ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ – Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ, ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ, ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ. ΜΕΡΟΣ 20

 

Θοδωρής Μαραγκουδάκης

ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ – Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ, ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ, ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ. ΜΕΡΟΣ 20

Η πιο αναλυτική περιγραφή για όσα συνέβησαν το τρίμηνο μετά από την υπογραφή της Συμφωνίας του Λιβάνου και για τη διαπάλη μέσα στο ΕΑΜ ώσπου να γίνει αποδεκτή υπάρχει όπως είπαμε στο βιβλίο του Θανάση Χατζή «Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε» - όμως σκοπός αυτού εδώ του ιστορικού σημειώματος δεν είναι να αντιγράψει το βιβλίο, διότι αν το έκανε… δεν θα τελείωνε ποτέ. Έτσι θα παραλείψουμε κάμποσα απ’ αυτά που γράφει ο Χατζής επικεντρώνοντας στα σημαντικότερα.

Και μετά λοιπόν από την επιστροφή του Σαράφη και όσα άκουσαν απ’ αυτόν, το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και η ΠΕΕΑ παρέμειναν στην ίδια κατάσταση: αδυνατούσαν να αποδεχθούν τη Συμφωνία του Λιβάνου, διότι είχαν αντιληφθεί το δυσμενέστατο για αυτούς περιεχόμενό της αλλά… αδυνατούσαν και να την αποκηρύξουν «αδειάζοντας» έτσι την αντιπροσωπεία τους η οποία την υπέγραψε.

Και αυτό συνέβαινε για τους εξής λόγους:

1 ) Η ηγεσία του ΚΚΕ, δηλαδή ο Σιάντος κι ο Ιωαννίδης, αν και δεν είχαν κάποια χειροπιαστή απόδειξη, είχαν όμως ενδείξεις ότι η Σοβιετική Ένωση «έσπρωχνε» την Ελλάδα στη σφαίρα επιρροής των Βρετανών. Έχουμε ήδη αναφέρει το τηλεγράφημα του Στάλιν στον βασιλιά Γεώργιο Β΄ αντί στην ΠΕΕΑ για την επέτειο της 25ης Μαρτίου, το οποίο έκανε μεγάλη εντύπωση και στους δυο. Επίσης διαισθανόντουσαν ότι ενώ μετά από την αποχώρηση των Γερμανών ο σοβιετικός στρατός δεν θα έμπαινε στην Ελλάδα, θα έμπαινε ο βρετανικός – και αυτό θα ήταν καθοριστικό για τις εξελίξεις.

2 ) Ακόμα κι αν αμφέβαλαν για το προηγούμενο, δηλαδή για το σε ποια σφαίρα επιρροής προοριζόταν να ενταχθεί η Ελλάδα μετά από τον πόλεμο, οι ίδιοι ηγέτες του ΚΚΕ δεν αποφάσιζαν τη ρήξη με τους Βρετανούς, διότι είχαν εσφαλμένα κατανοήσει την «αντιφασιστική συμμαχία» μεταξύ των τριών μεγάλων δυνάμεων (Σοβιετικής Ένωσης, Μεγάλης Βρετανίας και ΗΠΑ) και δεν ήθελαν να της δημιουργήσουν δυσκολίες.

3 ) Παρ’ όλα τα παραπάνω, οι ίδιοι είχαν την αυταπάτη ότι «κάτι θα έκανε στο τέλος η Σοβιετική Ένωση για να βοηθήσει το ΕΑΜ» και… περίμεναν.

4 ) Ρήξη με τους Βρετανούς θα σήμαινε ρήξη με τον Σβώλο και με σημαντικό μέρος των προοδευτικών αστών που ως τότε υποστήριζαν το ΕΑΜ. Ασφαλώς αυτό θα ήταν μια απώλεια… όμως σίγουρα αυτή η απώλεια θα είχε μικρότερο κόστος απ’ όσο είχε η παρουσία και επίδραση του Σβώλου και των ομοίων του, οι οποίοι ουσιαστικά δρούσαν, συνειδητά ή όχι, ως άνθρωποι των Βρετανών μέσα στο ΕΑΜ. Αυτό δεν ξέρουμε κατά πόσο το καταλάβαιναν ο Σιάντος κι ο Ιωαννίδης, όπως όμως αποδείχθηκε, ποτέ δεν τόλμησαν να ξεκαθαρίσουν τα πράγματα και σύρθηκαν πίσω από τη γραμμή «ενότητα πάση θυσία» που πρέσβευε ο Σβώλος.

5 ) Και ο Σιάντος και ο Ιωαννίδης είχαν πετύχει πολύ περισσότερα πράγματα μέσα στην Κατοχή απ’ όσα θα ανέμενε κανείς από το πολιτικό και μορφωτικό τους επίπεδο. Αυτό που δεν είχαν όμως πετύχει, ιδίως ο Ιωαννίδης, ήταν να αποβάλουν την ψυχολογία του κυνηγημένου και του παράνομου των προπολεμικών χρόνων… συνειδητά ή όχι περισσότερο λειτουργούσαν ως άνθρωποι που ήθελαν να εξασφαλίσουν στο ΚΚΕ μια θέση στη μεταπολεμική νομιμότητα παρά ως ηγέτες που διεκδικούσαν την εξουσία. Μάλιστα μπορούμε να πούμε ότι «οι από κάτω», τα μέλη και στελέχη του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στη μεγάλη πλειοψηφία τους είχαν πολύ πιο επαναστατική διάθεση από αυτούς – όμως η κομματική πειθαρχία και ο «δημοκρατικός συγκεντρωτισμός» με τον οποίο λειτουργούσε το ΚΚΕ δεν άφηνε κανέναν να επιβάλει στην ηγεσία τις πιο επαναστατικές απόψεις. Πολλοί ήταν εκείνοι που προβληματίζονταν, δυσφορούσαν, αγωνιούσαν αλλά κανείς δεν «σήκωνε μπαϊράκι» εναντίον της ηγεσίας.

Όπως και νάχει, μετά από αλλεπάλληλες δύσκολες συζητήσεις και διαβουλεύσεις, τελικά αποφάσισαν να στείλουν τον γραμματέα του ΕΑΜ Θανάση Χατζή στο Κάιρο για να επαναδιαπραγματευθεί τη Συμφωνία του Λιβάνου, χωρίς όμως και να ανακαλέσουν την ήδη υπάρχουσα αντιπροσωπεία! Οι Βρετανοί καταλαβαίνοντας ότι αν έφερναν αντίρρηση μπορεί να εξωθούσαν τα πράγματα στα άκρα, δεν αντέδρασαν σε αυτή την απόφαση και ο Χατζής ετοιμάστηκε να αναχωρήσει.

Ενώ όμως ο Χατζής περίμενε το βρετανικό αεροπλάνο που θα τον μετέφερε στη Μέση Ανατολή, όταν το τελευταίο προσγειώθηκε, βγήκε από αυτό ο Πορφυρογένης, ο οποίος επέστρεφε μετά από τον Σαράφη στην Ελλάδα! Αυτός απέτρεψε τον Χατζή να πραγματοποιήσει το ταξίδι λέγοντάς του ότι «είχε σοβαρότατες πληροφορίες και προτάσεις που θα έκαναν άσκοπη την αποστολή του». Ο Χατζής διαφώνησε αλλά όπως φαίνεται ο Πορφυρογένης ειδοποίησε τον Ιωαννίδη, που ως ανώτερος στην κομματική ιεραρχία ουσιαστικά διέταξε τον Χατζή να ακυρώσει την αναχώρησή του! Είναι η πρώτη καθοριστική παρέμβαση του Ιωαννίδη από τις πολλές που θα ακολουθούσαν!

Παράλληλα με διάφορα τηλεγραφήματα προς τον πρωθυπουργό Παπανδρέου, το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και η ΠΕΕΑ ζητούσαν διάφορα πράγματα, με πιο σημαντικό την αμνήστευση των αξιωματικών και οπλιτών που είχαν πάρει μέρος στο κίνημα της Μέσης Ανατολής, κάτι που θα σήμαινε το ότι θα είχαν δικαίωμα να επανέλθουν στην ελληνική στρατιωτική δύναμη – αλλά ο Παπανδρέου τους απάντησε ότι η Συμφωνία του Λιβάνου είχε καταδικάσει το κίνημα και «δεν συνοδευόταν από τυπικήν υποχρέωσιν αμνηστεύσεως των υπευθύνων διά την στάσιν» και επέμενε κάνοντας και δημόσιες «αυστηρές» δηλώσεις στην εφαρμογή της Συμφωνίας του Λιβάνου ως είχε.

Στις 29 Ιουνίου του 1944 συνεδρίασε η γραμματεία του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ για να ακούσει την έκθεση του Πορφυρογένη και να καθορίσει τη στάση της. Ήταν παρών και ο Χατζής, ο οποίος περιγράφει τι έγινε σε εκείνη τη συνεδρίαση.

Ο Πορφυρογένης λοιπόν προσπάθησε να δώσει εξηγήσεις… αλλά τελικά αναγκάστηκε να παραδεχτεί ότι αυτός και ο Ρούσος (οι αντιπρόσωποι δηλαδή του ΚΚΕ στο Λίβανο) «παρασύρθηκαν από τον Σβώλο» και ουσιαστικά παρέδωσαν τα πάντα στους Βρετανούς και στον Παπανδρέου - μάλιστα ομολόγησε ότι ενώ είχαν σκεφτεί να έρθουν σε επαφή με τη σοβιετική πρεσβεία δεν το έπραξαν λόγω της επιμονής του Σβώλου που απαιτούσε να «μη δοθεί αφορμή για παρεξηγήσεις» με τους Βρετανούς!

Σηκώθηκε τότε αγανακτισμένος ο Σιάντος και πρότεινε να καταδικαστεί ξεκάθαρα κι ανοιχτά από το ΚΚΕ (επομένως και από το ΕΑΜ και από την ΠΕΕΑ) η Συμφωνία του Λιβάνου, να τελειώσουν τα παζάρια και να ανακληθεί η αντιπροσωπεία «και όποιος ήθελε ας μη γύριζε»!

Ίσως αυτό ήταν το πιο κρίσιμο σημείο της Ιστορίας της μεταπολεμικής Ελλάδας! Διότι με το κύρος που είχε ο Σιάντος ανάμεσα στους υπόλοιπους, η εισήγησή του θα γινόταν δεκτή. Μόνο ένας μπορούσε να αντιμετωπίσει τον Σιάντο εκείνη την εποχή… κι αυτός ήταν ο Ιωαννίδης – και το έκανε με βίαιο τρόπο, δηλαδή, όπως ακριβώς γράφει ο Χατζής «όρθιος, με ανασκουμπωμένα τα μανίκια του πουκάμισού του, κουνώντας τη γροθιά του μπροστά στο πρόσωπο του Σιάντου, ξεφώνισε: ΓΙΩΡΓΗ… ΔΕΝ ΕΧΕΙΣ ΙΔΕΑ ΑΠΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗ!...».

Οι υπόλοιποι βλέποντας τον Ιωαννίδη και τον Σιάντο να μαλώνουν με αυτόν τον τρόπο τα έχασαν… τελικά ο Σιάντος, όπως φαίνεται επηρεασμένος «όσο χρειάστηκε» από την σκηνή που περιγράψαμε, αντί να στείλει στο διάβολο τον Ιωαννίδη και να επιμείνει, άρχισε να τον ρωτάει «γιατί αφού δεν έχω ιδέα από πολιτική με κρατάτε γραμματέα του κόμματος;» και να του ζητάει «τις προτάσεις του».

ΚΑΙ ΕΚΕΙ ΚΑΘΟΡΙΣΤΗΚΕ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ! Διότι ήταν η μοναδική ευκαιρία που υπήρξε να καταδικαστεί η Συμφωνία του Λιβάνου και να πάρουν τα πράγματα εντελώς διαφορετικό δρόμο, δηλαδή να ανακηρυχθεί η ΠΕΕΑ σε κυβέρνηση, έστω και χωρίς τον Σβώλο και όσους θα ήθελαν να τον ακολουθήσουν! Διότι ο Ιωαννίδης εκμεταλλεύτηκε αυτή την υποχώρηση του Σιάντου και πρότεινε «να επιμείνουν να εφαρμοστεί το πνεύμα της Συμφωνίας» (δηλαδή να συνεχίσουν να ζητάνε από τον Παπανδρέου ένα σωρό ανέφικτα πράγματα που όλα απορρίπτονταν…) και όχι να την καταγγείλουν! Μια τέτοια γραμμή ήταν ολοφάνερο ότι θα οδηγούσε στην αποδοχή της Συμφωνίας του Λιβάνου άνευ όρων αργά ή γρήγορα.

Τελικά ουσιαστικά δεν λήφθηκε οριστική απόφαση, κάτι που σήμαινε ότι πέρασε αυτό που ήθελε ο Ιωαννίδης. Σε αυτά τα πλαίσια, στις 2 Ιουλίου του 1944 το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και η ΠΕΕΑ έστειλαν στη Μέση Ανατολή ένα μακροσκελές τηλεγράφημα με «τις τελικές προτάσεις τους», στο οποίο ζητούσαν ένα σωρό πράγματα, τα οποία στην πραγματικότητα ήταν η ολική αναθεώρηση της Συμφωνίας του Λιβάνου και η επάνοδος στους όρους στους οποίους είχε εντολή (αλλά δεν την εφάρμοσε…) πριν αναχωρήσει από την Ελλάδα να επιμείνει η αντιπροσωπεία τους που την υπέγραψε. Τους όρους αυτούς τους αναλύσαμε σε προηγούμενη συνέχεια κι έτσι δεν τους επαναλαμβάνουμε τώρα. Φυσικά ο Παπανδρέου αμέσως απάντησε αρνητικά λέγοντας (και σε αυτό δεν είχε άδικο) ότι «οι νέοι όροι δεν αποτελούν απλώς συμπλήρωσιν του Λιβάνου αλλά ανατρέπουν την βάσιν του». Επίσης είπε ότι «αποδοχή των νέων όρων σημαίνει κατ’ ουσίαν άμεσον σχηματισμόν κυβερνήσεως του ΕΑΜ». Το αδιέξοδο λοιπόν παρέμενε.

Όμως τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν αποφασιστικά λίγο αργότερα όταν επέστρεψε από τη Μέση Ανατολή και ο Ρούσος και έδωσε τη δική του έκθεση, στην οποία περιλαμβανόταν μια σημαντική παράγραφος με τον τίτλο «διπλωματικές συνομιλίες». Και το πιο σημαντικό αυτής της σημαντικής παραγράφου ήταν το εξής απόσπασμα:

«Σε προσωπική επαφή με τον πρεσβευτή της ΕΣΣΔ δεν κατορθώσαμε να έρθουμε. Ζητήσαμε, αν είναι δυνατό να έχουμε την άποψη της σοβιετικής κυβέρνησης πάνω στα ελληνικά ζητήματα από τον πρώτο σύμβουλο της πρεσβείας. Μετά δέκα μέρες περίπου, δηλ. ένα μήνα μετά τη λήξη της διάσκεψης του Λιβάνου και μια βδομάδα μετά την αναχώρηση του Μιλτιάδη (του Πορφυρογένη), ο σύμβουλος με κάλεσε και μου έκανε την ακόλουθη ανακοίνωση: Η σοβιετική κυβέρνηση δεν απάντησε επί του θέματος. Ο πρεσβευτής όμως σας διαβιβάζει την ακόλουθη προσωπική του γνώμη: α) Η συμφωνία του Λιβάνου ανταποκρίνεται προς τη σημερινή κατάσταση των πραγμάτων. β) Η στάση της αντιπροσωπείας σας είναι η σωστή. γ) Πρέπει να μπείτε στην κυβέρνηση. δ) Να φροντίσετε να γίνει γνωστή η γνώμη αυτή στο Βουνό»!

Δηλαδή ο Ρούσος ουσιαστικά έγραφε πως η Σοβιετική Ένωση, αν και χωρίς να θέλει να εκτεθεί επίσημα, έδινε την «εντολή» ή έστω τη «γραμμή» προς το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και την ΠΕΕΑ να αποδεχθούν τη συμφωνία!

Αυτό που ούτε ο Ρούσος ούτε οι υπόλοιποι γνώριζαν, ήταν ότι ακριβώς εκείνη την εποχή άρχιζαν οι διπλωματικές παρασκηνιακές συζητήσεις μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Μεγάλης Βρετανίας για τις μεταπολεμικές σφαίρες επιρροής, ο οποίες θα οδηγούσαν στην καθοριστική συνάντηση Στάλιν – Τσώρτσιλ τον Οκτώβριο του 1944 στη Μόσχα! Για την οποία ασφαλώς θα μιλήσουμε στη συνέχεια!

Και ο αναμφισβήτητα τίμιος Θανάσης Χατζής δεν ήταν απαλλαγμένος από τις δικές του υποκειμενικές απόψεις και προκαταλήψεις, οι οποίες διαπερνούν το κατά τα άλλα πολύτιμο σαν ιστορική πηγή βιβλίο του – και αυτές οι προκαταλήψεις ήταν μια προσωπική συμπάθεια προς τον Σιάντο κι αντιπάθεια για τον Ιωαννίδη και η άρνησή του να δεχτεί ότι η Σοβιετική Ένωση επηρέασε την τελική απόφαση του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ για την αποδοχή της Συμφωνίας του Λιβάνου. Όμως, όπως από την ίδια τη συνέχεια όσων αναφέρει στο βιβλίο του, φαίνεται, τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά. Σε εκείνο πάντως το σημείο, η έκθεση του Ρούσου δεν άλλαξε άμεσα τη στάση της ηγεσίας του ΚΚΕ, όμως είναι βέβαιο ότι όσα ανέφερε για τη σοβιετική στάση καρφώθηκαν στο μυαλό του Σιάντου και του Ιωαννίδη και τους επηρέασαν αποφασιστικά.

Ωστόσο, όπως έχουμε δείξει, ΠΡΙΝ ακόμα γίνει γνωστή η έκθεση του Ρούσου, ήδη είχε αρχίσει να επικρατεί η γραμμή της συνθηκολόγησης, με επιμονή του Ιωαννίδη – οπότε δεν πρέπει να ρίχνονται όλες οι ευθύνες στη Σοβιετική Ένωση. Όποια κι αν ήταν η σοβιετική στάση, Η ΗΓΕΣΙΑ ΤΟΥ ΚΚΕ, ΤΟΥ ΕΑΜ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΕΕΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΕΛΑΒΕ ΤΙΣ ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ.

Έχουμε επιμείνει για πολύ και ίσως κάπως κουραστικά στα όσα ακολούθησαν αμέσως μετά από την υπογραφή της Συμφωνίας του Λιβάνου αλλά το κάναμε διότι θεωρούμε ότι αυτό είναι το πιο κρίσιμο διάστημα ολόκληρης ίσως της Ιστορίας για την οποία γράφουμε. Στην επόμενη συνέχεια θα ασχοληθούμε μεταξύ άλλων με τη σοβιετική στρατιωτική αποστολή που έφτασε λίγο αργότερα στην Ελλάδα και με το ρόλο που έπαιξε.