Ο ΧΕΙΜΑΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΗΣ ΟΧΘΗΣ
Ό Μίκης Θεοδωράκης είναι φυσικό φαινόμενο, όπως εξάλλου κάθε ιδιοφυία. Τι σημαίνει τάχα αυτό; Το αντιλαμβανόμαστε; Συνήθως οι συγκαιρινοί δεν μπορούν να συμβιβαστούν με την Ιδέα ότι έζησαν δίπλα, μαζί με 'ένα σεισμό, μία θύελλα, μία αστραπή, μία τρικυμία.
Τα φυσικά φαινόμενα προκαλούν το δέος, γιατί πάντα ή δεινότης, καθώς είναι σύμφυτη με το αιφνίδιο, το παράδοξο, το ανοίκειο, το απρόσιτο, το δυσπρόσιτο, μας γεμίζει με τρόμο πού δεν μπορούμε να εξηγήσουμε την αίτια του. Τα φυσικά φαινόμενα ενέχουν κάτι από το μεταφυσικό ρίγος, από τη γεύση τού αγνώστου και το μυστήριο της θεότητας.
Κάποιοι άνθρωποι, ιδιαίτερα καλλιτέχνες αλλά και πολλοί συγγραφείς, εφευρέτες, εξερευνητές και επιστήμονες, επειδή ακριβώς ανοίγουν τη θύρα τού απροσδιόριστου ή τού άπιαστου, ακόμη τού άπλαστου, τού τρομερού προσώπου τού αδιαμόρφωτου και μας οικειώνουν με την αποτρόπαιη εικόνα του, έχουν στη φύση τους κάτι από τη δαιμόνια ουσία.
"Όσο συμπαντικό και γόνιμο είναι το φαουστικό πνεύμα, άλλο τόσο αρνητικά γόνιμο είναι και το μεφιστοφελικό. Οι δύο πόλοι, το θείο και το δαιμόνιο, λειτουργούν, μάλλον συλλειτουργούν, ως ολοκληρώματα, ως παραπληρώματα της οντότητας. Πώς το 'λεγε ό Ηράκλειτος; Το ένα μεταπίπτει στο άλλο, μέσα στην άρνηση γεννιέται ή θέση, μέσα στη θέση επωάζεται ή άρνηση.
Ή φύση είναι πέραν της ηθικής, πέραν της κλίμακας των αξιών και των κανόνων πού ή ανθρωπότητα εφεύρε για να ταξινομεί τον κόσμο και τις συμπεριφορές.
Το φυσικό φαινόμενο συμπεριφέρεται ερήμην της ιστορίας και συχνά εναντίον της.
Το ηφαίστειο της Αίτνας δεν γνωρίζει το «κακό» πού έχανε στην Πομπηία ούτε ό Νείλος «έμαθε» ποτέ τις ευεργεσίες πού προσέφερε στην Αίγυπτο. Οι καταρράχτες τού Νιαγάρα δεν γνωρίζουν τις κατηγορίες τού «ύψους», τού «φοβερού», τού «θεογονικού», τού «τουριστικού».
Συμβαίνει συχνά οι άνθρωποι να γέννιουνται με τη σφραγίδα της δωρεάς από τη φύση, να συμπεριφέρονται ακριβώς σα φυσικά φαινόμενα, δηλαδή να σκορπούν τη γόνιμη η την αρνητική τους επίδραση με το σπάταλο τρόπο πού μόνο ή οικονομία της φύσης γνωρίζει. Ή φύση παράγει σπέρμα ποικίλης μορφοποιητικής αποτελεσματικότητας. Ή φύση επιδιώκει ένα σκοπό σύμφυτο με την ουσία της, τη φυσίωση. Μέσα σε κάθε φυσικά φαινόμενο εκλύεται μία ποσότητα σπερματικής ύλης ικανής να μεταβάλει το γύρω κόσμο, να ενεργήσει στο περιβάλλον, να μεταμορφώσει τη γειτονία. Ή οικονομία της φύσης δεν υπακούει σε ρυθμιστικά προγράμματα ανθρωπίνων σχεδιασμών.
"Έτσι και τα φαινόμενα, όπως οι μουσικές φύσεις τύπου Μίκη Θεοδωράκη, και μόνο πού υπάρχουν, αλλοιώνουν, θετικά η αρνητικά, το περιβάλλον, το τροποποιούν. Επειδή όμως ή μουσική φύση περιέχει τη συμμετρία και την αρμονία, είναι δηλαδή δύναμη ισορροπιστική, είναι αταξινόμητη, βέβαια, αλλά πειθαρχεί στη μαθηματική της καταγωγή.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι ή δομή της ύλης υπακούει σε μαθηματικές αναλογίες, σήμερα γνωρίζουμε ότι ή μορφή προηγείται της ύλης, η καλύτερα ή ύλη είναι δομή (σα να λέμε: ό τοίχος είναι το χτίσιμο του, οι διαδικασίες πού τον ανήγειραν) · σήμερα είμαστε από κάθε άλλη φορά πιο κοντά στην προσωκρατική αντίληψη ενός λόγου σπειροειδούς, ατέρμονος, μιας εμμονής και πολλαπλά ευέλικτης μορφής πού υπάρχει μόνο ως παραλλαγή του εαυτού της. Αυτό είναι μαθηματικά, είναι σύλληψη του κόσμου ως σχέση ποσοτήτων και μεγεθών, είναι Γεωμετρία. Όσοι ποιούν και εργάζονται μουσικήν και δεν είναι αγεωμέτρητοι, επικοινωνούν με τα ριζώματα του φυσικού όντος, δηλαδή με το τι τού κόσμου.
Ένα φυσικά φαινόμενο, ένας καλλιτέχνης η ένας ποιητής, κομίζει στον χονδρικό κόσμο των αισθήσεων, την αρμονία και τη «βία» του νοητού, του μορφικού, τού απρόσιτου σύμπαντος πού περιέχει το άλλο.
Ό Μίκης Θεοδωράκης είναι ένα φυσικό φαινόμενο, όπως τόσα και τόσα μέσα στην Ιστορία, είναι δηλαδή μία Ύβρης, μια ασυνέχεια και λύσις του δέρματος και αποκαλύπτει το βαθύ πλέγμα των ποικίλων ιστών πού λειτουργούν υποδορίως. Είναι ένας ασεβής, ένας απροσδόκητος, ένας αιφνίδιος, παράδοξος εισβολέας, που έρχεται κάθε τόσο να ταράξει την ταξινομημένη μας αυτάρκεια.
"Όπως κάθε άνθρωπος, είναι φύσει μιμητικός, με τη διαφορά ότι αυτός μιμείται το αόρατο, την απρόσιτη και ολόφωτη γεωμετρία των κρυστάλλων. Και γι' αυτό δείχνει ανοίκειος, αφού εμφανίζεται άλλοτε ως κριτής, άλλοτε ως τιμωρός, άλλοτε ως τιμητής, άλλοτε ως θύτης και άλλοτε ως θύμα υπακούοντας στη λογική των βυθών, των ριζωμάτων, των μορίων, πού βέβαια δεν είναι ή λογική της επιφάνειας, των επιπολής.
Ύστερα από δύο αιώνες μπορούμε να εξηγήσουμε την ακολασία, την απειθαρχία, την ταραχοποιό παρουσία τού Μότσαρτ· μπορούμε να συγχωρήσουμε την αλαζονεία του Μπετόβεν ή να κατανοήσουμε τη μικροαστική μιζέρια του λακέ Μπαχ. Εξηγούμαι, συγχωρούμε, κατανοούμε ακριβώς έναν τρόπο, με τον όποιο ή μεγαλοφυΐα ή η ιδιοφυία διάλεξε για να εμφανιστεί στον κόσμο.
Συχνά θαρρώ πώς επίτηδες ή φύση φορτίζει τους ιδιοφυείς με πληθώρα ανθρωπίνων ελαττωμάτων, για να μπορέσει να κάνει υποφερτή την σκανδαλώδη ουσία του ανατρεπτικού ταλέντου.
Οι ιδιοφυείς, και ό Θεοδωράκης είναι αναμφισβήτητα ιδιοφυής ,όπως εξάλλου και το άλλο φυσικό φαινόμενο της μουσικής μας, ό Χατζιδάκις, είναι σκεύη εκλογής μέσω των οποίων έρχεται το σκάνδαλο. Κάθε φυσικό φαινόμενο, ακόμη, η μάλλον ιδιαίτερα, ό θάνατος αλλά και ή γέννηση, είναι σκανδαλώδη πράγματα. Ή γέννηση ενός μουσικού είναι ή ανατολή στον ορίζοντα της Ιστορίας ενός σκανδάλου και ένα σκάνδαλο, πού σημαίνει κάτι το τερατώδες για τα θνητά μάτια και αυτιά, είναι συνώνυμο του θαύματος. Με τα θαύματα δεν είναι εύκολο να συμβιώσει κανείς. Για να τα αντέξει πρέπει να τα υποστεί ως απειλές, ως αποτρόπαια, ως κινδύνους.
Ή ζωή του Θεοδωράκη, όπως με αλαζονεία εκτίθεται από τον ίδιο στους «Δρόμους τού Αρχάγγελου», είναι ένα συνεχές σκάνδαλο, μια εξέγερση, μια ανατροπή, ένα επικίνδυνο μονοπάτι. Είναι ή ζωή ενός ανθρώπου αστείρευτου, πηγαίου, πολυδύναμου, ακατανίκητου, ενός ανθρώπου πού φτάνει να παίρνει δύναμη από τις ίδιες του τις αδυναμίες, από τις αρρώστιες του, από τη χλεύη των άλλων, από τα βασανιστήρια. Ό Θεοδωράκης είναι ένα φυσικό φαινόμενο βίαιο, ατίθασο, πού ως χειμαρρώδης νεροσυρμή ορμάει να παρασύρει ότι βρει μπροστά του. Κουβαλάει στην ορμή του λάσπη, κορμούς ακατέργαστων αιωνόβιων δέντρων, λίθους, πτώματα, ελεύθερους κολυμβητές στις όχθες του μελωδούν πουλιά, περιπατούν αμέριμνοι η μεριμνούντες άνθρωποι, βόσκουν πουλάρια και καιροφυλακτούν ερπετά.
Δεν είναι δυνατόν σ' αυτή την οργιώδη εικόνα πού απεικονίζει την αείρροη τάση του σύμπαντος, να προσπαθείς να εξηγήσεις τα αίτια, τις προθέσεις, τα επιμέρους, τις φορές, τις τάσεις, τις στάσεις, τους συσχετισμούς, τις αλληλεξαρτήσεις'. Τα δέχεσαι ή δεν τα δέχεσαι.
Είναι αυτά τα φυσικά φαινόμενα πού ενδύονται την αδύναμη σκευή του θνητού πέραν της ηθικής. Δικαιούνται τα πάντα; θου, Κύριε, φυλακή το στόματί μου. "Όχι βεβαία· μέσα στην πολιτεία πού συγκροτούμε, οι ιδιοφυείς με τις φυσικές τροπές και τη βιαιότητα τού φυσικού υποχρεούνται και πρέπει να υπακούουν στους κοινούς κανόνες.
Επειδή όμως είναι προικισμένοι με το δαιμόνιο, προσβάλλουν εξακολουθητικά την τάξη, την κανονικότητα και την ιεραρχία.
Γι' αυτό και οι ταλαντούχοι, όπως ό Θεοδωράκης (ό Ρεμπώ, ό Νίτσε, ό Σαρτρ, ή Σάπφω, ό Μότσαρτ, ό Μπερλιόζ ) είναι τραγικά πρόσωπα, δηλαδή υβρισταί, αποσυνάγωγοι, φυγάδες και άλήται, αποδιοπομπαίοι τράγοι, πρόβατα επί σφαγή· τραβούν τον κεραυνό και όχι σπάνια αίρουν τις αμαρτίες όλων.
Ό Θεοδωράκης έχει άδικο όταν ισχυρίζεται πώς άλλαξε. Αν έβλεπε με τα μάτια των άλλων, άλλαξε, άλλαξε συχνά και συχνά άλλαξε άρδην. Από στην άλλη έχει δίκιο όταν ισχυρίζεται πώς δεν άλλαξε. "Αν έβλεπαν οι άλλοι με τα μάτια του, το τοπίο έχει αλλάξει και αυτός ως φυσικό μέγεθος έμεινε αμετακίνητος.
Τα ποτάμια μένουν τα ίδια μέσα στην αιώνια ροή τους, αλλά πολλές φορές αλλάζουν ρουν.
Ό Αμαζόνιος είναι πάντα ένας ποταμός, αλλά είναι σίγουρο πώς άλλαξε πολλές φορές ακόμη και προσανατολισμό μέσα στους αιώνες. Κάποτε γονιμοποιούσε αυτή την κοιλάδα, τώρα την άλλη τώρα ή παλιά έχει ξεραθεί, ή νέα έχει καρπίσει. Για τις κοιλάδες ό Αμαζόνιος άλλαξε ο ποταμός όμως είναι πάντα ό ίδιος.
Στη διαλεκτική τού Ηράκλειτου αυτό είναι θεμελιώδες όλα αλλάζουν αλλά κάτι μένει αναλλοίωτο, όλα ρέουν αλλά κάτι μένει σταθερό, η αλλαγή, ή ροή.
Ή ουσία της μουσικής είναι ό ρυθμός και ή λέξη ρυθμός κατάγεται από το ρήμα ρέω.
Ό Μίκης Θεοδωράκης, αείρροος, κυλάει, άδικος, δίκαιος, ομαλός, ανισόρροπος, συνεπής, αλλοπρόσαλλος, γόνιμος και καταστροφικός, ως συμβάν συμβάντων. Δεν εντάσσεται μέσα στη συμπτωματολογία ανήκει στις μεγάλες καμπύλες πού περιγράφουν τον Άλλο Χρόνο. «Οι δρόμοι τού Αρχάγγελου» είναι άπειροι, χωρίς τέλος, χωρίς αρχή, χωρίς μέτρο τρέχον είναι δρόμοι τού αρχάγγελου Μιχαήλ (πού έγινε στον κόσμο μας ειρωνικά και περιπαιχτικά Μίκης, ένας αρχάγγελος τού θανάτου -ο Μιχαήλ ήταν ό χριστιανός Έρμης ό ψυχοπομπός —, πού ως Μίκης μας βγάζει τη γλώσσα του).
Οι τέσσερις (έως τώρα) τόμοι της αυτοβιογραφίας τού Μίκη Θεοδωράκη, κείμενα μανικά, προ-κλητικά, αλαζονικά και συχνά ταπεινά ως κείμενα ανώνυμου καλόγερου, είναι ή μοναδική ευκαιρία να οικειωθούμε, να συμβιώσουμε με κενά φυσικό φαινόμενο, με ένα ηφαίστειο πού ήρθε να κουρνιάσει ζητώντας κατανόηση και δικαίωση στη βολεμένη, άντιτραγική μας κρεβατοκάμαρα.
Υ.Γ. Αυτές οι σκέψεις δεν αφορούν όλους εκείνους πού αισθάνονται την ανάγκη να δικαιώσουν τη ζωή τους μέσα από τη ζωή των άλλων. Αυτούς συχνά άνθρωποι σαν τον Θεοδωράκη τους πρόδωσαν. "Όλοι όμως αυτοί είναι εκείνοι οι επικίνδυνοι ταριχευτές πού κάθε τόσο βροντοφωνούν ότι ό «τά-δε ζει», γιατί έτσι μονάχα αισθάνονται ζωντανοί οι ίδιοι. Σ΄ αυτούς θυμίζω την τελική σκηνή τού «Γαλιλαίου» του Μπρεχτ. Ό Γαλιλαίος έχει απαρνηθεί προ της πυράς τη θεωρία του και τρώει με βουλιμία ένα ψητό κοτόπουλο. Εισέρχεται έξαλλος ό μαθητής του και τού βροντοφωνάζει ότι πρόδωσε όλους όσους πίστευαν σ αυτόν, όλους όσους στήριξαν τις απόψεις τους στις θεωρίες του. Και φεύγοντας ό μαθητής ουρλιάζει: «Αλίμονο στη χώρα πού δεν έχει ήρωες ». Και ό Γαλιλαίος: «"Όχι, νεαρέ, αλίμονο στη χώρα πού έχει ανάγκη από ήρωες ».
Κώστας Γεωργουσόπουλος:Περιοδικό «η λέξη» τεύχος 108, Μάιος 1992
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου