Το Γιν και Γιανγκ Ρωμαϊκό αλλά και Εβραϊκό Καββαλιστικό σύμβολο !
Η φωτογραφία δεξιά είναι από wikipedia και αφορά Ρωμαϊκα σύμβολα, στα οποία δεν συμπεριλαμβάνεται μόνον το γιν & γιανγκ. Συμπεριλαμβάνεται επίσης και ο σταυρός που μοιάζει αρκετά με αυτόν της σημαίας του Δήμου Αθηναίων, έμβλημα που νομίζω καθιέρωσε ο Αβραμόπουλος. Αλλά έχετε αρκετά να διαβάσετε συνάμα με τις παραπομπές για το σύμβολο περι ου ο λόγος !
Είναι ένα πολύ κομψό σύμβολο, έχει επικρατήσει να το ονομάζουμε «γιν-γιανγκ». Συνήθως το χρησιμοποιούμε μεταφορικά, για καταστάσεις στις οποίες συνυπάρχουν δύο αντιθετικές ουσίες, δυνάμεις, συστατικά, τάσεις κ.λπ. και θέλουμε να υποδείξουμε ότι το ιδανικό είναι η ισορροπία ανάμεσά τους, όχι η μονομερής επικράτηση του ενός. Οι δύο μικρές βουλίτσες, σαν πρεσβείες του καθενός αντιθέτου μέσα στο άλλο, ίσως υποδηλώνουν ότι οι δύο πόλοι ταυτίζονται σε κάποιο βαθύτερο επίπεδο ή ίσως ότι θα πρέπει να δούμε το σύμβολο δυναμικά, ως ένα ινσταντανέ μιας διαδικασίας. Υπάρχει ένα κόλπο για το σχεδίασμά του με χαρτί και μολύβι, ακόμα κι αν δεν πιάνει το χέρι σας, μπορείτε να το δείτε εδώ.
Συνήθως συνδέουμε το γιν-γιανγκ με την Κίνα και τον ταοϊσμό• πράγματι το σύμβολο εμφανίστηκε, όπως το ξέρουμε σήμερα, στην Κίνα τον 14ο αιώνα μ.Χ., όμως μοιάζει ότι είχε ήδη εμφανιστεί στην Ευρώπη περίπου 1000 χρόνια νωρίτερα. Αναγκαστικά λοιπόν πρέπει να το πιστώσουμε στους Ρωμαίους – με μια επιφύλαξη – γιατί εκεί φαίνεται να ανάγεται η αρχαιότερη εικονογράφησή του. Συγκεκριμένα, το σύμβολο παρουσιάζεται στο Notitia Dignitatum, ένα δικαστικό έγγραφο του 4ου αιώνα μ.Χ., ως έμβλημα ασπίδας κάποιων armigeri (νομίζω ότι σημαίνει «σωματοφύλακες» στα λατινικά) της δυτικής αυτοκρατορίας, καθώς και κάποιων mauriosismiaci (;). Μπορείτε να το δείτε στο Notitia εδώ, σελ. 118 του (χάρτινου) βιβλίου και σελ. 153 του ηλεκτρονικού εγγράφου, ενώ μια καθαρότερη εικόνα έχει η Wikipedia εδώ. Είδα ότι, σύμφωνα πάλι με τη Wikipedia, το σύμβολο – ή κάτι που μοιάζει μ’ αυτό – θεωρείται ότι απαντάται και σε ακόμα πιο αρχαία κελτικά, ετρουσκικά και ρωμαϊκά στολίδια, μωσαϊκά, οινοχόους, ακροκέραμα κ.λπ., όμως προσωπικά απαιτώ και τις βουλίτσες – τις πρεσβείες των αντιθέτων – σε κάτι για να το ονομάσω «σύμβολο γιν-γιανγκ», δε μου φτάνουν δύο ιχθυόμορφες οντότητες που εναγκαλίζονται. Θέλω επιπλέον το σύμβολο να στέκει μόνο του εκεί που έχει βρεθεί, αυτόνομα, όχι ως οργανικό μέρος ενός ευρύτερου διάκοσμου. Οπότε, δεν το πιστώνω στους αρχαίους Κέλτες και Ετρούσκους.
To γιν-γιανγκ (;) των armigeri από το Notitia Dignitatum
Διαβάζω όμως στην Katherine M. Jenerette, ότι έχουν διατυπωθεί ενστάσεις ως προς τις εικονογραφήσεις του Notitia: κάποιοι ιστορικοί πιστεύουν ότι είναι ακριβείς απεικονίσεις των αρχαίων ρωμαϊκών εμβλημάτων, κάποιοι άλλοι ότι είναι κατασκευασμένες, ως έναν βαθμό τουλάχιστον, από τους κατοπινούς αντιγραφείς της Αναγέννησης. Πρέπει να κρατήσουμε μια επιφύλαξη για το γιν-γιανγκ, ίσως να μην είναι τόσο αρχαίο ούτε τόσο ρωμαϊκό• αν πράγματι συμβαίνει αυτό και το γιν-γιανγκ, τελικά, είναι αναγεννησιακό σύμβολο, τότε ίσως να υπάρχει κάτι ενδιαφέρον εδώ. Ας βάλουμε όμως πρώτα και την κινέζικη πλευρά της ιστορίας στην κουβέντα:
Το σύμβολο γιν-γιανγκ, όπως το ξέρουμε σήμερα (σχεδόν), εμφανίστηκε στην Κίνα, τέλη του 14ου αιώνα, συνοδευόμενο από μια πλούσια φιλοσοφία, και δείχνει ότι συνδέεται με κάποιον Zhao Huiqian (1351-1395) της δυναστείας Μινγκ. Αυτός μάλλον το πρωτοσχεδίασε (ή το ξεσήκωσε από κάποια κρυφή πηγή; δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι), ενώ οι κατοπινοί λόγιοι της συγκεκριμένης δυναστείας άρχισαν να το καθιερώνουν και, σταδικά, να το τυποποιούν. Η ονομασία του τότε στα κινέζικα ήταν tiandi zhiran hetu ή tiandi ziran zhitu (ας πούμε: To Φυσικό Διάγραμμα του Ουρανού και της Γης). Είναι αλήθεια ότι και πριν από τον Zhao υπήρχαν γιν-γιανγκοειδή σύμβολα στην κινέζικη κουλτούρα• κάποια λίγα από αυτά πλησίαζαν αρκετά κοντά σ’ αυτό που αναγνωρίζουμε σήμερα ως γιν-γιανγκ και η φιλολογία αναφέρεται σ’ αυτά ως «προγεννητικά διαγράμματα» (prenatal diagrams) – φανταστείτε τα σαν συμμετρικά κυκλικά σχεδιάσματα, που συνδύαζαν δύο χρώματα, μαζί με κάποιο ερμηνευτικό κείμενο. «Διαγράμματα» όμως κι όχι «σύμβολα», γιατί όλα συνοδεύονταν από μια φιλοσοφία-μεταφυσική την οποία συνόψιζαν απεικονιστικά, δεν ήταν απλώς αισθητική η φύση τους.
To γιν-γιανγκ του Zhao Huiqian
Το κυριότερο από αυτά τα προγεννητικά διαγράμματα ήταν το taijitu shuo (ας πούμε: Εξήγηση του Διαγράμματος του Υπερτάτου), του σπουδαίου λογίου Zhou Dunyi (1017-1073), της δυναστείας Σουνγκ• το taijitu shuo και τη φιλοσοφία του ήταν που προσπάθησε αργότερα να αποδώσει σε ένα πιο οικονομικό σύμβολο ο Zhao Huiqian, οπότε δημιούργησε (;) το γνωστό γιν-γιανγκ. Όσο για τον Zhou Dunyi, πρόκειται για μια μορφή της κινέζικης ιστορίας, ήταν αυτός που πυροδότησε τον νεοκομφουκιανισμό, δηλαδή την αναγέννηση του κομφουκιανισμού στην κινέζικη κουλτούρα και τη σύνδεσή του με μια μεταφυσική κοσμολογία. Ο Zhou εμπνεύστηκε το taijitu shuo συνθέτοντας ιδέες από τον ταοϊσμό, ίσως και τον βουδισμό, με σκοπό να καταδείξει ότι τα παραδοσιακά ιδανικά του κομφουκιανισμού ανάγονται σε υπερβατικές αρχές. Εδώ χρειάζεται να ανοίξουμε παρένθεση: ο (νεο)κομφουκιανισμός είναι και δεν είναι θρησκεία• συνήθως αναφέρεται ως «κουλτούρα» ή «βιοτική φιλοσοφία» ή «ηθικό σύστημα». Από την αρχαία γέννησή του μέχρι σήμερα, ελάχιστα ενδιαφέρθηκε για μεταφυσικές αιτιάσεις. Όλη η ουσία στον (νεο)κομφουκιανισμό υπήρξε πάντα η σωστή συμπεριφορά, η σωστή ηθική στάση κι ο σωστός βίος, εκεί έριξε το βάρος. Κατά την αναγέννησή του από τον Zhou και προκειμένου να ανταγωνιστεί την τότε δημοφιλία του ταοϊσμού και του βουδισμού στην Κίνα, o νεοκομφουκιανισμός ανέπτυξε κοσμολογία, δηλαδή θεμελίωση της σωστής συμπεριφοράς σε μεταφυσικές αρχές. Ας δούμε όμως συνοπτικά το taijitu shuo του Zhou, έχει ενδιαφέρον:
Το taijitu shuo του Zhou Dunyi
Ο κόκκινος κύκλος στην κορυφή του Διαγράμματος είναι το Υπέρτατο (taiji), μια ουδέτερη αρχή, ούτε αρσενική ούτε θηλυκή. Πρόκειται για μια μυστηριώδη κατάσταση, που σχετίζεται ή ταυτίζεται επίσης και με το wuji, το Άπειρο της ταοϊστικής κοσμολογίας, την πρωταρχική φύση του σύμπαντος. Ουσιαστικά, αυτό που κάνει εδώ ο Zhou είναι ότι δανείζεται έναν ταοϊστικό όρο (το wuji) και δηλώνει ότι μπορεί κανείς να το κατακτήσει και μέσω του κομφουκιανιστικού ιδεώδους, δηλαδή της σωστής συμπεριφοράς και του σωστού βίου, όχι αποκλειστικά μέσω της ταοϊστικής οδού που περιλαμβάνει διαλογισμό και μυστικισμό.
Από το πρώτο αυτό στοιχείο εκπορεύονται τα δύο επόμενα, τα οποία είναι γνωστά σε όλον τον πλανήτη: «Το Υπέρτατο κινείται και παράγει το γιανγκ», λέει ο Zhou. «Όταν η κίνηση ολοκληρωθεί, επέρχεται ηρεμία. Κατά την ηρεμία, το Υπέρτατο παράγει το γιν». Τα βλέπουμε στον επόμενο κύκλο, σ' αυτόν με τα άσπρα και μαύρα τόξα, το αριστερό του μέρος είναι το γιν και το δεξιό το γιανγκ. Όπως ήδη ξέρετε, το γιανγκ θεωρείται αρσενικό και το γιν θηλυκό• εδώ έχουμε πολικότητα.
Από την αλληλεπίδραση του γιν και του γιανγκ παράγονται τα πέντε στοιχεία (στο μεσαίο μέρος του Διαγράμματος): νερό, φωτιά, ξύλο, μέταλλο, γη: «Το γιανγκ μεταμορφώνεται αλληλεπιδρώντας με το γιν κι έτσι παράγονται τα πέντε στοιχεία». Ο Zhou Dunyi δεν εννοεί φυσικά το γνωστό μας νερό, τη γνωστή μας φωτιά κ.λπ., πρόκειται για αφηρημένες αρχές. Κι εδώ υπάρχει πολικότητα: το μεγάλο και το μικρό γιανγκ (φωτιά και ξύλο), το μεγάλο και το μικρό γιν (νερό και μέταλλο), ενώ η γη είναι ουδέτερη. Αυτό είναι ίσως το πιο σημαντικό μέρος του Διαγράμματος για τον κομφουκιανισμό, διότι εδώ παράγονται οι πέντε αρετές, μία για κάθε στοιχείο: η αρετή του νερού είναι η ηθική σοφία ( zhi), της φωτιάς είναι η ευπρέπεια (li), του ξύλου είναι η ανθρωπιά (ren), του μετάλλου είναι η δικαιοσύνη (yi) και της γης είναι η εμπιστοσύνη (xin). Εδώ και μόνο εδώ ουσιαστικά έχουμε κομφουκιανισμό, γιατί όλο το υπόλοιπο διάγραμμα είναι σύνθεση από ταοϊστικές έννοιες.
Μια μικρή εξήγηση για τις αρετές του κομφουκιανισμού, όπως μου αρέσει να τις σκέφτομαι εγώ: το ren είναι η βασίλισσα των αρετών και εκφράζει τη θεμελιώδη ποιότητα του ανθρώπου, «καλοσύνη» ή «ανθρωπιά». Όταν λέμε σε κάποιον, «δεν είσαι άνθρωπος εσύ, δεν έχεις ψυχή, καρδιά κ.λπ.», εννούμε, σε κομφουκιανιστική μετάφραση: «δεν έχεις ren». Από αυτό εκπορεύεται το yi, «δικαιοσύνη» (μπορεί να αποδοθεί επίσης «αυστηρότητα» ή «αποφασιστικότητα»)• αν ήμασταν μόνο ren, οι άλλοι θα μας έκαναν ό,τι ήθελαν, οπότε πρέπει να προστατέψουμε την ανθρωπιά μας με μια δυναμική αρετή, το yi. Όταν η Lady Gaga λέει, “but how can I protect something so perfect without evil?” (The Manifesto of Mother Monster), εκφράζει αυτή τη σχέση ren (“good”) και yi (“evil”). Κατόπιν, το li είναι το απαραίτητο όχημα της ανθρωπιάς: li είναι να σου προκύπτουν αυθόρμητα και φυσιολογικά τα σωστά λόγια και η σωστή συμπεριφορά σε κάθε ανθρώπινη σχέση. Το li είναι μια απελευθέρωση, όπως ακριβώς το έλεγε ο A. N. Whitehead: “for the well-conducted people, life presents no problems”. Αν δεν έχεις li και δεν σου προκύπτει αυθόρμητα σε μια σχέση τι πρέπει να πεις και τι να κάνεις, αυτό σημαίνει ή ότι δεν έχεις ανθρωπιά μέσα σου ή ότι δεν την έχεις προστατέψει, έχεις γίνει άθυρμα στα χέρια των άλλων, είσαι γεμάτος πίκρες και παράπονα. Κατόπιν το xin είναι η ικανότητα να κερδίζεις την επιστοσύνη και τον σεβασμό των άλλων• να κρατάς τον λόγο σου, να είσαι υπεύθυνος, να δείχνεις κι εσύ σεβασμό, να μην υπάρχει απόσταση ανάμεσα σ’ αυτά που λες κι αυτά που κάνεις κ.λπ., όλα αυτά εμπεριέχονται στο xin. Το αντίθετό του είναι να μην μπορείς να κερδίσεις τον σεβασμό των άλλων αλλά να τον κλέβεις με ψέματα ή να τον εκβιάζεις με αυταρχικότητα• ο Κομφούκιος συμβούλευε να φεύγουμε μακριά από έναν άνθρωπο χωρίς xin. Τέλος, το zhi είναι μια μετα-αρετή: εδώ ο Κομφούκιος λέει ότι δεν υπάρχουν συνταγές και απόλυτοι κανόνες, πρέπει να εξασκήσεις όλα τα παραπάνω στην πράξη• να αναπτύξεις ηθική σοφία, zhi, μέσα από την τριβή με ανθρώπους και εντός συγκεκριμένων καταστάσεων. Θυμίζει Αριστοτέλη και Ηθικά Νικομάχεια; Πράγματι, και οι δύο βιοτικοί φιλόσοφοι έλεγαν ότι η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα, ούτε στην έλλειψη ούτε στην υπερβολή• και οι δύο έβλεπαν την αρετή ως έξη, δηλαδή δεξιότητα, όχι ως θεωρία• και οι δύο τόνιζαν ότι η αρετή μαθαίνεται από την εμπειρία και την πράξη, όχι από τα βιβλία. Οπότε, η ριζοσπαστική πρόταση του Zhou με το Διάγραμμα ήταν ότι ακολουθώντας κανείς τον Ηθικό Δρόμο, μιμούμενος το παράδειγμα των σοφών κι ενσαρκώνοντας στη ζωή του τις πέντε αρετές, θα υπερβεί τα γήινα και θα βιώσει τον θεμελιώδη δυισμό του κόσμου, θα νιώσει τα πάντα ως ένα παιχνίδι του γιν και του γιανγκ. Όχι όμως με τον τρόπο των ταοϊστών, όχι με διαλογισμό, μοναχισμό και μυστικισμό, αλλά «εναρμονίζοντας τον ουρανό με τη γη» μέσω των βιοτικών του εμπειριών. Ως παραπροϊόν αυτής της πορείας, θα έχει και καλή τύχη στη ζωή του.
Ο προτελευταίος κύκλος στο Διάγραμμα εκφράζει έναν κατώτερο δυισμό, έντονα σεξουαλικό: όλη η παραπάνω υπερδομή του Διαγράμματος συνοψίζεται στην αρσενική αρχή qian (μια κατώτερη μορφή του γιανγκ), η οποία γονιμοποιεί τη θηλυκή γήινη αρχή, το kun (μια κατώτερη μορφή του γιν). Από την ένωσή τους παράγονται τα «μυριάδες πράγματα», δηλαδή ο κόσμος όπως τον ξέρουμε, ο τελευταίος κύκλος στο Διάγραμμα. Στον άνθρωπο φυσικά το qian είναι το «πνεύμα» και το kun είναι το «σώμα». Όλο το Διάγραμμα, από κάτω προς τα πάνω, μπορούμε να το διαβάσουμε ως εξής: τελειοποιώντας στη ζωή σου τις πέντε αρετές, θα διαπιστώσεις ότι τα αμέτρητα αντικείμενα, καταστάσεις, φαινόμενα κ.λπ. του κόσμου είναι σύζευξη δύο αρχών, μια γήινης (kun) και μιας πνευματικής (qian)• κατόπιν θα συνειδητοποιήσεις ότι η πνευματική αρχή αποτελεί παιχνίδι πέντε στοιχείων• συλλαμβάνοντας τη θεμελιώδη πολιτικότητα αυτών των στοιχείων (η φωτιά και το ξύλο είναι γιανγκ, το νερό και το μέταλλο είναι γιν, η γη είναι ουδέτερη), θα έρθει η στιγμή που θα πάψεις να βλέπεις πέντε, θα βλέπεις δύο (γιν & γιανγκ)• με ακόμα περισσότερη ωριμότητα και τελειοποίηση, θα διαπιστώσεις ότι τα δύο είναι ένα, το Υπέρτατο (taiji), το οποίο είναι διαβατήριο για το Άπειρο (wuji), για τον κόσμο της μη-ύπαρξης. Το γνωστό μας σύμβολο γιν-γιανγκ σχεδιάστηκε αργότερα για να εκφράσει αυτήν τη φιλοσοφία.
Από το πρώτο αυτό στοιχείο εκπορεύονται τα δύο επόμενα, τα οποία είναι γνωστά σε όλον τον πλανήτη: «Το Υπέρτατο κινείται και παράγει το γιανγκ», λέει ο Zhou. «Όταν η κίνηση ολοκληρωθεί, επέρχεται ηρεμία. Κατά την ηρεμία, το Υπέρτατο παράγει το γιν». Τα βλέπουμε στον επόμενο κύκλο, σ' αυτόν με τα άσπρα και μαύρα τόξα, το αριστερό του μέρος είναι το γιν και το δεξιό το γιανγκ. Όπως ήδη ξέρετε, το γιανγκ θεωρείται αρσενικό και το γιν θηλυκό• εδώ έχουμε πολικότητα.
Από την αλληλεπίδραση του γιν και του γιανγκ παράγονται τα πέντε στοιχεία (στο μεσαίο μέρος του Διαγράμματος): νερό, φωτιά, ξύλο, μέταλλο, γη: «Το γιανγκ μεταμορφώνεται αλληλεπιδρώντας με το γιν κι έτσι παράγονται τα πέντε στοιχεία». Ο Zhou Dunyi δεν εννοεί φυσικά το γνωστό μας νερό, τη γνωστή μας φωτιά κ.λπ., πρόκειται για αφηρημένες αρχές. Κι εδώ υπάρχει πολικότητα: το μεγάλο και το μικρό γιανγκ (φωτιά και ξύλο), το μεγάλο και το μικρό γιν (νερό και μέταλλο), ενώ η γη είναι ουδέτερη. Αυτό είναι ίσως το πιο σημαντικό μέρος του Διαγράμματος για τον κομφουκιανισμό, διότι εδώ παράγονται οι πέντε αρετές, μία για κάθε στοιχείο: η αρετή του νερού είναι η ηθική σοφία ( zhi), της φωτιάς είναι η ευπρέπεια (li), του ξύλου είναι η ανθρωπιά (ren), του μετάλλου είναι η δικαιοσύνη (yi) και της γης είναι η εμπιστοσύνη (xin). Εδώ και μόνο εδώ ουσιαστικά έχουμε κομφουκιανισμό, γιατί όλο το υπόλοιπο διάγραμμα είναι σύνθεση από ταοϊστικές έννοιες.
Μια μικρή εξήγηση για τις αρετές του κομφουκιανισμού, όπως μου αρέσει να τις σκέφτομαι εγώ: το ren είναι η βασίλισσα των αρετών και εκφράζει τη θεμελιώδη ποιότητα του ανθρώπου, «καλοσύνη» ή «ανθρωπιά». Όταν λέμε σε κάποιον, «δεν είσαι άνθρωπος εσύ, δεν έχεις ψυχή, καρδιά κ.λπ.», εννούμε, σε κομφουκιανιστική μετάφραση: «δεν έχεις ren». Από αυτό εκπορεύεται το yi, «δικαιοσύνη» (μπορεί να αποδοθεί επίσης «αυστηρότητα» ή «αποφασιστικότητα»)• αν ήμασταν μόνο ren, οι άλλοι θα μας έκαναν ό,τι ήθελαν, οπότε πρέπει να προστατέψουμε την ανθρωπιά μας με μια δυναμική αρετή, το yi. Όταν η Lady Gaga λέει, “but how can I protect something so perfect without evil?” (The Manifesto of Mother Monster), εκφράζει αυτή τη σχέση ren (“good”) και yi (“evil”). Κατόπιν, το li είναι το απαραίτητο όχημα της ανθρωπιάς: li είναι να σου προκύπτουν αυθόρμητα και φυσιολογικά τα σωστά λόγια και η σωστή συμπεριφορά σε κάθε ανθρώπινη σχέση. Το li είναι μια απελευθέρωση, όπως ακριβώς το έλεγε ο A. N. Whitehead: “for the well-conducted people, life presents no problems”. Αν δεν έχεις li και δεν σου προκύπτει αυθόρμητα σε μια σχέση τι πρέπει να πεις και τι να κάνεις, αυτό σημαίνει ή ότι δεν έχεις ανθρωπιά μέσα σου ή ότι δεν την έχεις προστατέψει, έχεις γίνει άθυρμα στα χέρια των άλλων, είσαι γεμάτος πίκρες και παράπονα. Κατόπιν το xin είναι η ικανότητα να κερδίζεις την επιστοσύνη και τον σεβασμό των άλλων• να κρατάς τον λόγο σου, να είσαι υπεύθυνος, να δείχνεις κι εσύ σεβασμό, να μην υπάρχει απόσταση ανάμεσα σ’ αυτά που λες κι αυτά που κάνεις κ.λπ., όλα αυτά εμπεριέχονται στο xin. Το αντίθετό του είναι να μην μπορείς να κερδίσεις τον σεβασμό των άλλων αλλά να τον κλέβεις με ψέματα ή να τον εκβιάζεις με αυταρχικότητα• ο Κομφούκιος συμβούλευε να φεύγουμε μακριά από έναν άνθρωπο χωρίς xin. Τέλος, το zhi είναι μια μετα-αρετή: εδώ ο Κομφούκιος λέει ότι δεν υπάρχουν συνταγές και απόλυτοι κανόνες, πρέπει να εξασκήσεις όλα τα παραπάνω στην πράξη• να αναπτύξεις ηθική σοφία, zhi, μέσα από την τριβή με ανθρώπους και εντός συγκεκριμένων καταστάσεων. Θυμίζει Αριστοτέλη και Ηθικά Νικομάχεια; Πράγματι, και οι δύο βιοτικοί φιλόσοφοι έλεγαν ότι η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα, ούτε στην έλλειψη ούτε στην υπερβολή• και οι δύο έβλεπαν την αρετή ως έξη, δηλαδή δεξιότητα, όχι ως θεωρία• και οι δύο τόνιζαν ότι η αρετή μαθαίνεται από την εμπειρία και την πράξη, όχι από τα βιβλία. Οπότε, η ριζοσπαστική πρόταση του Zhou με το Διάγραμμα ήταν ότι ακολουθώντας κανείς τον Ηθικό Δρόμο, μιμούμενος το παράδειγμα των σοφών κι ενσαρκώνοντας στη ζωή του τις πέντε αρετές, θα υπερβεί τα γήινα και θα βιώσει τον θεμελιώδη δυισμό του κόσμου, θα νιώσει τα πάντα ως ένα παιχνίδι του γιν και του γιανγκ. Όχι όμως με τον τρόπο των ταοϊστών, όχι με διαλογισμό, μοναχισμό και μυστικισμό, αλλά «εναρμονίζοντας τον ουρανό με τη γη» μέσω των βιοτικών του εμπειριών. Ως παραπροϊόν αυτής της πορείας, θα έχει και καλή τύχη στη ζωή του.
Ο προτελευταίος κύκλος στο Διάγραμμα εκφράζει έναν κατώτερο δυισμό, έντονα σεξουαλικό: όλη η παραπάνω υπερδομή του Διαγράμματος συνοψίζεται στην αρσενική αρχή qian (μια κατώτερη μορφή του γιανγκ), η οποία γονιμοποιεί τη θηλυκή γήινη αρχή, το kun (μια κατώτερη μορφή του γιν). Από την ένωσή τους παράγονται τα «μυριάδες πράγματα», δηλαδή ο κόσμος όπως τον ξέρουμε, ο τελευταίος κύκλος στο Διάγραμμα. Στον άνθρωπο φυσικά το qian είναι το «πνεύμα» και το kun είναι το «σώμα». Όλο το Διάγραμμα, από κάτω προς τα πάνω, μπορούμε να το διαβάσουμε ως εξής: τελειοποιώντας στη ζωή σου τις πέντε αρετές, θα διαπιστώσεις ότι τα αμέτρητα αντικείμενα, καταστάσεις, φαινόμενα κ.λπ. του κόσμου είναι σύζευξη δύο αρχών, μια γήινης (kun) και μιας πνευματικής (qian)• κατόπιν θα συνειδητοποιήσεις ότι η πνευματική αρχή αποτελεί παιχνίδι πέντε στοιχείων• συλλαμβάνοντας τη θεμελιώδη πολιτικότητα αυτών των στοιχείων (η φωτιά και το ξύλο είναι γιανγκ, το νερό και το μέταλλο είναι γιν, η γη είναι ουδέτερη), θα έρθει η στιγμή που θα πάψεις να βλέπεις πέντε, θα βλέπεις δύο (γιν & γιανγκ)• με ακόμα περισσότερη ωριμότητα και τελειοποίηση, θα διαπιστώσεις ότι τα δύο είναι ένα, το Υπέρτατο (taiji), το οποίο είναι διαβατήριο για το Άπειρο (wuji), για τον κόσμο της μη-ύπαρξης. Το γνωστό μας σύμβολο γιν-γιανγκ σχεδιάστηκε αργότερα για να εκφράσει αυτήν τη φιλοσοφία.
Τριπλό γιν-γιανγκ, με συμμετοχή και της ΔΗΜΑΡ
Είναι ενδιαφέρον αλλά, όπως παρατηρεί ο καθηγητής Martin Zwick του Portland State University, το προγεννητικό Διάγραμμα του Zhou Dunyi έχει έντονες ομοιότητες με το καββαλιστικό Δέντρο της Ζωής. Μπορεί να μην εντελώς όμοια, δεν περιμένουμε δα και 100% ταύτιση, όμως δεδομένης της γεωγραφικής απόστασης και της ριζικά διαφορετικής τους παράδοσης, οι ομοιότητές τους φαίνονται εντυπωσιακές. Ομολογώ ότι ξεκίνησα να διαβάζω το άρθρο του με δυσπιστία, όμως τελικά μάλλον πείθομαι από τις παρατηρήσεις του.
Λίγα πράγματα ξέρουμε με σιγουριά για το Δέντρο, η σύλληψή του είναι τυλιγμένη στο μυστήριο. Τα βασικά συγγράματα της Καββάλα – του μεσαιωνικού εβραϊκού μυστικισμού – ήταν το Zohar του Moshe de Leon de Guadalajara (1286, Ισπανία) και το Sefer Yetsirah (3ος – 6ος αιώνας), τα οποία όμως δεν πραγματεύονται το Δέντρο. Το βρίσκουμε πρώτη φορά τον 14ο αιώνα, χωρίς ακόμα να αποτελεί κεντρικό σύμβολο στο καββαλιστικό σύστημα. Κατά τους επόμενους αιώνες, η Καββάλα περνά όλο και περισσότερο σε χριστιανικούς κύκλους ως απόκρυφη διδασκαλία, κάτι που μεταδίδεται μόνο προφορικά και σε λίγους, δεμένη με όρκους σιωπής. Φαίνεται πως τότε είναι που το Δέντρο αρχίζει να τυποποιείται και να αναδεικνύεται σε κεντρικό σύμβολο του καββαλιστικού συστήματος. Θα χρειαστεί να φτάσουμε στον 17ο αιώνα ώστε η Καββάλα να γίνει η μελέτη του Δέντρου, δηλαδή του μεταφυσικού συστήματος πίσω από αυτό. Ας δούμε όμως λίγα πράγματα για το Δέντρο και τις ομοιότητές του με το Διάγραμμα του Zhou Dunyi:
Λίγα πράγματα ξέρουμε με σιγουριά για το Δέντρο, η σύλληψή του είναι τυλιγμένη στο μυστήριο. Τα βασικά συγγράματα της Καββάλα – του μεσαιωνικού εβραϊκού μυστικισμού – ήταν το Zohar του Moshe de Leon de Guadalajara (1286, Ισπανία) και το Sefer Yetsirah (3ος – 6ος αιώνας), τα οποία όμως δεν πραγματεύονται το Δέντρο. Το βρίσκουμε πρώτη φορά τον 14ο αιώνα, χωρίς ακόμα να αποτελεί κεντρικό σύμβολο στο καββαλιστικό σύστημα. Κατά τους επόμενους αιώνες, η Καββάλα περνά όλο και περισσότερο σε χριστιανικούς κύκλους ως απόκρυφη διδασκαλία, κάτι που μεταδίδεται μόνο προφορικά και σε λίγους, δεμένη με όρκους σιωπής. Φαίνεται πως τότε είναι που το Δέντρο αρχίζει να τυποποιείται και να αναδεικνύεται σε κεντρικό σύμβολο του καββαλιστικού συστήματος. Θα χρειαστεί να φτάσουμε στον 17ο αιώνα ώστε η Καββάλα να γίνει η μελέτη του Δέντρου, δηλαδή του μεταφυσικού συστήματος πίσω από αυτό. Ας δούμε όμως λίγα πράγματα για το Δέντρο και τις ομοιότητές του με το Διάγραμμα του Zhou Dunyi:
Η απόκρυφος Καβάλα
Για τους καββαλιστές λοιπόν, το Δέντρο της Ζωής εξέφραζε, ας το πούμε έτσι, το οργανόγραμμα του Θεού. Δηλαδή, έλεγαν, ότι η έννοια που ονομάζουμε «Θεός» (στην ιουδαϊκή-χριστιανική-μουσουλμανική κατανόηση) είναι, στην πραγματικότητα, όπως το ΠΑΣΟΚ: έχει δομή και βάθος. Το Δέντρο φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε φιλοσοφικά, μαγικά, τελετουργικά και διαλογιστικά, ενώ μπορούσε να διαβαστεί με δύο τρόπους: από πάνω προς τα κάτω, αποτελούσε εξήγηση της Δημιουργίας, η οποία τότε γινόταν κατανοητή με αιτιακό τρόπο (δηλαδή, ότι ο Θεός δημιουργεί τον κόσμο συνεχώς, κάθε στιγμή), όχι με ιστορικό τρόπο, όπως κάνουν σήμερα οι φονταμενταλιστές χριστιανοί (Δημιουργία = κάτι που έγινε κάποτε, πριν πολλά χρόνια στον ιστορικό χρόνο)• από κάτω προς τα πάνω, το Δέντρο διαβαζόταν ως μέθοδος θέωσης, άλματος στον ουρανό (και πέρα από αυτόν). Οι κόμβοι του Δέντρου ήταν τα σεφιρότ («απαριθμήσεις»), τα οποία μπορούμε να τα δούμε ως θεϊκές ιδιότητες και ταυτόχρονα ως στάδια της θεϊκής εκδήλωσης, με κάθε κατοπινό να εμπεριέχεται στο προηγούμενο, καθώς η ιεραρχική αυτή διαδικασία που ονομάζουμε «Θεός» δημιουργεί συνεχώς τον κόσμο. Όπως και στο Διάγραμμα έτσι και στο Δέντρο υπήρχε πολικότητα: τα σεφιρότ στα αριστερά είχαν θηλυκό πρόσημο, τα σεφιρότ στα δεξιά είχαν αρσενικό, και τα κεντρικά ήταν ουδέτερα. Πέρα από τελετουργικές και διαλογιστικές χρήσεις, οι καββαλιστές φαίνεται πως έβρισκαν αντιστοιχίες και κατηγοριοποιήσεις των σεφιρότ στο ανθρώπινο σώμα, στην ανθρώπινη ψυχολογία, στην ανθρώπινη ζωή και συμπεριφορά. Υπήρχαν δέκα τέτοια σεφιρότ στο Δέντρο:
Το Δέντρο της Ζωής με τα δέκα σεφιρότ (αργότερα μειώθηκαν σε εφτά, μετά από παρέμβαση του Ευάγγελου Βενιζέλου)
Στην κορυφή λοιπόν είναι το keter («στέμμα»), η πρώτη εκδήλωση του Θεού. Δεν απεικονίζεται στο Δέντρο, όμως πίσω από το keter υπήρχε μια μυστηριώδης κατάσταση, το ein–sof, «αυτό που δεν έχει τέλος». Το ein–sof μπορούμε να πούμε ότι είναι το βαθύ ΠΑΣΟΚ του Θεού: η μη-ύπαρξη, αυτό που δεν υπάρχουν λόγια να περιγραφεί, ο εντελώς υπερβατικός Θεός που μπορεί να προσεγγιστεί μόνο μέσω του keter. Είναι ελκυστικό εδώ να δούμε την αντιστοιχία: keter --> taiji («Υπέρτατο»), ein–sof --> wuji («Άπειρο»)• χρειάζεται όμως λίγη προσοχή διότι κάθε μυστικιστική παράδοση του κόσμου είχε έννοιες για τη μη-ύπαρξη, γι’ αυτό που είναι τόσο διαφορετικό από οτιδήποτε οικείο ώστε όλες οι λέξεις αποτυγχάνουν μπροστά του.
Κατόπιν παράγεται η θεμελιώδης πολικότητα, όπως ακριβώς και στο Διάγραμμα: το keter παράγει το hokhmah ή chokhmah («σοφία») που θεωρείται αρσενικό, στα δεξιά της εικόνας του Δέντρου, από το οποίο εκπορεύεται κατόπιν το binah («κατανόηση») που θεωρείται θηλυκό, στα αριστερά της εικόνας – το γιανγκ και το γιν του Δέντρου. Και στα δύο συστήματα, δηλαδή, έχουμε κάτι υπέρτατο (keter / taiji), το οποίο είναι διαβατήριο για κάτι υπερβατικό (ein–sof / wuji), και από το οποίο εκπορεύεται η βασική πολικότητα (hokhmah – binah / γιανγκ –γιν). Αυτή η πολικότητα δεν γίνεται κατανοητή ως «καλό» και «κακό», «άγγελος» και «διάβολος»• και στα δύο συστήματα, το «καλό» είναι η ισορροπία ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο αρχές και το «κακό» η μονομερής επικράτηση της μιας.
Από την ένωση του hokhmah και του binah παράγονται τα πέντε σεφιρότ στο μεσαίο τμήμα του Δέντρου: hesed ή chesed («καλοσύνη»), geburah («νόμος» ή «κρίση»), tiferet ή tiphareth («ομορφιά»), netsah ή netzach («νίκη»), hod («δόξα»). Αυτά στα αριστερά θεωρούνται θηλυκά, στα δεξιά αρσενικά, και το tiferet ουδέτερο. Πέντε στοιχεία έχουμε και στο μεσαίο τμήμα του Διαγράμματος, αντιστοιχούν όμως με τα σεφιρότ του Δέντρου; Αυτό που προτείνει ο καθηγητής Zwick είναι ότι προκύπτει αξιοσημείωτη αντιστοιχία αν αναποδογυρίσουμε την ταξινόμηση των στοιχείων του Διαγράμματος, τα μικρά γιν και γιανγκ επάνω και τα μεγάλα κάτω – όπως στην ακόλουθη εικόνα:
Κατόπιν παράγεται η θεμελιώδης πολικότητα, όπως ακριβώς και στο Διάγραμμα: το keter παράγει το hokhmah ή chokhmah («σοφία») που θεωρείται αρσενικό, στα δεξιά της εικόνας του Δέντρου, από το οποίο εκπορεύεται κατόπιν το binah («κατανόηση») που θεωρείται θηλυκό, στα αριστερά της εικόνας – το γιανγκ και το γιν του Δέντρου. Και στα δύο συστήματα, δηλαδή, έχουμε κάτι υπέρτατο (keter / taiji), το οποίο είναι διαβατήριο για κάτι υπερβατικό (ein–sof / wuji), και από το οποίο εκπορεύεται η βασική πολικότητα (hokhmah – binah / γιανγκ –γιν). Αυτή η πολικότητα δεν γίνεται κατανοητή ως «καλό» και «κακό», «άγγελος» και «διάβολος»• και στα δύο συστήματα, το «καλό» είναι η ισορροπία ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο αρχές και το «κακό» η μονομερής επικράτηση της μιας.
Από την ένωση του hokhmah και του binah παράγονται τα πέντε σεφιρότ στο μεσαίο τμήμα του Δέντρου: hesed ή chesed («καλοσύνη»), geburah («νόμος» ή «κρίση»), tiferet ή tiphareth («ομορφιά»), netsah ή netzach («νίκη»), hod («δόξα»). Αυτά στα αριστερά θεωρούνται θηλυκά, στα δεξιά αρσενικά, και το tiferet ουδέτερο. Πέντε στοιχεία έχουμε και στο μεσαίο τμήμα του Διαγράμματος, αντιστοιχούν όμως με τα σεφιρότ του Δέντρου; Αυτό που προτείνει ο καθηγητής Zwick είναι ότι προκύπτει αξιοσημείωτη αντιστοιχία αν αναποδογυρίσουμε την ταξινόμηση των στοιχείων του Διαγράμματος, τα μικρά γιν και γιανγκ επάνω και τα μεγάλα κάτω – όπως στην ακόλουθη εικόνα:
Αρετές και σεφιρότ
Κατ’ αυτόν τον τρόπο έχουμε τις αντιστοιχίες:
- Καλοσύνη (αρσενικό) --> Ξύλο (γιανγκ). Ταιριάζει με την αρετή του ξύλου, κατά τον Zhou Dunyi, που είναι η ανθρωπιά (ren).
- Νόμος ή Κρίση (θηλυκό) --> Μέταλλο (γιν). Ταιριάζει με την αρετή του μετάλλου, κατά τον Zhou Dunyi, που είναι η δικαιοσύνη (yi).
- Ομορφιά (ουδέτερο) --> Γη (ουδέτερη). Η αρετή της γης, κατά τον Zhou Dunyi, είναι η εμπιστοσύνη (xin).
- Νίκη (αρσενικό) --> Φωτιά (γιανγκ). Η αρετή της φωτιάς, κατά τον Zhou Dunyi, είναι η ευπρέπεια (li).
- Δόξα (θηλυκό) --> Νερό (γιν). Η αρετή του νερού, κατά τον Zhou Dunyi, είναι η ηθική σοφία (zhi).
Είναι αλήθεια ότι οι τελευταίες τρεις αντιστοιχίες δεν φαίνεται να φανερώνουν κάτι, όμως υπάρχει μια αξιοσημείωτη ταύτιση στις δύο πρώτες. Και τα δύο συστήματα μιλάνε για μια πρωταρχική αρετή συμπόνοιας ( ren – hesed), η οποία θεωρείται αρσενική, και που αναγκαστικά ισορροπεί με μια κατοπινή αρετή αυστηρότητας (yi – geburah), η οποία θεωρείται θηλυκή. Όμως οι ομοιότητες είναι ακόμα περισσότερες! Θα παρατηρήσατε ότι υπάρχει κι ένας ενδέκατος κύκλος στην εικόνα του Δέντρου, στην ουδέτερη μεσαία στήλη και λίγο πιο πάνω από το hesed και το geburah. Αυτή είναι μια μυστηριώδης οντότητα που ονομάζεται daat, «γνώση». Οι καββαλιστές δεν μας έχουν πει πολλά γι’ αυτήν, παρά μόνο ότι είναι καλύτερο να τη σκεφτόμαστε ως το μέρος στο οποίο τα δέκα σεφιρότ ενώνονται και γίνονται ένα, στο daat τα βιώνουμε ως «το ίδιο φως μέσα σε δέκα διαφορετικά δοχεία». Παρομοίως και στο Διάγραμμα του Zhou Dunyi υπάρχει ένας επιπλέον κύκλος ανάμεσα στα πέντε στοιχεία, ο οποίος ταυτίζεται με τη θέση του daat όταν αναποδογυρίσουμε το μεσαίο τμήμα του Διαγράμματος (όπως κάναμε πιο πάνω). Για τον κύκλο αυτό δεν έχει μιλήσει ο Zhou αλλά ένας κατοπινός σπουδαίος λόγιος του νεοκομφουκιανισμού, ο Zhu Xi (1130-1200): «Ο μικρός κύκλος, που συνδέεται με όλα τα στοιχεία, υποδεικνύει ένα ουδέτερο μέρος στο οποίο όλα τα υπόλοιπα στοιχεία ενώνονται μυστηριωδώς και γίνονται ένα». Όπως οι Τρεις Σωματοφύλακες ήταν τέσσερις, έτσι και τα πέντε στοιχεία ήταν έξι, και τα δέκα σεφιρότ ήταν έντεκα, προσθέτοντας το μυστηριώδες μέρος στο οποίο όλα φαίνονται σαν ένα.
Τα δύο τελευταία σεφιρότ στο Δέντρο είναι ουδέτερα: το yesod («θεμέλιο») και το malkuth («βασίλειο»). Οι ομοιότητες με το Διάγραμμα συνεχίζουν να εντυπωσιάζουν: το yesod είναι κι αυτό ένα χωνί, έντονα σεξουαλικό, στο οποίο όλη η παραπάνω υπερδομή του Δέντρου συνοψίζεται σε μια αρσενική αρχή («πνεύμα», «ψυχή»), η οποία έρχεται να ενωθεί με τη γήινη θηλυκή αρχή («σώμα»). Από την ένωσή τους παράγεται ο κόσμος όπως τον ξέρουμε, δηλαδή το malkuth – το οποίο δεν είναι λιγότερο Θεός από τα άλλα σεφιρότ του Δέντρου: ο εβραϊκός μυστικισμός έβλεπε ένα είδος σχάσης του Θεού, στο οποίο η θηλυκή πλευρά του Θεού είναι εγκλωβισμένη στο malkuth, στον γνωστό μας κόσμο της ύλης, και η αρσενική πλευρά την περιμένει στον ουρανό. Οπότε η πορεία της θέωσης είναι, στην πραγματικότητα, επιστροφή του Θεού στον Θεό – κάτι σαν «ανασυγκρότηση», που λέει κι ο Ευάγγελος Βενιζέλος. Από την άλλη, η εμπειρία τόσο του yesod όσο και του προτελευταίου κύκλου του Διαγράμματος είναι δυισμός, αυτό που βλέπει κανείς εκεί είναι ένα «κατώτερο» κι ένα «ανώτερο» μέρος του ανθρώπου ή του ΠΑΣΟΚ – συνήθως το «σώμα» ή τα «πάθη» ή το «λαϊκίστικο ΠΑΣΟΚ» έναντι του «πνεύματος», της «ψυχής», του «εκσυγχρονιστικού ΠΑΣΟΚ» κ.λπ.
Τι συμπέρασμα να βγάλουμε από τις ομοιότητες των δύο συστημάτων, αλλά κι από την εμφάνιση του γνωστού συμβόλου γιν-γιανγκ; Μην ξεχνάμε ότι το δόγμα των Δύο Αρχών (γιν-γιανγκ) και των πέντε στοιχείων (φωτιά, ξύλο, νερό, μέταλλο, γη) προϋπήρχε του Διαγράμματος, απλώς ο Zhou τα τακτοποίησε κατ' αυτόν τον τρόπο. Από την άλλη, και το δόγμα των σεφιρότ προϋπήρχε του Δέντρου, μόνο που δεν θα μάθουμε ποτέ τον άγνωστο καββαλιστή που τα δενδροποίησε. Τόσο το Διάγραμμα όσο και το Δέντρο είναι, ας το πούμε έτσι, νεοπλατωνικής σύλληψης, δηλαδή απεικονίζουν έναν αντικατοπτρισμό του μακρόκοσμου στον μικρόκοσμο και αντιστρόφως. Και τα δύο εξέφραζαν μία διαδικασία τελειοποίησης, με το πέρας της οποίας κάποιος εναρμονίζει τον εαυτό του με τον μακρόκοσμο. Όμως το Διάγραμμα ήταν μια ηθική διδασκαλία, ενώ το Δέντρο μια μυστική παράδοση με σκοπό τον διαλογισμό, την τελετουργία και τη μαγεία. Δεν θα πρέπει να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο διαφορετικοί άνθρωποι σε διαφορετικούς τόπους να έφτασαν σε παρόμοιες ιδέες, ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον. Όλα είναι πιθανά. Από την άλλη, μπορούμε ίσως να εντοπίσουμε κάποιο κανάλι επικοινωνίας ανάμεσα στη μεσαιωνική Ευρώπη και στην Κίνα της δυναστείας Σουνγκ; Εγώ δεν μπόρεσα να σκεφτώ κάτι, ίσως εδώ ο Ρογήρος να έχει κάποια ιδέα. Θα μπορούσε ίσως να υπάρχει μια κοινή πηγή και για τα δύο συστήματα;
Η μόνη εικασία που κάνει ο καθηγητής Zwick είναι οι Εβραίοι της Καϊφένγκ, πρωτεύουσας της δυναστείας Σουνγκ (το ξέρατε ότι υπήρχαν Εβραίοι στην Κίνα πολύ πριν από τον Μάρκο Πόλο;). Η Καϊφένγκ τότε πρέπει να ήταν η μεγαλύτερη πόλη του κόσμου, ένα κοσμοπολίτικο κέντρο στον Δρόμο του Μεταξιού, κι ο Zhou πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του σ’ αυτήν, ενώ οι συγκεκριμένοι Εβραίοι (για τους οποίους δεν ξέρουμε από πού ήρθαν) ήταν εκεί τουλάχιστον από το έτος 960. Ίσως –ίσως– να ήταν αυτοί οι φορείς μιας παλαιότερης διδασκαλίας. Υπήρχαν κι άλλοι Εβραίοι στον χώρο της Κίνας, κάποιοι ακόμα από το 92 μ.Χ. και τη δυναστεία Χαν, τότε που πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας ήταν η Τσανγκάν, αλλά δεν ξέρουμε τίποτα γι’ αυτούς και, στο κάτω-κάτω, έζησαν σε πολύ μακρινές αποστάσεις από την Καϊφένγκ. Όλα αυτά όμως είναι μόνο εικασίες και καλύτερα να μην το τραβήξουμε άλλο.
Όχι, να το τραβήξουμε λίγο ακόμα! Οι ιδέες δεν γεννιούνται σε κενό αέρος, συνήθως έχουν παρελθόν. Λοιπόν, αυτό που ξέρουμε με σιγουριά για την Καββάλα είναι ότι αρκετά από τα δόγματά της έχουν ανιχνευθεί στον 1ο αιώνα μ.Χ., συνδεδεμένα με τον εβραϊκό μυστικισμό της σχολής Merkabah και της φιλολογίας Hekhalot. Αυτό που προτείνει ο Simo Parpola του πανεπιστημίου του Helsinki, είναι ότι ίσως η εσωτερική παράδοση του Δέντρου να πηγαίνει περίπου 1.400 χρόνια ακόμα πιο πίσω: συγκεκριμένα, παρατηρεί πόσο ωραία τακτοποιούνται επάνω στο Δέντρο οι μέγιστοι θεοί των Ασσυρίων με τους μαγικούς τους αριθμούς• τόσο ωραία ώστε, προτείνει, το Δέντρο δείχνει να βασίστηκε επάνω σε ένα αρχαιότερο θεολογικό μοντέλο της Μεσοποταμίας.
Μπορείτε να διαβάσετε εδώ τη δουλειά του. Με λίγα λόγια: όταν τα σεφιρότ του Δέντρου αντικατασταθούν από τους μέγιστους ασσυριακούς θεούς, προκύπτει μια δομή που αντιστοιχεί ακριβώς στη γενεαλογία της θεϊκής τάξης της αρχαίας Μεσοποταμίας:
- Στο ein-sof, που δεν απεικονίζεται στο Δέντρο, αντιστοιχεί ο εντελώς υπερβατικός θεός Ashur, ο Ανδρέας Παπανδρέου των ασσυριακών θεών, οποίος γεννά ή εκπορεύει όλους τους εκδηλωμένους θεούς.
- Στο keter («στέμμα») είναι ο Anu, θεός του ουρανού, με μαγικό αριθμό το 1.
- Στο hokhmah («σοφία»), ο θεός Ea/Enki, με μαγικό αριθμό το 60.
- Στο binah («κατανόηση»), ο θεός Sin, με μαγικό αριθμό το 30.
- Στο μυστηριώδες daat («γνώση»), που ανήκει και δεν ανήκει στο Δέντρο, ο θεός Mummu.
- Στο hesed («καλοσύνη»), ο θεός Marduk, με μαγικό αριθμό το 50.
- Στο geburah («νόμος» ή «κρίση»), ο θεός Samas, με μαγικό αριθμό το 20.
- Στο tiferet («ομορφιά») η Ishtar, γνωστή στην πιάτσα και ως «Αστάρτη», θεά της ομορφιάς, με μαγικό αριθμό το 15.
- Στο hod («δόξα») ο Adad, θεός της καταιγίδας, με μαγικό αριθμό το 10.
- Στο netsah («νίκη»), ο θεός Nabu, με μαγικό αριθμό το 40.
- Στο yesod («θεμέλιο») ο Nergal, θεός του κάτω κόσμου, με μαγικό αριθμό το 14.
- Στο malkuth («βασίλειο») αντιστοιχεί ο βασιλιάς, δηλαδή ο αντιπρόσωπος των θεών επί της γης. Των θεών; Άμα είναι έτσι όπως τα λέει ο Simo Parpola, τότε θα πρέπει να δούμε τη θρησκεία των αρχαίων Ασσυρίων ως μονοθεϊσμό, με τις διάφορες θεότητες να αποτελούν ουσιαστικά εκφάνσεις του ενός και μοναδικού Θεού, τον οποίο θα πρέπει να δούμε ως διαδικασία, όχι οντότητα.
- Καλοσύνη (αρσενικό) --> Ξύλο (γιανγκ). Ταιριάζει με την αρετή του ξύλου, κατά τον Zhou Dunyi, που είναι η ανθρωπιά (ren).
- Νόμος ή Κρίση (θηλυκό) --> Μέταλλο (γιν). Ταιριάζει με την αρετή του μετάλλου, κατά τον Zhou Dunyi, που είναι η δικαιοσύνη (yi).
- Ομορφιά (ουδέτερο) --> Γη (ουδέτερη). Η αρετή της γης, κατά τον Zhou Dunyi, είναι η εμπιστοσύνη (xin).
- Νίκη (αρσενικό) --> Φωτιά (γιανγκ). Η αρετή της φωτιάς, κατά τον Zhou Dunyi, είναι η ευπρέπεια (li).
- Δόξα (θηλυκό) --> Νερό (γιν). Η αρετή του νερού, κατά τον Zhou Dunyi, είναι η ηθική σοφία (zhi).
Είναι αλήθεια ότι οι τελευταίες τρεις αντιστοιχίες δεν φαίνεται να φανερώνουν κάτι, όμως υπάρχει μια αξιοσημείωτη ταύτιση στις δύο πρώτες. Και τα δύο συστήματα μιλάνε για μια πρωταρχική αρετή συμπόνοιας ( ren – hesed), η οποία θεωρείται αρσενική, και που αναγκαστικά ισορροπεί με μια κατοπινή αρετή αυστηρότητας (yi – geburah), η οποία θεωρείται θηλυκή. Όμως οι ομοιότητες είναι ακόμα περισσότερες! Θα παρατηρήσατε ότι υπάρχει κι ένας ενδέκατος κύκλος στην εικόνα του Δέντρου, στην ουδέτερη μεσαία στήλη και λίγο πιο πάνω από το hesed και το geburah. Αυτή είναι μια μυστηριώδης οντότητα που ονομάζεται daat, «γνώση». Οι καββαλιστές δεν μας έχουν πει πολλά γι’ αυτήν, παρά μόνο ότι είναι καλύτερο να τη σκεφτόμαστε ως το μέρος στο οποίο τα δέκα σεφιρότ ενώνονται και γίνονται ένα, στο daat τα βιώνουμε ως «το ίδιο φως μέσα σε δέκα διαφορετικά δοχεία». Παρομοίως και στο Διάγραμμα του Zhou Dunyi υπάρχει ένας επιπλέον κύκλος ανάμεσα στα πέντε στοιχεία, ο οποίος ταυτίζεται με τη θέση του daat όταν αναποδογυρίσουμε το μεσαίο τμήμα του Διαγράμματος (όπως κάναμε πιο πάνω). Για τον κύκλο αυτό δεν έχει μιλήσει ο Zhou αλλά ένας κατοπινός σπουδαίος λόγιος του νεοκομφουκιανισμού, ο Zhu Xi (1130-1200): «Ο μικρός κύκλος, που συνδέεται με όλα τα στοιχεία, υποδεικνύει ένα ουδέτερο μέρος στο οποίο όλα τα υπόλοιπα στοιχεία ενώνονται μυστηριωδώς και γίνονται ένα». Όπως οι Τρεις Σωματοφύλακες ήταν τέσσερις, έτσι και τα πέντε στοιχεία ήταν έξι, και τα δέκα σεφιρότ ήταν έντεκα, προσθέτοντας το μυστηριώδες μέρος στο οποίο όλα φαίνονται σαν ένα.
Τα δύο τελευταία σεφιρότ στο Δέντρο είναι ουδέτερα: το yesod («θεμέλιο») και το malkuth («βασίλειο»). Οι ομοιότητες με το Διάγραμμα συνεχίζουν να εντυπωσιάζουν: το yesod είναι κι αυτό ένα χωνί, έντονα σεξουαλικό, στο οποίο όλη η παραπάνω υπερδομή του Δέντρου συνοψίζεται σε μια αρσενική αρχή («πνεύμα», «ψυχή»), η οποία έρχεται να ενωθεί με τη γήινη θηλυκή αρχή («σώμα»). Από την ένωσή τους παράγεται ο κόσμος όπως τον ξέρουμε, δηλαδή το malkuth – το οποίο δεν είναι λιγότερο Θεός από τα άλλα σεφιρότ του Δέντρου: ο εβραϊκός μυστικισμός έβλεπε ένα είδος σχάσης του Θεού, στο οποίο η θηλυκή πλευρά του Θεού είναι εγκλωβισμένη στο malkuth, στον γνωστό μας κόσμο της ύλης, και η αρσενική πλευρά την περιμένει στον ουρανό. Οπότε η πορεία της θέωσης είναι, στην πραγματικότητα, επιστροφή του Θεού στον Θεό – κάτι σαν «ανασυγκρότηση», που λέει κι ο Ευάγγελος Βενιζέλος. Από την άλλη, η εμπειρία τόσο του yesod όσο και του προτελευταίου κύκλου του Διαγράμματος είναι δυισμός, αυτό που βλέπει κανείς εκεί είναι ένα «κατώτερο» κι ένα «ανώτερο» μέρος του ανθρώπου ή του ΠΑΣΟΚ – συνήθως το «σώμα» ή τα «πάθη» ή το «λαϊκίστικο ΠΑΣΟΚ» έναντι του «πνεύματος», της «ψυχής», του «εκσυγχρονιστικού ΠΑΣΟΚ» κ.λπ.
Τι συμπέρασμα να βγάλουμε από τις ομοιότητες των δύο συστημάτων, αλλά κι από την εμφάνιση του γνωστού συμβόλου γιν-γιανγκ; Μην ξεχνάμε ότι το δόγμα των Δύο Αρχών (γιν-γιανγκ) και των πέντε στοιχείων (φωτιά, ξύλο, νερό, μέταλλο, γη) προϋπήρχε του Διαγράμματος, απλώς ο Zhou τα τακτοποίησε κατ' αυτόν τον τρόπο. Από την άλλη, και το δόγμα των σεφιρότ προϋπήρχε του Δέντρου, μόνο που δεν θα μάθουμε ποτέ τον άγνωστο καββαλιστή που τα δενδροποίησε. Τόσο το Διάγραμμα όσο και το Δέντρο είναι, ας το πούμε έτσι, νεοπλατωνικής σύλληψης, δηλαδή απεικονίζουν έναν αντικατοπτρισμό του μακρόκοσμου στον μικρόκοσμο και αντιστρόφως. Και τα δύο εξέφραζαν μία διαδικασία τελειοποίησης, με το πέρας της οποίας κάποιος εναρμονίζει τον εαυτό του με τον μακρόκοσμο. Όμως το Διάγραμμα ήταν μια ηθική διδασκαλία, ενώ το Δέντρο μια μυστική παράδοση με σκοπό τον διαλογισμό, την τελετουργία και τη μαγεία. Δεν θα πρέπει να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο διαφορετικοί άνθρωποι σε διαφορετικούς τόπους να έφτασαν σε παρόμοιες ιδέες, ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον. Όλα είναι πιθανά. Από την άλλη, μπορούμε ίσως να εντοπίσουμε κάποιο κανάλι επικοινωνίας ανάμεσα στη μεσαιωνική Ευρώπη και στην Κίνα της δυναστείας Σουνγκ; Εγώ δεν μπόρεσα να σκεφτώ κάτι, ίσως εδώ ο Ρογήρος να έχει κάποια ιδέα. Θα μπορούσε ίσως να υπάρχει μια κοινή πηγή και για τα δύο συστήματα;
Η μόνη εικασία που κάνει ο καθηγητής Zwick είναι οι Εβραίοι της Καϊφένγκ, πρωτεύουσας της δυναστείας Σουνγκ (το ξέρατε ότι υπήρχαν Εβραίοι στην Κίνα πολύ πριν από τον Μάρκο Πόλο;). Η Καϊφένγκ τότε πρέπει να ήταν η μεγαλύτερη πόλη του κόσμου, ένα κοσμοπολίτικο κέντρο στον Δρόμο του Μεταξιού, κι ο Zhou πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του σ’ αυτήν, ενώ οι συγκεκριμένοι Εβραίοι (για τους οποίους δεν ξέρουμε από πού ήρθαν) ήταν εκεί τουλάχιστον από το έτος 960. Ίσως –ίσως– να ήταν αυτοί οι φορείς μιας παλαιότερης διδασκαλίας. Υπήρχαν κι άλλοι Εβραίοι στον χώρο της Κίνας, κάποιοι ακόμα από το 92 μ.Χ. και τη δυναστεία Χαν, τότε που πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας ήταν η Τσανγκάν, αλλά δεν ξέρουμε τίποτα γι’ αυτούς και, στο κάτω-κάτω, έζησαν σε πολύ μακρινές αποστάσεις από την Καϊφένγκ. Όλα αυτά όμως είναι μόνο εικασίες και καλύτερα να μην το τραβήξουμε άλλο.
Όχι, να το τραβήξουμε λίγο ακόμα! Οι ιδέες δεν γεννιούνται σε κενό αέρος, συνήθως έχουν παρελθόν. Λοιπόν, αυτό που ξέρουμε με σιγουριά για την Καββάλα είναι ότι αρκετά από τα δόγματά της έχουν ανιχνευθεί στον 1ο αιώνα μ.Χ., συνδεδεμένα με τον εβραϊκό μυστικισμό της σχολής Merkabah και της φιλολογίας Hekhalot. Αυτό που προτείνει ο Simo Parpola του πανεπιστημίου του Helsinki, είναι ότι ίσως η εσωτερική παράδοση του Δέντρου να πηγαίνει περίπου 1.400 χρόνια ακόμα πιο πίσω: συγκεκριμένα, παρατηρεί πόσο ωραία τακτοποιούνται επάνω στο Δέντρο οι μέγιστοι θεοί των Ασσυρίων με τους μαγικούς τους αριθμούς• τόσο ωραία ώστε, προτείνει, το Δέντρο δείχνει να βασίστηκε επάνω σε ένα αρχαιότερο θεολογικό μοντέλο της Μεσοποταμίας.
Μπορείτε να διαβάσετε εδώ τη δουλειά του. Με λίγα λόγια: όταν τα σεφιρότ του Δέντρου αντικατασταθούν από τους μέγιστους ασσυριακούς θεούς, προκύπτει μια δομή που αντιστοιχεί ακριβώς στη γενεαλογία της θεϊκής τάξης της αρχαίας Μεσοποταμίας:
- Στο ein-sof, που δεν απεικονίζεται στο Δέντρο, αντιστοιχεί ο εντελώς υπερβατικός θεός Ashur, ο Ανδρέας Παπανδρέου των ασσυριακών θεών, οποίος γεννά ή εκπορεύει όλους τους εκδηλωμένους θεούς.
- Στο keter («στέμμα») είναι ο Anu, θεός του ουρανού, με μαγικό αριθμό το 1.
- Στο hokhmah («σοφία»), ο θεός Ea/Enki, με μαγικό αριθμό το 60.
- Στο binah («κατανόηση»), ο θεός Sin, με μαγικό αριθμό το 30.
- Στο μυστηριώδες daat («γνώση»), που ανήκει και δεν ανήκει στο Δέντρο, ο θεός Mummu.
- Στο hesed («καλοσύνη»), ο θεός Marduk, με μαγικό αριθμό το 50.
- Στο geburah («νόμος» ή «κρίση»), ο θεός Samas, με μαγικό αριθμό το 20.
- Στο tiferet («ομορφιά») η Ishtar, γνωστή στην πιάτσα και ως «Αστάρτη», θεά της ομορφιάς, με μαγικό αριθμό το 15.
- Στο hod («δόξα») ο Adad, θεός της καταιγίδας, με μαγικό αριθμό το 10.
- Στο netsah («νίκη»), ο θεός Nabu, με μαγικό αριθμό το 40.
- Στο yesod («θεμέλιο») ο Nergal, θεός του κάτω κόσμου, με μαγικό αριθμό το 14.
- Στο malkuth («βασίλειο») αντιστοιχεί ο βασιλιάς, δηλαδή ο αντιπρόσωπος των θεών επί της γης. Των θεών; Άμα είναι έτσι όπως τα λέει ο Simo Parpola, τότε θα πρέπει να δούμε τη θρησκεία των αρχαίων Ασσυρίων ως μονοθεϊσμό, με τις διάφορες θεότητες να αποτελούν ουσιαστικά εκφάνσεις του ενός και μοναδικού Θεού, τον οποίο θα πρέπει να δούμε ως διαδικασία, όχι οντότητα.
To θεϊκό sudoku: σε κάθε οριζόντια γραμμή, η αφαίρεση της αριστερής στήλης από τη δεξιά δίνει 30 (Simo Parpola, The Assyrian Tree, Journal of Near Eastern Studies, 1993)
To επάνω τρίγωνο είναι η πρώτη θεϊκή γενιά και ταυτόχρονα η διανοητική τριάδα, το μεσαίο τρίγωνο είναι δεύτερη γενιά και η ηθική τριάδα, το κάτω τρίγωνο η τρίτη γενιά και η υλική τριάδα. Παράλληλα, κάτω από κάθε πατέρα υπάρχει ο υιός του. Μπορείτε να δείτε εδώ, σελ. 176 – 190, πώς ακριβώς έφτασε στις συγκεκριμένες ταξινομήσεις θεών και αριθμών. Σε κάθε περίπτωση, δε βρήκα κριτική για τη δουλειά του, οπότε, νομίζω, δεχόμαστε την εικασία του ως εύλογη για την προέλευση του Δέντρου: οι απαρχές του φτάνουν πίσω σε μια εκλεπτυσμένη ασσυριακή θεολογία, που σίγουρα απευθυνόταν σε λίγους και πάντως όχι στον μέσο Ασσύριο γεωργό. Σ' εκείνο τον καιρό όμως (μιλάμε για περίπου 1.300 π.Χ.), είναι πολύ απίθανο ότι μια τέτοια διδασκαλία θα γινόταν κατανοητή με (νεο)πλατωνικό τρόπο, δηλαδή ως πορεία τελειοποίησης του κρυφού software του ανθρώπινου όντος μέσα στο hardware του σώματος• κατά πάσα πιθανότητα, η διδασκαλία αυτή θα ήταν τελετουργική ένωση με τους θεούς (ή με τις εκφάνσεις του ενός Θεού). Και το ασσυριακό Δέντρο θα απεικόνιζε την κοσμική τάξη, την αέναη δημιουργία και διακυβέρνηση του κόσμου από την πνευματική αρχή.
Με μια γεύση τρικυμίας στα χείλη λοιπόν, το τελικό σενάριο επιστημονικής φαντασίας διαγράφεται ως εξής – πάντα με πολλές επιφυλάξεις: Μια αρχαία μεσοποταμιακή θεολογία, εσωτερικού χαρακτήρα και περιορισμένη σε λίγους, διαδόθηκε προφορικά, από δάσκαλο σε μαθητή, παίρνοντας πάντα τοπικό χρώμα. Πέρασε στους Εβραίους, από αυτούς στη μεσαιωνική Ευρώπη αλλά και στην Κίνα της δυναστείας Σουνγκ, ίσως μέσω των Εβραίων της Καϊφένγκ. Το πανάρχαιο διάγραμμα αυτής της διδασκαλίας χρησιμοποιήθηκε ανεξάρτητα, τόσο από τους Εβραίους και Χριστιανούς καββαλιστές όσο κι από τους λόγιους του νεοκομφουκιανισμού, για εντελώς διαφορετικούς στόχους. Παράλληλα εμφανίζεται και στις δύο ηπείρους ένα καινούργιο, ιδιαίτερα οικονομικό σύμβολο, που συνοψίζει τη διδασκαλία του διαγράμματος – τουλάχιστον στην Κίνα. Πάντως, ένα ωραίο μυθιστόρημα μπορεί να γραφτεί από αυτό το υλικό.
ΥΓ: Δεν αποκλείεται να έχω κάνει κάποιο λάθος στην απόδοση των ιστορικών–αρχαιολογικών όρων. Κι αν το σφάλμα είναι δικό μου, δείξτε καλοσύνη ( ren, κατά την κομφουκιανιστική κουλτούρα).
Με μια γεύση τρικυμίας στα χείλη λοιπόν, το τελικό σενάριο επιστημονικής φαντασίας διαγράφεται ως εξής – πάντα με πολλές επιφυλάξεις: Μια αρχαία μεσοποταμιακή θεολογία, εσωτερικού χαρακτήρα και περιορισμένη σε λίγους, διαδόθηκε προφορικά, από δάσκαλο σε μαθητή, παίρνοντας πάντα τοπικό χρώμα. Πέρασε στους Εβραίους, από αυτούς στη μεσαιωνική Ευρώπη αλλά και στην Κίνα της δυναστείας Σουνγκ, ίσως μέσω των Εβραίων της Καϊφένγκ. Το πανάρχαιο διάγραμμα αυτής της διδασκαλίας χρησιμοποιήθηκε ανεξάρτητα, τόσο από τους Εβραίους και Χριστιανούς καββαλιστές όσο κι από τους λόγιους του νεοκομφουκιανισμού, για εντελώς διαφορετικούς στόχους. Παράλληλα εμφανίζεται και στις δύο ηπείρους ένα καινούργιο, ιδιαίτερα οικονομικό σύμβολο, που συνοψίζει τη διδασκαλία του διαγράμματος – τουλάχιστον στην Κίνα. Πάντως, ένα ωραίο μυθιστόρημα μπορεί να γραφτεί από αυτό το υλικό.
ΥΓ: Δεν αποκλείεται να έχω κάνει κάποιο λάθος στην απόδοση των ιστορικών–αρχαιολογικών όρων. Κι αν το σφάλμα είναι δικό μου, δείξτε καλοσύνη ( ren, κατά την κομφουκιανιστική κουλτούρα).
http://mythiki-anazitisi.blogspot.com/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου