ένα αριθμητικό μοτίβο που επαναλαμβάνεται σε όλες τις κατηγορίες των όντων και τα ομαδοποιεί.
Περάσαμε στον επόμενο αιώνα. Ο Ελληνικός χώρος ταλανίζεται από τους Περσικούς πολέμους. Τα παράλια της Μικράς Ασίας υποδουλώνονται στους Πέρσες και η Μίλητος καταστρέφεται. Αυτή η καταπληκτική πνευματική δημιουργία διακόπτεται βίαια και μετακομίζει στην Μεγάλη Ελλάδα και στην Ηπειρωτική Ελλάδα, κυρίως στην Αθήνα. Πολλές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας, δηλ. της κάτω Ιταλίας και της Σικελίας, αναδεικνύουν υπέροχους τεχνίτες και βαθυστόχαστους σοφούς.
Σε μια τέτοια πόλη της Σικελίας , στον Ακράγαντα γεννιέται ο Εμπεδοκλής. Μια προσωπικότητα των άκρων, σκέτη πρόκληση. Γυρνά στους δρόμους της πόλης στεφανωμένος με χρυσό στεφάνι, φορά χάλκινα σανδάλια που κάνουν θόρυβο καθώς περπατά, γεμάτος δάφνες στα χέρια και στο σώμα και από πίσω ένα τσούρμο από δουλοπρεπείς νεαρούς. Διατυμπανίζει ότι είναι θείο ον που βρίσκεται στη γη γιατί εκτίει την ποινή του εξ αιτίας της κρεοφαγίας του στην προηγούμενη ζωή του. Ισχυρίζεται ότι ελέγχει τον καιρό αλλά και ανασταίνει τους νεκρούς. Αυτή είναι η μια εκδοχή γιατί υπάρχει και άλλη.(διαφ. 21)Ήταν γιος του Μέτωνος ή Αρχινόμου, που κατείχε υψηλό αξίωμα στη διακυβέρνηση του τόπου του. Ο Μέτων, πρωταγωνίστησε στις πολιτικές διαμάχες του τόπου το 470 π.Χ, και συνέργησε στην κατάλυση της αριστοκρατικής τυραννίας του Θρασυδαίου, που είχε διαδεχθεί τον πατέρα του Θήρωνα.
Ο Εμπεδοκλής συνεχίζει και συμπληρώνει το έργο των προγόνων του. όταν η μερίδα των ολιγαρχικών φάνηκε να επανακτά την ισχύ της, επιτίθεται εναντίον της. Επανιδρύει την δημοκρατία. Λέγεται μάλιστα ότι του προσέφεραν το βασιλικό στέμμα, αλλά το απέρριψε με περιφρόνηση. Με αυτήν του την χειρονομία θυμίζει μια ανάλογη χειρονομία του εφάμιλλου με αυτόν στη φιλοσοφία Ηράκλειτου.Στο πρόσωπο του οι Ακραγαντίνοι δεν έβλεπαν μόνο έναν μεγάλο φιλόσοφο αλλά και έναν άξιο πολιτικό, ιατρό, μάντη, μάγο και ποιητή. Ο ποιητής Κωστής Παλαμάς αναφέρει γι' αυτόν ότι εμφανιζόταν παντού και ασκούσε την περίφημη χάρη του, δραστήριος πολιτικός, τολμηρός φιλόσοφος, χρυσόστομος ρήτορας, μεγαλεπήβολος μηχανικός, πανεπιστήμων ερευνητής, γιατρός, θεόσοφος, μάγος, κύριος όλων των ειδών του λόγου, ευρετής της ρητορικής, όπως τον αποκαλεί ο Αριστοτέλης, ραψωδός, υμνωδός, όπως ο ίδιος αποκαλεί τους ποιητές, ιερέας, προφήτης. Τονίζει ότι κατευνάζει και διεγείρει τους ανέμους, ότι θεραπεύει τις ασθένειες και τα γηρατειά, ότι επαναφέρει νεκρούς στη ζωή, και ότι όλοι τον τιμούν ως θεό. Κάθε φορά που μπαίνει στις πόλεις οι άνθρωποι τον περιστοιχίζουν και ζητούν τη βοήθειά του, του ζητούν να θεραπεύσει κάθε είδους ασθένεια και τον προκαλούν για προφητείες.
Η ζωή του υπήρξε αντικείμενο πολλών μυθοπλασιών και, σύμφωνα με τις δοξασίες του περί μετενσάρκωσης, ήταν κι ο ίδιος, όπως δηλώνει, δαίμονας που έπεσε σε βαρύ αμάρτημα, ξέπεσε από τη θεϊκή φύση του και πέρασε διαδοχικά από σώμα ζώου, φυτού και ανθρώπου, περιπλανώμενος στο σύμπαν, προορισμένος όμως, αργά ή γρήγορα να ξαναπάρει την αρχική του φύση.
Μεταξύ των παραδόσεων που αφηγείται ο Διογένης Λαέρτιος για τον θάνατο του Εμπεδοκλή (Βίοι Φιλοσόφων, Η΄ 69-72), είναι ότι αναλήφθηκε στον ουρανό αποθεωθείς, καθώς και ότι ρίχτηκε στον κρατήρα της Αίτνας.
Ο Εμπεδοκλής είχε ετοιμάσει μια θυσία κι είχε προσκαλέσει τους φίλους τους στο γιορτινό γεύμα που θα ακολουθούσε. Μόλις τέλειωσε το γλέντι, οι καλεσμένοι πήγαν να ξαπλώσουν κάτω από κάποια κοντινά δέντρα ενώ ο Εμπεδοκλής παρέμεινε στη θέση όπου καθόταν σε όλη τη διάρκεια της συνεστίασης. όταν πια, το χάραμα, σηκώθηκαν, ο Εμπεδοκλής είχε εξαφανιστεί. Κάποιος υπηρέτης τους διηγήθηκε πως άκουσε, μέσα στη νύχτα, μια δυνατή φωνή να φωνάζει τον Εμπεδοκλή, ενώ, την ίδια στιγμή, φάνηκε κάποιο φως μέσα στον ουρανό. Τότε ο Παυσανίας συνέστησε στην ομήγυρη πως θα ’ταν μάταιη κάθε αναζήτηση, αφού ο Εμπεδοκλής ήταν πια θεός κι είχε εγκαταλείψει τη γη για ν’ αναληφθεί στα ουράνια. Πάνω σ’ αυτόν το μύθο χαράχτηκε ένας δεύτερος, που δεν έχει πάψει ακόμα να γεμίζει δέος τους ρομαντικούς. Λέγεται, έτσι, ότι ο Εμπεδοκλής ρίχτηκε μέσα στον κρατήρα της Αίτνας για να τον αποκαθάρει η φωτιά, να βυθιστεί στους κόλπους της Γαίας και να επανέλθει στον αέναο κύκλο των όντων, την αρχή, δηλαδή, της μετεμψύχωσης. Λέγεται, ακόμα, πως αργότερα το ηφαίστειο, σε μια έκρηξή του, ξέβρασε ένα χάλκινο πέδιλο του φιλοσόφου.
Έτσι, η ζωή του θαυματουργού-φιλοσόφου τελειώνει μέσα στο μυστήριο και τον θρύλο, μ’ έναν θάνατο εκπληκτικό, που θα εξάψει τη φαντασία του Χέλντερλιν και του Νίτσε.
Πέρα όμως από το μύθο υπάρχει το φιλοσοφικό του έργο. Η θεωρεία του για τη στοιχειακή φύση της ύλης επηρέασε όσο καμία άλλη τη φιλοσοφία και ήταν σε ισχύ μέχρι τα νεότερα χρόνια.
Ο Εμπεδοκλής έγραψε ένα σημαντικότατο έργο από 2000 στοίχους, που σώζονται μόνο 350. Ξεφεύγει από τις μέχρι τότε μονοστοιχειακές θεωρίες και κατασκευάζει μία πιο σύνθετη. Τώρα τα στοιχεία είναι 4, τα τέσσερα ριζώματα (=πυρ, αήρ, ύδωρ, γη), που είναι ίσα μεταξύ τους και αλληλοεξαρτώμενα. όλη η ύλη του κόσμου τούτου προκύπτει από τον συνδυασμό των 4 αυτών στοιχείων, των τεσσάρων θεμελιωδών υποστάσεων. Τα πράγματα αλλάζουν μορφή όταν τα συστατικά τους χωρίζονται και ανακατανέμονται. Αυτό συμβαίνει κάτω απ΄ το κράτος 2 αγέννητων και αιώνιων δυνάμεων της Φιλίας (έλξης και συνένωσης)(=Φιλότης) και της Διαμάχης (=Νείκος)(έχθρας διάσπασης και διάλυσης). Η ουσία του σύμπαντος νοείται από τον Εμπεδοκλή σε μια δίχως τέλος μεταλλαγή καταστάσεων από το ένα στα πολλά και από τα πολλά στο ένα.Ο Εμπεδοκλής απορρίπτει τη γένεση και τη φθορά. Στη θέση τους χρησιμοποιεί δύο άλλες έννοιες που τις περιγράφει ως μείξη (γέννηση) και χωρισμός (φθορά) των τεσσάρων «αγέννητων στοιχείων». Κρατά δε το μηδέν έξω από τον κόσμο .
Τα ριζώματα, αντίθετα από τα φυσικά στοιχεία δεν χάνουν την ταυτότητά τους.
Κάθε φυσικό συγκεκριμένο αντικείμενο προκύπτει από την συνένωση αυτών των ριζωμάτων σε σταθερή αναλογία. Π. χ. τα οστά, γράφει, αποτελούνται από φωτιά ,νερό και γη σε σταθερή αναλογία 4:2:2.
Αυτή η θεωρία φανερώνει την εκπληκτική σύλληψη μιας θεμελιώδους αρχής: ότι η ύλη συντίθεται από έναν πεπερασμένο αριθμό βασικών κι αμετάβλητων στοιχείων, τα οποία συνδυαζόμενα σε συγκεκριμένες αναλογίες σχηματίζουν όλες τις υπάρχουσες ουσίες. Αυτή εξάλλου η αρχή είναι η βάση της σύγχρονης χημείας. Μπορούμε βάσιμα να υποστηρίξουμε ότι με τον Εμπεδοκλή αρχίζει μια νέα εποχή της φυσικής φιλοσοφίας. Περνάμε από τις μονοστοιχειακές κοσμογονίες στις πολυστοιχειακές.
Μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι ο Εμπεδοκλής επαναλαμβάνει την θεωρία του Πυθαγόρα. Με την πρώτη ματιά έχει δίκιο, όμως η διαφορά των δυο θεωριών είναι βαθιά και ουσιαστική. Ο Εμπεδοκλής αναφέρεται σε τέσσερα διαφορετικά υλικά που αποτελούν την ύλη ενώ ο Πυθαγόρας σε αριθμητικές τετράδες. Για τον Πυθαγόρα η ουσία είναι οι αριθμοί , κάτι άυλο μεταφυσικό ενώ γα τον Εμπεδοκλή κάτι αισθητό και υλικό.
Το να αποδίδουμε, όμως, την σύλληψη αυτής της αρχής δηλ ότι η ύλη συντίθεται από έναν πεπερασμένο αριθμό βασικών κι αμετάβλητων στοιχείων στον Εμπεδοκλή, είναι αρκετά παρακινδυνευμένο. Ορισμένοι σύγχρονοι σκεπτικιστές ιστορικοί υπαινίσσονται ότι επρόκειτο για μια εύστοχη αλλά τυχαία εικασία, καθώς ο Εμπεδοκλής ήταν υπέρμαχος του μαθηματικού μυστικισμού των Πυθαγορείων. Τελικά, όμως, έστω και για λανθασμένους λόγους ήταν μια ρηξικέλευθη ιδέα την οποία ακολούθησαν και οι μεταγενέστεροι φιλόσοφοι.
Την ιδέα αυτή, δηλ. ότι ο φυσικός κόσμος αποτελείται από ένα μικρό αριθμό βασικών στοιχείων την συναντούμε και σε άλλους πολιτισμούς. π. χ. Οι αρχαίοι Κινέζοι θεωρούσαν ότι ο κόσμος αποτελείτο από 5 στοιχεία-φωτιά, νερό, γη, ξύλο και μέταλλο. Κάτι ανάλογο συναντούμε και στους Ινδούς.
Όμως, σε όλες αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει μια πλειάδα και άλλων βασικών τριάδων, τετράδων, πεντάδων που επεκτείνεται σε χρώματα, σύμβολα, εποχές ηθικές αρετές κλπ. Δεν είναι, λοιπόν, μια αρχή που επικεντρώνεται στα στοιχεία αλλά είναι ένα αριθμητικό μοτίβο που επαναλαμβάνεται σε όλες τις κατηγορίες των όντων και τα ομαδοποιεί.
Θεωρίες πολύ κοντινές στην αντίληψη του Πυθαγόρα. Πολύ πιθανόν οι Πυθαγόρειοι να τις πήραν από αυτούς αλλά ο Εμπεδοκλής και οι επόμενοι να άλλαξαν τελείως το περιεχόμενο. Εξ άλλου, δεν είναι η πρώτη φορά που οι Αρχαίοι Έλληνες το κάνουν, όπως και συνέβη με το αλφάβητο και το νόμισμα.
Συζήτηση περί καινοτομίας του Εμπεδοκλή:
Θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε : αποτελεί πράγματι πρόοδο στην ανθρώπινη σκέψη η εισαγωγή της Φιλότητας και του Νείκους ως θεμελιωδών δυνάμεων της φύσης; Και κατά πόσο διαφέρει αυτή σκέψη από την μυθική σκέψη της δημιουργίας του κόσμου από θεότητες;
Κατά την ταπεινή μου γνώμη ΝΑΙ είναι μια πρόοδος. Και αυτό γιατί:
Στην μυθική-θρησκευτική σκέψη οι δημιουργοί του σύμπαντος κόσμου, δηλ οι θεότητες, είναι αφενός βουλητικές δυνάμεις, δηλ έχουν αυθύπαρκτη θέληση, αφετέρου είναι ανεξέλεγκτες και απρόβλεπτες. Επομένως ο άνθρωπος και αδυνατεί να τις καταλάβει και να τις προβλέψει και πολύ δε περισσότερο να τις ελέγξει. Ενώ η εισαγωγή των κοσμικών δυνάμεων στη φύση , όπως της Φιλότητας και του Νείκους, παρότι έλκουν την καταγωγή τους από την ανθρώπινη κατάσταση, εισάγουν μια νέα κοσμοαντίληψη. Ναι μεν οι δυνάμεις αυτές είναι η προβολή των ανθρωπίνων ιδιοτήτων στη φύση αλλά έχουν μια σημαντική διαφορά. Δεν εξαρτώνται από τα καπρίτσια κανενός φανταστικού όντος, είναι σταθερές, προβλέψιμες και άπαξ και κατανοήσεις πως δρουν , μπορείς να τις προβλέψεις και να τις χρησιμοποιήσεις. Σε τελική ανάλυση δεν πειράζει που οι δυνάμεις αυτές έχουν ονόματα που παραπέμπουν σε ανθρώπινες συμπεριφορές. Εξάλλου τα ονόματα έχουν μεγάλη δόση αυθαιρεσίας. Το ουσιαστικό είναι πως έγινε ένα μεγάλο βήμα της σκέψης. Εξ άλλου τι είναι όλη η ανθρώπινη ιστορία του πνεύματος; Η προσπάθεια κατανόησης του περιβάλλοντος προς όφελος του ανθρώπου, όποιο και αν είναι αυτό.
Είναι , λοιπόν , το πρώτο σκαλοπάτι, για τη σκέψη που αν δεν γινόταν, ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να απογαλακτισθεί από το μύθο και το όνειρο. Και αυτό το τόσο ουσιαστικό βήμα έγινε από τους Αρχαίους Έλληνες. Από όσο γνωρίζουμε έως τώρα, κανείς άλλος πολιτισμός δεν έκαμε αυτό το βήμα. Ούτε οι λαοί της Εγγύς Ανατολής – Βαβυλώνιοι, Ασσύριοι, Εβραίοι - , ούτε οι Αιγύπτιοι, ούτε οι Ινδοί ούτε οι Κινέζοι ούτε οι Άραβες δεν μπόρεσαν να ξεφύγουν .
Αλλά οι Έλληνες δεν σταμάτησαν εκεί. Σαν να είναι αναπόφευκτο άπαξ και σκιστεί η κουρτίνα της μυθικής σκέψης το ανθρώπινο πνεύμα ελεύθερο πετά και αναζητά νέους τρόπους ερμηνείας του κόσμου.
Ξαφνικά, μέσα στο πουθενά, ένας λαός που έμαθε να γράφει με …συλλαβές, μόλις πριν δύο αιώνες (τον 8ο, δηλαδή, αιώνα π.Χ., όπως ισχυρίζεται η φιλολογία) άρχισε να φιλοσοφεί με τέτοια δύναμη πνεύματος που ακόμη και σήμερα αισθανόμαστε θαυμασμό και δέος.
Το επόμενο βήμα έρχεται από έναν τεράστιο διανοητή της αρχαιότητας, τον Δημόκριτο. Τελικά θέλει μεγάλη διανοητική τόλμη για να μπορέσει κανείς να υποστηρίξει ότι το σύμπαν διέπεται από τους δικούς του νόμους και ότι οι νόμοι αυτοί δεν έχουν καμία σχέση με τις ψυχικές λειτουργίες του ανθρώπου. ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ.....
http://t-logo.blogspot.com/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου