ΕΝΑΣ ΕΒΡΑΙΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΗΣ ΜΕΤΑΦΕΡΕΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 1161....ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ ΑΝΕΚΤΙΜΗΤΟ

 

ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ

Το συγκεκριμενο βιβλιο, ειναι μαλλον ανεκτιμητο γιατι παρεχει συγκλονιστικες πληροφοριες για την κατασταση στον Ελλαδικο χωρο την δεκαετια του 1160.

Ο Εβραιος περιηγητης Βενιαμιν απο την Τουδελλα (Tudela) της Ισπανιας, βρεθηκε στον ελληνικο χωρο το 1161, ταξιδευοντας ανατολικα, με σκοπο να περιγραψει οσο ηταν δυνατον, την κατασταση των Εβραικων κοινοτητων που συναντουσε, και περιγραφοντας και τα περιξ.

Ο Βενιαμιν εφτασε σε Ελληνικα εδαφη στις αρχες Απριλιου του 1161, επι Βασιλειας του Μανουηλ Α' Κομνηνου (1143-1180), σε μια εποχη που η Αυτοκρατορια βρισκοταν σε αρκετα καλη κατασταση, μετα τα στραπατσα του υστερου 11ου αιωνα, ενω ο Ελλαδικος χωρος ( Μακεδονια, Θρακη, Ηπειρος, Στερεα, Θεσσαλια, Πελοποννησος, νησια) βρισκοταν σε πρωτοφανη οικονομικη αναπτυξη, που θα ηταν και η τελευταια μεχρι σημερα...

Σε καθε περιπτωση, ο Εβραιος περιηγητης αποβιβαστηκε στις 5 Απριλιου 1161 στη Κερκυρα, οπου οπως λεει ο ιδιος: "Βρισκοταν στην αρχη της Ελληνικης Θαλασσας ( Ιονιο), και εκει συναντησε τον μοναδικο Εβραιο του νησιου, τον Ραββινο Ιωσηφ.

Περιττο δε να ειπωθει, οτι ο Βενιαμιν χρησιμοποιει αποκλειστικα τον ορο "Ελληνες" οσο αφορα τους Ελληνοφωνους κατοικους της Αυτοκρατοριας, και ακομα αναφερει σαν "Ελληνα" και τον Αντιβασιλεα της Μακεδονιας Αντιπατρο ο οποιος εκτισε την Πατρα ( κατα την αντιληψη του Βενιαμιν- εκτισε δεν εκτισε την Πατρα, το γεγονος οτι ο Βενιαμιν θεωρουσε Ελληνες τους Μακεδονες του 4ου αιωνα πΧ ειναι ιδιαιτερα σημαντικο).

Αφου ανακριθηκε απο τον Ελληνα διοικητη του νησιου ( Βαρδας Πιτζης, απο την Παφλαγονια) για τον σκοπο του ταξιδιου του, ο Βενιαμιν αφεθηκε ελευθερος να συνεχισει στο εσωτερικο της Αυτοκρατοριας.

Στις 8 Απριλιου εφτασε στη "Λαρτα" ( Αρτα) οπου εκει βρηκε κοινοτητα απο εκατο συμπατριωτες του, με αρχηγους τους Ραββινους Σελαχ-γιαχου και....Ηρακλή(!).

Στις 10 Απριλιου βρεθηκε στον "Αχελους" ( Αχελωο) οπου βρηκε τριαντα Εβραιους, ενω λιγο μετα πηγε στο ''Ανατολικα" ( Αιτωλικο) οπου "ηταν χτισμενο σε ενα μεγαλο βραχιονα" και δεν βρηκε κανεναν Εβραιο.

Στις 11, βρεθηκε στην Πατρα, οπου βρηκε πενηντα ( η πολη ειχε πανω απο 20.000 πληθυσμο).

Την ιδια μερα, το βραδακι, βρεθηκε στην Κιφτο ( Ναυπακτο) οπου ζουσαν εκατο Ιουδαιοι.

Στις 12, βρεθηκε στην "Κριστα" ( Χρυσο, καπου σαραντα χλμ ΒΑ της Ναυπακτου) οπου ζουσαν διακοσιοι Εβραιοι, οι οποιοι ζουσαν σαν αγροτες(!).

Στις 14 Απριλιου, βρεθηκε στη ονομαστη Θηβα με κοινοτητα 2.000 Εβραιων ( 50.000 συνολικα κατοικοι εναντι 15-20.000 της Αθηνας του 12ου αιωνα) οι οποιοι "ηταν οι πιο επιδεξιοι τεχνιτες στο μεταξι και στην πορφυρα σε ολη την Ελλαδα" οπως λεει ο ιδιος ( φαινεται οτι η μεγαλη Νορμανδικη επιδρομη του 1147, που λαφυραγωγησε την πολη και απηγαγε εκατονταδες εξειδικευμενες εργατριες μεταξης, δεν εκανε τελικα τοσο μεγαλη ζημια, αφου η πολη ανεκαμψε σχετικα γρηγορα και ηταν "παμπλουτη" οταν την ειδε ο Βενιαμιν δεκατεσσερα μολις χρονια μετα, το 1161).

Οπως και αν ειναι, ο Βενιαμιν συνεχιζε βορεια, αγνοωντας την Αθηνα ( φαινεται οτι η πολη δεν ειχε Εβραικη κοινοτητα) προς το "Εγκριπο" ( Χαλκιδα) "μεγαλη παραλιακη πολη" με πληθυσμο ανω των 15.000 κατοικων και διακοσιους Εβραιους, με αρχηγους τους Ραββινους Ηλια Ψαλτηρη, Εμμανουηλ και Κάλεμπ.

Και ο Βενιαμιν συνεχιζει ακουραστος: Στις 16 Απριλιου βρισκεται στην "Γιαμπουστρίτσα" ( Λαρυμνα) με 5.000 κατοικους και εκατο Εβραιους, ενω στις 17, βρισκεται στην πολη "Ραβεννικα"( οπου ζουν αλλοι εκατο.

Στις 18, βρισκεται στο "Σινόν ποταμο" ( Λαμία) οπου βρισκει κοινοτητα πενηντα Εβραιων, οι οποιοι "ειχαν φιλικες σχεσεις με τους Βλαχους, που παροτι Ορθοδοξοι, δινουν εβραικα ονοματα στα παιδια τους, ληστευουν και δολοφονουν Ελληνες ταξιδιωτες, αγαπουν τους Εβραιους, και ολοι μαζι ( Βλαχοι και Εβραιοι της Λαμιας) ειναι εκτος νομου" ( η μεγαλη Βλαχικη εξεγερση του 1066 ηταν ακομα σχετικα νωπη).

Στις 20 Απριλιου, φτανει στο Γαρδικι, "μια ερειπωμενη πολη, κατοικημενη απο λιγους Ελληνες και ακομα λιγοτερους Εβραιους".

Στις 22 Απριλιου, εφτασε στον "Αρμυρο" ( Αλμυρος) οπου βρηκε την πολη μεγαλη ( 30.000 πληθυσμο) αποτελουμενο απο "Ελληνες, Βενετους, Πιζανους, Γενουατες και τετρακοσιους Εβραιους". ( Ο Αλμυρος παροτι σε Ελληνικη επικρατεια, ειχε τη μεγαλυτερη παροικια Λατινων στην Αυτοκρατορια μετα την Κων/πολη (40.000) επωφελουμενοι απο τα ευνοικα μετρα του Μανουηλ προς τους Δυτικους οσο αφορουσε δασμους σε εμπορευματα).

Στις 24 Απριλιου 1161, ο Βενιαμιν και η μικρη του συνοδεια ειδε απο μακρια την "μεγαλη πολη" που δεν ηταν αλλη απο τη Θεσσαλονικη των 150.000 κατοικων. Εκει βρηκε 500 Εβραιους, οι οποιοι ασχολουταν κυριως με την καλλιεργεια του μεταξιου, οπως στην Θηβα, ειχαν αρχηγους τους Ραββινους Σαμπεται, Ηλιας και Μιχαηλ. Ολη η κοινοτητα ζουσε υπο "καθεστως καταπιεσης" οπως αναφερει. (Γενικως, η Εβραικη κοινοτητα της Θεσσαλονικης ηταν αμελητεα ποσοτητα στους 150.000 κατοικους της Θεσσαλονικης, μολις πεντακοσια ατομα, γιατι και ο ανωνυμος μικρασιατης συγγραφεας στον "Τιμαριωνα" λιγα χρονια μετα, το 1167, ενω καταγραφει τους πολυπληθεις "σαν ακριδες" Ελληνες κατοικους και τους ξενους επισκεπτες/εμπορους για την τεραστια εμποροπανηγυρη του Αγιου Δημητριου, ( Βουλγαρους, Ρωσους, Γαλλους, Ιταλους, Ιταλο-Νορμανδους, Βοημους, Ισπανους, Προβηγκιανους, Φλαμανδους, μεχρι και...Ισλανδους(!) δεν αναφερει καθολου Εβραιους).

Φευγοντας απο τη Θεσσαλονικη, ο Βενιαμιν συνεχιζει ανατολικα:

Στις 26/7 Απριλιου, φθανει στο Δημητριτζι, μια πολη κοντα στις Σερρες, οπου βρισκει πενηντα Ιουδαιους.

Στις 28, φθανει στη Δραμα, οπου βρισκει εκατον σαραντα.

Στις 29 Απριλιου, μπαινει στην Χριστοπολη ( Καβαλα) οπου υπαρχει μια μικρη κοινοτητα εικοσι Εβραιων.

Στις 2 Μαιου προσπερνα την πολη- φρουριο και "ματι" του Ελλησποντου, Αβυδο "που ειχε ισχυρη φρουρα"

Και στις 7 Μαιου 1161, φθανει στην " Πρωτευουσα ολης της γης του Γιαβάν ( Ελλάδα/Βυζαντινη Αυτοκρατορια), Κωνσταντινουπολη:

Ο εκθαμβος Βενιαμιν, που πρωτη φορα εχει δει τετοια πολη, την περιγραφει:

" Η περιφερεια της Πολης ειναι δεκαοχτω(!) μιλια, εδω καταφθανουν εμποροι απο ολον τον κοσμο, και δεν υπαρχει αλλη πολη σαν αυτη εκτος απο τη Βαγδατη, την μεγαλη πολη του Ισλαμ".

Και συνεχιζει:

" Εδω υπαρχει η εκκλησια της Αγιας Σοφιας, και εδρα του Πατριαρχη των Ελληνων, αφου οι Ελληνες δεν υπακουν στον Παπα της Ρωμης. Εδω, υπαρχουν εκκλησιες οσες και οι μερες του ετους. Εδω, μεταφερονται χρονο με το χρονο ποσοτητες ανειπωτου πλουτου ως εισφορες απο τα δυο νησια ( Κρητη, Κυπρος) τα καστρα και τα χωρια που βρισκονται τριγυρω. Τετοιος πλουτος δεν εχει ομοιο του σε καμια εκκλησια στον κοσμο. Στο ναο αυτο, ( Αγια Σοφια) υπαρχουν κολονες απο χρυσο και ασημι και καντηλια απο χρυσο και ασημι που ειναι αδυνατο να μετρηθουν. Κοντα στα τειχη του ανακτορου ( Ιερον παλατιον) υπαρχει ενας τεραστιος χωρος διασκεδασης, ενα αχανες γηπεδο, που λεγεται Ιπποδρομος. Εχει εκατο χιλιαδες θεσεις. Καθε χρονο, ανημερα της Γεννησης του Ιησου, ( 25 Δεκεμβριου) ο Αυτοκρατορας ( Μανουηλ Α' Κομνηνος) διοργανωνει μια μεγαλη γιορτη. Παρουσιαζονται μπροστα σε αυτον και τη Αυτοκρατειρα, ανθρωποι απο ολα τα μερη του κοσμου, ποτε με ταχυδακτυλουργικα κολπα και ποτε οχι, φερνοντας μαζι τους λιονταρια, λεοπαρδαλεις, αρκουδες, και αγριους γαιδαρους τους οποιους εξαναγκαζουν να πολεμουν μεταξυ τους. Το ιδιο συμβαινει και με τα πουλια. Τετοιου ειδους διασκεδαση δεν συνανταται πουθενα στον κοσμο" ( Φαινεται, οτι αν και οι αγωνες μονομαχων ειχαν καταργηθει στην Αυτοκρατορια απο πολυ νωρις (404) οι αγωνες μεταξυ ζωων ( Venatio/Θηριομαχιες) συνεχιζαν να γινονται, αυστηρα σε γιορτες πλεον, καταλοιπα της Ρωμαικης εποχης).

Ο εκπληκτος απο αυτα που εβλεπε Βενιαμιν, συνεχιζει:

"Ο Βασιλιας Εμμανουηλ (Μανουηλ Α') εκτισε ενα μεγαλο ανακτορο ( Βλαχερνες) πανω στη παραλια, εκτος απο τα παλατια που ειχαν κτισει οι προγονοι του ( Ιερο Παλατιον, Βουκολεων). Επικαλυψε τις κολονες και τους τοιχους του με χρυσο και ασημι, χαρασσοντας επανω τους σκηνες απο μαχες δικες του, αλλα και αλλες, που ειχαν δοθει πριν απο αυτον. Εστησε ενα θρονο απο χρυσο και πολυτιμες πετρες, πανω απο τον οποιο αναρτημενη χρυση κορωνα στηριγμενη με χρυση αλυσιδα, ενω εκεινος καθοταν κατω απο αυτην. Ηταν επικαλυμμενη με πολυτιμα πετραδια αμυθυτης αξιας και τη νυχτα δεν χρειαζοταν φωτα, αφου ολοι εβλεπαν απο το φως που εξεπεμπαν τα πετραδια" ( Προκειται για το ανεκτιμητο αξιας στεμμα, που κλαπηκε απο Γαλλους σταυροφορους το 1204, ενω φυλασσοταν στο παρεκκλησι της Παναγίας του Φαρου, και κατεληξε στο Θησαυροφυλακιο του Γαλλου Βασιλεα Λουδοβικου Θ' του "Αγιου" το 1231, μαζι με αλλα πολυτιμα αντικειμενα, οπως ηταν ο "Ακανθινος Στεφανος" του Χριστού. Ολα αυτα, φυλασσοταν στο Παρεκκλησι του St.Denis, στο ομωνυμο Αββαειο, στο Παρισι, μεχρι το 1789, οταν εξαφανιστηκαν για παντα: Μονο ο "Ακανθινος Στεφανος" επεζησε, και φυλασσεται στη Notre Damme).

Και συνεχιζει:

" Η πολη εχει αμετρητα κτισματα, εξωφρενικο πλουτο, απο ολα τα μερη της Ελληνικης Αυτοκρατοριας συγκεντρωνονται εισφορες, ενω οι Ελληνες κατοικοι ειναι πολυ πλουσιοι. Εχουν στην κατοχη τους χρυσαφι και πολυτιμες πετρες, ντυνονται με μεταξωτα ρουχα κεντημενα με χρυσαφι, μεταφερονται πανω σε αλογα και μοιαζουν με πριγκηπες. Πραγματι, η περιοχη ειναι πολυ πλουσια σε ρουχισμο, οπως και σε ψωμι, κρεας και κρασι. Πλουτο σαν αυτο της Κωνσταντινουπολης δε συναντα κανεις πουθενα στον κοσμο. Εδω υπαρχουν, επισης, μορφωμενοι ανθρωποι που κατεχουν ολα τα βιβλια των Ελληνων ( της Αρχαιας Ελληνικης Γραμματειας) ενω ο καθενας τους τρωει και πινει κατω απο το αμπελι του και τη συκια του ( μια ακομα ενδειξη οτι η Κων/πολη ηταν το μοναδικο μερος στον κοσμο οπου υπηρχαν συγκεντρωμενα τοσα αρχαια Ελληνικα χειρογραφα, και γινοταν εκτενης αντιγραφη και μελετη τους).

Βλεποντας το πληθος των στρατιωτικων μεσα στην πρωτευουσα, ο Βενιαμιν παρατηρει:

"Αγοραζουν πολεμιστες απο ολα τα μερη του κοσμου, τους οποιους αποκαλουν "Λοαζίμ" ( Ξενους/Βαρβαρους) και τους χρησιμοποιουν στον πολεμο κατα του Σουλτανου Μασουντ βασιλια των Τογαρμιμ ( Μασουντ, αλλα στην ουσια Κιλιτζ Αρσλαν Β' (1156-1192) των Σελτζουκων Τουρκων. Αυτο γινεται, γιατι οι ντοπιοι Ελληνες δεν ειναι εμπειροπολεμοι και μοιαζουν με γυναικες, που δεν εχουν την δυναμη να πολεμουν" ( Αν και ο Βενιαμιν υπερβαλλει, ειναι γεγονος οτι τα μισθοφορικα στρατευματα ειχαν αυξηθει πολυ επι Μανουηλ, ενω η ποιοτητα στα γηγενη Ελληνικα, που ηταν ακομα πολυαριθμα, επεφτε συνεχως).

Οσο αφορα τους Εβραιους της Κων/πολης, ο Βενιαμιν βρηκε μολις 2.500 ( 2.000 Ραββανιτες και 500 Καραιτες), οι οποιοι ζουσαν σε περιφραγμενο γκεττο, σε ενα μικρο ορμισκο, πολυ μακρια απο το κεντρο της Πολεως, κοντα στο Περαν. Μπορουσαν να ερθουν στην Πρωτευουσα για τις καθημερινες τους αναγκες μονο δια θαλασσης, και αυτο οχι καθε μερα, καποιο απο αυτους ηταν τεχνιτες μεταξης και λιγοι εμποροι. Σε κανεναν Εβραιο δεν επιτρεποταν να ιππευει, (μοναδικη εξαιρεση ο Ραββινος Σολομων Χαμιτσρι, που ηταν γιατρος του Αυτοκρατορα). Σε αντιθεση με την Ελληνικη επαρχια, οι Εβραιοι της Θεσσαλονικης και ειδικα της Κωνσταντινουπολης ζουσαν υπο καθεστως καταπιεσης, ετρωγαν ξυλο στο δρομο απο περαστικους, οι βυρσοδεψες εριχναν τα βρωμονερα τους εξω απο τις πορτες των Εβραικων σπιτιων, τις ημερες της Μεγαλης Εβδομαδας ομαδες απο Ελληνοπουλα εκαναν κοσκινο τα παραθυρα των Εβραικων σπιτιων ριχνοντας τους πετρες, και γενικως υπηρχε πολυ συσσωρευμενο μισος κατα των Εβραιων εκ μερους του γηγενους Ελληνικου πληθυσμου οπως παρατηρει ο Βενιαμιν, αλλα διωγμοι δεν γινοντουσαν, παρα μονο "πολυ παλια" ( Εννοει τους διωγμους του Ηρακλειου εναντιον των Εβραιων της Παλαιστινης το 628, που ειχαν ομως τελειως διαφoρετικο υποβαθρο).

Οπως και αν ειναι, αφου εμεινε στην Κων/πολη πεντε μερες, που ηταν μαλλον λιγες για να δει ολη την πρωτευουσα, ο Βενιαμιν εφθασε στη Ραιδεστο, στη Θρακη, οπου βρηκε ανθηρη κοινοτητα τετρακοσιων Εβραιων.

Συνεχισε στην Καλλιπολη, οπου βρηκε αλλους διακοσιους, με επικεφαλης τους Ραββινους Ηλια Κιππουρ, και Ισαακ Μέγκα, που στα Ελληνικα σημαινει "Μεγαλος". Προχωροντας, ξανασυναντα την πολη-τελωνειο, το "Καλες" (Αβυδο) που υπηρχαν πενηντα Ιουδαιοι.

Το ταξιδι του Βενιαμιν στον Ελλαδικο χωρο εχει πραγματι τον ατελειωτο, αφου οι σταθμοι πολλοι και οι πολεις αμετρητες:

"Στο νησι της Μυτιληνης ( Λεσβος) υπαρχουν συναγωγες σε δεκα διαφορετικες συνοικιες. ( Αριθμο Εβραιων στη Λεσβο ο Βενιαμιν δεν δινει, αλλα το γεγονος οτι υπηρχαν δεκα συναγωγες προυποθετει αρκετα μεγαλο αριθμο Εβραιων , ισως πανω απο πεντακοσιους).

Συνεχιζει στο νησι της Χιου, οπου "ο Ελληνικος πληθυσμος ειναι πολυς, καλλιεργειται μαστιχα και υπαρχουν τετρακοσιοι Ιουδαιοι", ενω στη γειτονικη Σαμο βρισκει τριακοσιους.

Πιο Νοτια, στη Ροδο βρισκει τετρακοσιους Εβραιους, ενω μετα απο ταξιδι τεσσαρων ημερων φθανει στην Κυπρο, "οπου ο Ελληνικος πληθυσμος ειναι πυκνος σαν σταχυα, και οι Εβραιοι ( δεν τους απαριθμει, αλλα ισως γυρω στους 1.000, αναλογιζομενοι το μεγεθος του νησιου) περιλαμβανουν και καποιους αιρετικους Εβραιους, τους "Επικουρσίν" που δεν τους χωνευει κανενας Ορθοδοξος Εβραιος, γιατι καταπατουν την αργια του Σαββατου με καθε τροπο"

Ο Βενιαμιν ξαναπερνα στη Μικρα Ασια, φθανοντας στη Κωρυκο της Κιλικιας, οπου δεν βρισκει κανεναν Εβραιο, ενω μετα απο δυο μερες, φθανει στην μεγαλη πολη Ταρσο, στην Κιλικια, οπου εκει τελειωνει το Βασιλειο των Γιαβανίμ ( Ελληνων).

Με την αναφορα αυτη, τελειωνει το ταξιδι του Βενιαμιν στον Ελλαδικο χωρο, που κρατησε περιπου δυο μηνες ( Απριλιος/Μαιος 1161).

Πολλα χρησιμα συμπερασματα μπορουν να εξαχθουν απο την μελετη των αναφορων του στον μεσαιωνικο Ελληνικο κοσμο:

Α) Η Αυτοκρατορια του Μανουηλ Α' Κομνηνου, ηταν ενα πολυ ισχυρο κρατος, που ειχε ανακαμψει σε μεγαλο βαθμο απο τα στραπατσα του υστερου 11ου αιωνα, ειχε παρα πολυ πλουτο συσσωρευμενο στα αστικα κεντρα ( Κων/πολη, Θεσσαλονικη, Δημητριαδα, Θηβα, Κορινθος, Τραπεζουντα). Σιγουρα δεν ειχε το "βαθος" και τις αντοχες του Κρατους των Μακεδόνων Αυτοκρατορων (867-1056) αλλα ηταν μακραν το πιο ισχυρο Ευρωπαικο κρατος (Με την Γαλλια και τις Ιταλικες πολεις-κρατη να ακολουθουν γοργα πλεον).

Β) Ο Βενιαμιν κατα την διαρκεια της περιηγησης του καταμετρα σε υπαιθρο, νησια, και αστικα κεντρα της Αυτοκρατοριας περιπου 10.000 Εβραιους, και αν υπολογισουμε οτι εχει αφησει καποια αστικα κεντρα απεξω ( Βεροια, Σμυρνη, Χώνες, και περιοχες οπως η Κρητη- η Πελοποννησος εκτος της Κορινθου και Πατρας ειναι πολυ αμφιβολο αν ειχε Εβραικες κοινοτητες, οι τελευταιοι Εβραιοι της Σπαρτης εκδιωχθηκαν απο τον Νικωνα τον "Μετανοειτε" το 966- ενω της Αθηνας ηταν πρακτικα ανυπαρκτη, ο Βενιαμιν ουτε που ασχοληθηκε) φθανουμε σε αριθμο αλλους 1.500-2.000 Εβραιους, συνολικα 12.000 περιπου σε ενα συνολο 12.000.000 κατοικων της Αυτοκρατοριας (Treadgold, 2006) ητοι 0,1% ποσοστο αμελητεο, που εξηγει και γιατι παρα την υφερπουσα αντιπαθεια του γηγενους Ελληνικου στοιχειου προς τους Εβραιους δεν υπηρξαν ποτε διωγμοι ( τουλαχιστον στη Μεσοβυζαντινη και Υστεροβυζαντινη περιοδο) και γενικως δεν υπηρχε κρατικη βουληση για κατι τετοιο. Συν τοις αλλοις, οι περισσοτεροι Εβραιοι ηταν τεχνιτες μεταξης, πολυ λιγοι εμποροι, απλοι ανθρωποι οι περισσοτεροι, και δεν ηταν κατοχοι σημαντικων κεφαλαιων η ..αργυραμοιβοι, οπως ηταν στην Κεντρικη και Δυτικη Ευρωπη, οποτε δεν κινουσαν υποψιες.

Γ) Η Ελλαδα του 12ου αιωνα γνωρισε πραγματικα μια εκρηξη δημογραφικη, οσο και οικονομικη, αφου ειχε μεινει σχετικα ανεπαφη απο τις επιπτωσεις της ολεθριας μαχης του Μαντζικερτ (1071) αν και η Νορμανδικη επιδρομη του 1147 "ταραξε" λιγο τα νερα. Βεβαια, τα πρωτα συννεφα ειχαν αρχισει να εμφανιζονται, αφου οι Δυτικοι ( Βενετοι, Πιζανοι, Γενουατες) ειχαν ηδη πολλα προνομια, αλλα η ισχυρη προσωπικοτητα του Μανουηλ Κομνηνου κρατουσε υπο ελεγχο τις κεντροφυγες τασεις. Μετα το θανατο του ομως, και ειδικα μετα το 1190, τα πραγματα αρχισαν να γινονται δυσκολα και στην κυριως Ελλαδα...

Αλλα αυτο, ειναι μια αλλη ιστορια..///

Ηλιας Αναγνωστακης