ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ – Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ, ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ, ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ. ΜΕΡΟΣ Η΄

 ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ – Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ, ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ, ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ. ΜΕΡΟΣ Η΄

Θοδωρής Μαραγκουδάκης

Πριν προχωρήσουμε στην εξιστόρηση των παραπέρα γεγονότων και πριν πάμε στο πεδίο δράσης της Μέσης Ανατολής, κάτι που είναι εντελώς απαραίτητο να εξετάσουμε, ας κάνουμε έναν πρώτο απολογισμό για το πώς είχε διαμορφωθεί η κατάσταση στην Ελλάδα από το τέλος του 1942 ως τα μέσα περίπου του 1943.

Ας δούμε δηλαδή τι ήταν αυτό το ελεύθερο ελληνικό «κράτος μέσα στο κράτος» το οποίο δημιούργησε κατά συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και κατά πολύ μικρότερο άλλες αντιστασιακές οργανώσεις του αστικού πολιτικού χώρου, κυρίως ο ΕΔΕΣ και πώς λειτούργησε.

Πρέπει εξ αρχής να πούμε ότι επρόκειτο για ένα ασύλληπτο επίτευγμα, όμοιο του οποίου δεν υπήρξε σε καμιά άλλη κατεχόμενη από τον Άξονα χώρα, εκτός από τη Γιουγκοσλαβία, την Αλβανία και… πολύ πιο μακριά την Κίνα του Μάο Τσε Τουνγκ, υπό διαφορετικές βέβαια συνθήκες.

Το ΕΑΜ λοιπόν κι ο ΕΛΑΣ έχοντας δημιουργήσει ευρύτατη λαϊκή βάση με την Εθνική Αλληλεγγύη και καλύπτοντας το κενό που δεν κάλυψαν ή άργησαν να καλύψουν (και μόνο αποσπασματικά) οι αστικές πολιτικές δυνάμεις, αναπτύχθηκαν ταχύτατα και σύντομα απέκτησαν τον έλεγχο της ορεινής κυρίως Ελλάδας – έχοντας παράλληλα και σοβαρότατες δυνάμεις στις μεγάλες πόλεις και ιδιαίτερα στην Αθήνα, οι οποίες σταδιακά έφτασαν να ελέγχουν περισσότερο ή λιγότερο ολόκληρες συνοικίες.

Πώς επιτεύχθηκαν όλα αυτά; Από πολιτική άποψη με το «πλατύ» πρόγραμμα του ΕΑΜ, το οποίο, όπως προαναφέραμε, μιλούσε μόνο για απελευθέρωση της χώρας από τους κατακτητές, τιμωρία των συνεργατών τους, δημοψήφισμα για το πολιτειακό (βασιλεία ή δημοκρατία) και ελεύθερες εκλογές – ενώ δεχόταν στις γραμμές του τον καθένα που δήλωνε ότι ήθελε να πολεμήσει τους κατακτητές ανεξάρτητα από πολιτικές πεποιθήσεις.

Βεβαίως το ΕΑΜ ήταν δημιούργημα του ΚΚΕ – και το ΚΚΕ δεν είχε καθόλου το ίδιο «πλατύ» πρόγραμμα, αντίθετα δεν είχε πάψει να διακηρύσσει τη «δικτατορία του προλεταριάτου» και τον σοσιαλισμό, όμως εκείνη την περίοδο είχε βάλει στην άκρη τις δικές του στενά κομματικές θέσεις και δήλωνε ότι ακολουθεί το πρόγραμμα του ΕΑΜ.

Φυσικά εδώ υπήρχε μια σοβαρή αντίφαση, μια «ωρολογιακή βόμβα», η οποία στην πράξη επηρέασε καθοριστικά τις κατοπινές εξελίξεις «μπερδεύοντας» τραγικά την ηγεσία του ΚΚΕ. Στην πρώτη περίοδο, όμως, των χρόνων της Κατοχής και μέχρι περίπου τα μέσα του 1943 ο κόσμος ενδιαφερόταν όχι για προγράμματα αλλά για ΠΡΑΞΕΙΣ, δηλαδή αρχικά για το πώς θα επιβίωνε και θα γλίτωνε από την πείνα και στη συνέχεια πώς θα αντιστεκόταν στους κατακτητές – και η ένταξη στο ΕΑΜ και (για όσους είχαν τη δυνατότητα και ήθελαν) στον ΕΛΑΣ ήταν τότε ο πιο πρόσφορος τρόπος για να συμμετέχει κανείς ΕΜΠΡΑΚΤΑ στην Αντίσταση κι όχι μόνο στα λόγια – με λίγες λέξεις ΤΟ ΕΑΜ ΚΙ Ο ΕΛΑΣ ΕΚΑΝΑΝ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΚΙ ΕΛΕΓΑΝ ΛΙΓΟΤΕΡΑ.

Η πολιτική βέβαια του ΕΑΜ δεν θα μπορούσε να αποδώσει καρπούς χωρίς τη στρατιωτική δράση του ΕΛΑΣ, ο οποίος βρήκε ιδιαίτερα σκληραγωγημένο και αποφασισμένο έμψυχο υλικό στην τότε αστείρευτη πηγή της ελληνικής αγροτιάς – ξεκινώντας με τον Άρη Βελουχιώτη από τη Ρούμελη, σιγά-σιγά απλώθηκε σε όλη τη χώρα. Οι μικρές αντάρτικες ομάδες που δημιουργήθηκαν σύντομα μεγάλωσαν, απέκτησαν πολύ γρήγορα σύνδεση, συντονισμό και ενιαία διοίκηση και στη συνέχεια, τόσο με την προσχώρηση στον ΕΛΑΣ αρκετών αξιωματικών του προπολεμικού ελληνικού στρατού όσο και με την ανάδειξη μέσα από τον αγωνιζόμενο λαό ανθρώπων που αποδείχθηκε ότι είχαν θαυμάσιες στρατιωτικές ικανότητες, έγιναν ένας στρατός με τα όλα του: με διοικήσεις, μεραρχίες, συντάγματα, διαβιβάσεις, επιμελητεία (τη θρυλική ΕΤΑ – Επιμελητεία Του Αντάρτη), αρχηγεία κλπ.! Βεβαίως δεν πρέπει να συγχέεται με τον στρατό ενός αστικού κράτους όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Ήταν ένας αντάρτικος, λαϊκός στρατός με τριαδικό σύστημα διοίκησης από την κορυφή ως τη βάση: σε όλες του τις μονάδες είχε ως ηγήτορες τον «στρατιωτικό», ο οποίος ήταν συχνά ένας αξιωματικός του προπολεμικού στρατού που έπαιζε το ρόλο του επιτελάρχη, τον «καπετάνιο», ο οποίος ήταν ο λαϊκός ηγέτης κι αρχηγός των ένοπλων ανταρτών και τον «πολιτικό», ο οποίος ήταν ο «επιβλέπων» από την πλευρά του ΚΚΕ – σε επίπεδο κορυφής, όπως προαναφέραμε, τους τρεις αυτούς ρόλους τους έπαιζαν αντίστοιχα ο Στέφανος Σαράφης, ο Άρης Βελουχιώτης κι ο Ανδρέας Τζήμας (Σαμαρινιώτης).

Κι εδώ όμως υπήρχε μια αντίφαση, καθώς πίσω από εκείνους που διοικούσαν το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ στα βουνά υπήρχε η ηγεσία του ΚΚΕ, δηλαδή ουσιαστικά ο Γιώργης Σιάντος κι ο Γιάννης Ιωαννίδης, που προσπαθούσαν να χαράξουν τη γενικότερη στρατηγική, τόσο σε επίπεδο εσωτερικής πολιτικής όσο και στο επίπεδο των σχέσεων με τους «συμμάχους», δηλαδή με τους Βρετανούς. Και όπως έχουμε επίσης προαναφέρει, αυτοί οι δυο άνθρωποι δεν είχαν τις ικανότητες για ένα τόσο δύσκολο και σύνθετο έργο. Παρ’ όλα αυτά, όσες απολύτως δικαιολογημένες αμφισβητήσεις κι αν υπήρξαν γι’ αυτές τις ικανότητές τους, ποτέ δεν έπαψαν να αναγνωρίζονται απ’ όλους ως οι «ανώτατοι αρχηγοί» του αγώνα!

Ειδικά για τον Άρη Βελουχιώτη έχουμε ήδη μιλήσει και θα ξαναμιλήσουμε, εδώ όμως είναι η ευκαιρία για μια πρώτη «σκιαγράφησή» του:

Ο Άρης Βελουχιώτης λοιπόν, το πραγματικό όνομα του οποίου ήταν Θανάσης Κλάρας, καταγόταν από εύπορη αστική οικογένεια της Λαμίας, όμως από πολύ νέος ασπάστηκε την κομμουνιστική ιδεολογία, πολύ περισσότερο «πρακτικά» παρά «θεωρητικά» και έγινε ένας από τους «ακτιβιστές», σκληρούς αγωνιστές του προπολεμικού ΚΚΕ, ειδικευμένος μπορούμε να πούμε σε αποστολές «του δρόμου».

Στη δικτατορία του Μεταξά συνελήφθη όπως τα περισσότερα στελέχη του ΚΚΕ και προς έκπληξη όλων έκανε «δήλωση αποκήρυξης» του κομμουνισμού προκειμένου να αφεθεί ελεύθερος – αυτό το στίγμα του «δηλωσία» παρά την κατοπινή ανάδειξή του στην ηγεσία του ΕΛΑΣ θα τον ακολουθούσε σε όλη του τη ζωή, θα δημιουργούσε και στον ίδιο ένα σύμπλεγμα και θα τον έθετε σε κατώτερη ιεραρχικά μοίρα από τους ηγέτες του ΚΚΕ που προαναφέραμε, παρ’ όλο που οι ικανότητες του Άρη ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερες.

Έχει λεχθεί ότι τη δήλωση την είχε κάνει με εντολή του Νίκου Ζαχαριάδη προκειμένου να αποκτήσει μεγαλύτερες δυνατότητες δράσης, όμως αυτό δεν ισχύει: απλώς ο Άρης ήταν ένας άνθρωπος ο οποίος στη φυλακή ένοιωθε σαν χελιδόνι στο κλουβί. Μπορούσε να αντέξει τις χειρότερες κακουχίες σε περιβάλλον ελευθερίας, όμως ο περιορισμός της φυλακής κυριολεκτικά τον έπνιγε.

Ήταν πάντως από τους πρώτους που συνέλαβε την αναγκαιότητα της ένοπλης αντιστασιακής δράσης και σίγουρα ο πιο επίμονος κι αποτελεσματικός: με τη δική του πρωτοβουλία δημιουργήθηκε ο πρώτος πυρήνας του ΕΛΑΣ στα βουνά της Ρούμελης και με τη δική του υπομονή κι επιμονή ξεπέρασε τις πρώτες δυσκολίες, άρχισε να αποκτά αυτοπεποίθηση μέσω των μαχών με τον εχθρό, κυρίως με τους Ιταλούς και έτσι ξεπεράστηκαν και οι δισταγμοί της ηγεσίας του ΚΚΕ, του Σιάντου και του Ιωαννίδη, οι οποίοι αρχικά περισσότερο πίστευαν στη δυνατότητα των (πολύ σημαντικών επίσης) μαζικών κινητοποιήσεων στις πόλεις παρά στο αντάρτικο.

Ο Άρης έχει συγκριθεί από ορισμένους με τον Τσε Γκεβάρα – αυτή όμως η σύγκριση είναι πετυχημένη μόνο για την τραγική περίοδο της δράσης του από την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας ως την αυτοκτονία του τον Ιούνιο του 1945.

Αντίθετα, για την περίοδο της δράσης του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ μπορούμε να πούμε ότι ο Άρης υπήρξε πολύ πιο πετυχημένος από τον Τσε Γκεβάρα και πλησιέστερος, αν θέλουμε να τον συγκρίνουμε οπωσδήποτε με κάποια ξένη θρυλική μορφή, με τον Μάο Τσε Τουνγκ, ο οποίος έλεγε ότι «ο αντάρτης στην περιοχή δράσης του πρέπει να νοιώθει σαν το ψάρι μέσα στο νερό»!

Αυτό ακριβώς εφάρμοσε: με ανορθόδοξες εντελώς από την άποψη της «κομμουνιστικής καθαρότητας» μεθόδους, τράβηξε κοντά του τους πιο ικανούς πολεμιστές της σκληρής αγροτικής Ελλάδας, δηλαδή «καπεταναίους» που είχαν επιδοθεί στη ληστεία σε στυλ Ρομπέν των Δασών! Αρκετοί από αυτούς έγιναν σημαντικοί ηγέτες του ΕΛΑΣ.

Επίσης σεβάστηκε τις παραδόσεις των Ελλήνων χωρικών, ιδιαίτερα τις θρησκευτικές και ηθικές - αλίμονο σε όποιον αντάρτη δοκίμαζε να εξαναγκάσει γυναίκα να συνευρεθεί μαζί του! Με τον ίδιο σεβασμό αντιμετώπιζε και τις φτωχές περιουσίες των χωρικών – επίσης αλίμονο σε όποιον αντάρτη συλλαμβανόταν να κλέβει έστω και μια κότα. Η τιμωρία γι’ αυτά τα παραπτώματα μπορούσε να είναι και ο θάνατος – και ο Άρης δεν δίστασε να εκτελέσει για τέτοιους λόγους αντάρτες του ΕΛΑΣ οι οποίοι είχαν αναδειχθεί προηγουμένως στον αγώνα. Σήμερα όλα αυτά φαίνονται σκληρά κι απάνθρωπα – όμως εκείνη την εποχή ήταν αναγκαία για να αποκτήσει ο ΕΛΑΣ την εμπιστοσύνη του κόσμου. Και δεν είναι ο ΕΛΑΣ η μόνη περίπτωση αντάρτικου στρατού ανά τον κόσμο που έδρασε έτσι.

Είχε ακόμα την ικανότητα να μιλάει στον κόσμο της ορεινής Ελλάδας με απλή γλώσσα, καθόλου «ξύλινη» και να τον ενθουσιάζει επιτυγχάνοντας τη συμμετοχή του στην Αντίσταση.

Ήταν οξυδερκέστατος, έστω και αν δεν είχε (ή ίσως… επειδή δεν είχε!) ιδιαίτερη θεωρητική/μαρξιστική κατάρτιση: αμέσως καταλάβαινε τις διαθέσεις φίλων, αναποφάσιστων και εχθρών και ήταν ο πρώτος που αμέσως αντιλήφθηκε τους σκοπούς των «συμμάχων» Βρετανών και δεν έβλεπε με καθόλου καλό μάτι την ανάμιξή τους στην ελληνική Αντίσταση – όμως δεν ήταν δυνατόν να την αποτρέψει, διότι η ηγεσία του ΚΚΕ είχε αντίθετη γνώμη, στα πλαίσια της «αντιφασιστικής συμμαχίας» της εποχής εκείνης μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης, Μεγάλης Βρετανίας και ΗΠΑ.

Είχε βεβαίως και ελαττώματα, με μεγαλύτερο ότι δεν μπορούσε να ελέγξει τον θυμό του, ιδιαίτερα όταν έπινε (μάρτυρας γι’ αυτό είναι ο ίδιος ο Στέφανος Σαράφης ο οποίος συνεργαζόταν γενικά αρμονικά μαζί του) – τότε παρασυρόταν σε πράξεις μεγάλης και κάποιες φορές αδικαιολόγητης σκληρότητας κατά των «αντιδραστικών» ή άφηνε τους ανθρώπους του να διαπράττουν ατιμώρητα τέτοιες πράξεις. Ένας άλλος από τους τότε αγωνιστές – πολιτικά στελέχη του ΕΑΜ, ο οποίος συνεργάστηκε με τον Άρη κι αργότερα διέπρεψε σαν καθηγητής πανεπιστημίου, ο Κώστας Δεσποτόπουλος, έχει γράψει ότι η σκληρότητα του Άρη επιδεινωνόταν «από άλλα, ειδικής φύσεως απωθημένα, δημιουργημένα από ορισμένη λειτουργική ανεπάρκεια, που του είχε προκαλέσει ο παρατεταμένος βασανισμός του με πάγο, που τον είχαν υποβάλει» (στη δικτατορία του Μεταξά) – ξεκάθαρος είναι εδώ ο υπαινιγμός για σεξουαλική ανικανότητα η οποία τον βασάνιζε και ψυχολογικά. Πιθανόν αυτό το γεγονός, όταν συνδυαζόταν με… υπερβολική δόση αλκοόλ να δημιουργούσε ανεξέλεγκτη κατάσταση στον Άρη.

Κανείς όμως δεν μπορεί να αμφισβητήσει τις ηγετικές του ικανότητες και την στρατιωτική και λαϊκή ιδιοφυία του, τις οποίες παραδέχτηκαν αργότερα κι αντίπαλοί του, όπως ο Κρις Γουντχάουζ, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, μετέπειτα αρχηγός του δεξιού κόμματος της ΕΡΕ κι ο Κομνηνός Πυρομάγλου, ο υπαρχηγός του ΕΔΕΣ – αλλά και ο Νίκος Ζαχαριάδης, το 1962, σε μια προφορική του δήλωση που έκανε από τον τόπο εξορίας του στην ΕΣΣΔ, όπως τουλάχιστον αναφέρει ότι την άκουσε ο έμπιστός του Αχιλλέας Παπαϊωάννου.

Χωρίς πάντως να θέλουμε να δικαιολογήσουμε όσα είναι αδικαιολόγητα, πρέπει να πούμε ότι η σκληρότητα εκείνη την τόσο δύσκολη εποχή δεν ήταν ιδιότητα μόνο του Άρη και σε μεγάλο βαθμό έγινε αναπόφευκτη από την τροπή που πήρε η Κατοχή και οι εσωτερικές ελληνικές διαμάχες μέσα σε αυτήν.

Με όλες αυτές τις ικανότητές του ο Άρης έγινε ο αναμφισβήτητος «πρωτοκαπετάνιος» του ΕΛΑΣ έχοντας πολλούς υποστηρικτές μεταξύ των ανταρτών και του αγωνιζόμενου λαού οι οποίοι κυριολεκτικά τον λάτρευαν. Όμως, αυτό που δεν είχε ήταν δύναμη σε επίπεδο κόμματος! Ο Σιάντος κι ο Ιωαννίδης, παρά το ότι είχαν αποδεχτεί την πραγματικότητα, δηλαδή την πρωτοκαθεδρία του Άρη στον ΕΛΑΣ, ουδέποτε τον εμπιστεύτηκαν απόλυτα και πάντα τον θεωρούσαν «ακραίο» - αν και οι ίδιοι αργότερα προχώρησαν σε μια σειρά… πιο «ακραίων» ή ανεξήγητα «μετριοπαθών» ενεργειών, πάντα… αντίθετα απ’ ό,τι έπρεπε! Αλλά κι ο ίδιος ο Άρης δεν μπόρεσε και δεν θέλησε να επιβληθεί στην ηγεσία του ΚΚΕ όταν η τελευταία διέπραττε το ένα λάθος ύστερα απ’ το άλλο παραδίδοντας τον ΕΛΑΣ στους Βρετανούς – μάλλον αισθανόταν ότι δεν θα τον ακολουθούσε η πλειοψηφία αν επιχειρούσε «να διασπάσει τον αγώνα» και όταν τελικά το αποφάσισε ήταν πάρα πολύ αργά. Γι’ αυτά όμως θα μιλήσουμε αργότερα.

Στο ελεύθερο «κράτος μέσα στο κράτος» του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ υπήρχαν εξαιρετικές θετικές πλευρές αλλά και αναπόφευκτα κάποιες αρνητικές. Για τις θετικές αυτές πλευρές θα αφήσουμε να μιλήσει εδώ ο χειρότερος εχθρός του ΕΑΜ, ο Κρις Γουντχάουζ, ο αρχηγός όπως έχουμε προαναφέρει της βρετανικής αποστολής στα βουνά της Ελλάδας, ο οποίος στο βιβλίο του «Το Μήλον της Έριδος» αναφέρει:

«Ο ΕΛΑΣ κάλυπτε...» (εννοεί την περίοδο από το τέλος του 1942 ως τα μέσα του 1943) «…με δίκτυο αντάρτικων ομάδων τα τέσσερα πέμπτα της χώρας: ένα δίκτυο με βρόχους όχι πολύ στενούς αλλά που μπορούσαν να στενέψουν αμέσως με ένα τράβηγμα…» (εννοεί ότι ο ΕΛΑΣ είχε την ικανότητα να συμπτύσσεται όταν οι κατακτητές έκαναν μεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και να ξεδιπλώνεται πιο δυνατός από πριν όταν αυτές έληγαν χωρίς ποτέ να επιτύχουν τη διάλυσή του). «… Οι άλλες οργανώσεις μπορούν να χαρακτηρισθούν μάλλον σαν διάσπαρτες κηλίδες» - δηλαδή μόνο ο ΕΛΑΣ είχε πανελλήνια απήχηση κι οργάνωση, σε αντίθεση με την περιορισμένη, τοπική των άλλων, όπως ήδη έχουμε προαναφέρει.

Στο ίδιο βιβλίο ο Κρις Γουντχάουζ περιγράφει τη δημιουργία και οργάνωση της «Ελεύθερης Ελλάδας», δηλαδή των περιοχών που έλεγχε το ΕΑΜ κι ο ΕΛΑΣ:

«Έχοντας αποκτήσει τον έλεγχο όλης σχεδόν της χώρας, αν εξαιρέσουμε τους κυριώτερους συγκοινωνιακούς κόμβους που χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί, είχε δημιουργήσει πράγματα που δεν είχε γνωρίσει ποτέ άλλοτε η Ελλάδα. Οι επικοινωνίες στις ορεινές περιοχές με τον ασύρματο, με αγγελιοφόρους, με τηλέφωνα, ποτέ δεν ήταν τόσο άρτιες, είτε πριν είτε μετά. Ακόμα και αυτοκινητόδρομοι είχαν βελτιωθεί και χρησιμοποιούνταν απ’ το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Οι τηλεπικοινωνίες τους, που περιλάμβαναν και ασυρμάτους, εκτείνονταν ως την Κρήτη κι ως τη Σάμο, όπου δρούσαν κιόλας αντάρτες. Τα δώρα του τεχνικού και πνευματικού πολιτισμού είχαν βρει το δρόμο τους προς τα βουνά για πρώτη φορά. Σχολεία, αυτοδιοίκηση, δικαστήρια, δημόσιες υπηρεσίες, που είχαν κλείσει με τον πόλεμο, λειτουργούσαν και πάλι…» - προσθέτουμε εδώ ότι λειτουργούσαν με εντελώς διαφορετικό σκοπό και πνεύμα εξυπηρετώντας τις ανάγκες του αγωνιζόμενου λαού, ιδιαίτερα η δικαιοσύνη που έγινε πολύ «λαϊκότερη» και όχι… τις εισπρακτικές ανάγκες του κράτους, όπως συνέβαινε στο παρελθόν.

Συνεχίζει ο Γουντχάουζ: «Θέατρα, εργοστάσια, τοπικά κοινοβούλια λειτουργούσαν για πρώτη φορά. Οργανώθηκε κοινοτική ζωή στη θέση της πατροπαράδοτης ατομιστικής ζωής του Έλληνα αγρότη. Το παιδί του στρατολογήθηκε στην ΕΠΟΝ, το κοτέτσι του εφοδίαζε την ΕΑ (Εθνική Αλληλεγγύη), το καϊκι του επιτάχθηκε από το ΕΛΑΝ (ήταν το ναυτικό κομμάτι του ΕΛΑΣ)… Ακολουθούμενο από απόσταση από τις μικρότερες οργανώσεις, το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κρατούσε το προβάδισμα σε κάτι που οι κυβερνήσεις της Ελλάδας είχαν παραμελήσει: στη δημιουργία οργανωμένου κράτους στις ορεινές περιοχές. Όλες οι αρετές και τα ελαττώματα ενός τέτοιου πειράματος φάνηκαν καθαρά – γιατί όταν ένας λαός που κανένας ποτέ δεν τον βοήθησε, αρχίσει να βοηθά τον εαυτό του, χρησιμοποιεί μεθόδους δραστικές, που δεν είναι πάντα ωραίες. Οι λέξεις “λευτεριά” και “λαοκρατία” δονούσαν τον αέρα με το ιδιότυπο νόημά τους… Υπήρχαν πάντα οι πανικόβλητοι, που επισήμαιναν τον κίνδυνο κοινωνικής επαναστάσεως αλλά ο Ιούλιος του 1943 ήταν ένας μήνας όχι μόνο ανησυχίας και φόβων, αλλά και ελπίδας και ενθουσιασμού στα ελληνικά βουνά. Η εξέλιξη αυτή υπήρχε σαν σπέρμα στην ίδια τη φύση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ από την ίδρυσή του ακόμα. Οι αντίζηλοί του την ακολουθούσαν σαν ουραγοί, επειδή δεν είχαν άλλη εκλογή από το να την αποδεχθούν ή να υποκύψουν. Ό,τι κι αν έκαναν είτε αυτοί είτε η ΒΣΑ (=Βρεττανική Στρατιωτική Αποστολή), η εποχή του ελεύθερου κράτους των βουνών επερχόταν. Το μόνο που μπορούσε να εξασφαλίσει η παρουσία των αξιωματικών της ΒΣΑ ήταν να μην είναι τουλάχιστον κομμουνιστικό μονοπώλιο».

Σε αυτές τις «βρετανικά αντικειμενικές» παραδοχές του Κρις Γουντχάουζ εμείς έχουμε να προσθέσουμε ότι αυτό το «ελεύθερο κράτος των βουνών» επεκτάθηκε στη συνέχεια κι άλλο, όσο η ιταλική κατοχή παρήκμαζε, δημιούργησε δική του εθνοσυνέλευση και κυβέρνηση, αντιμετώπισε με επιτυχία τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών και πρακτικά έφτασε να κατέχει την εξουσία στην Ελλάδα – για την ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης) που ήταν αυτή η κυβέρνηση της Ελεύθερης Ελλάδας και γιατί ουσιαστικά παρέδωσε την εξουσία, θα μιλήσουμε παρακάτω.

Φυσικά δεν ήταν όλα ιδανικά στο ιδιότυπο κράτος της «Ελεύθερης Ελλάδας».

Και όπως αφήσαμε τον εχθρό του ΕΑΜ Κρις Γουντχάουζ να μιλήσει για τις θετικές πλευρές, θα «βάλουμε» να «μιλήσει» για τις αρνητικές τον μπαρουτοκαπνισμένο καπετάνιο του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο, Ευάγγελο Μαχαίρα (1918-2015), έναν άνθρωπο αναμφισβήτητου ήθους, ο οποίος παρέμεινε ως το τέλος της ζωής του προσκείμενος στο ΚΚΕ, διετέλεσε και πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών (1981-1984) και ουδέποτε προσχώρησε στη λογική «ευτυχώς που ηττηθήκαμε».

Στο εξαιρετικό βιβλίο του λοιπόν «50 χρόνια μετά» το οποίο εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο του ΚΚΕ, «Σύγχρονη Εποχή» (έχει κι αυτό τη σημασία του…) το 1992, ο Ευάγγελος Μαχαίρας γράφει:

«Η ελληνική κοινωνία της εποχής εκείνης είχε ορισμένη σύνθεση, με θετικά και αρνητικά χαρακτηριστικά, που είχαν διαμορφωθεί από τη μακρόχρονη δουλεία και από την εκατοντάχρονη φαυλοκρατία και μιζέρια του νεοελληνικού κράτους. Δεν ήταν δυνατό ν’ αλλάξει τόσο ριζικά μέσα σε ένα χρόνο, ώστε να εξαφανιστούν όλα της τα ελαττώματα, όσο φλογερό και αν ήταν το κήρυγμα του ΕΑΜ, όσο μεγάλη κι αν ήταν η εθνική ανάταση που είχε προκαλέσει».

Και στη συνέχεια επισημαίνει τις πηγές των αρνητικών φαινομένων, που ήταν, όπως γράφει:

«α) Οι καιροσκόποι που κάθε φορά πάνε με εκείνον που επικρατεί ή έχει τις περισσότερες πιθανότητες να επικρατήσει. Και χωρίς να πιστεύουν στα ιδανικά του ΕΑΜ, όχι μόνο προσχώρησαν στις γραμμές του, αλλά μόλις κατάλαβαν ότι η κύρια δύναμη μέσα σ’ αυτό ήταν το ΚΚΕ, έσπευσαν να προσχωρήσουν και στο ΚΚΕ… Για να αναρριχηθούν… επιδείκνυαν υπερβολική “επαναστατικότητα” και έκαναν πολλούς εξτρεμισμούς που ζημίωναν τον αγώνα (φυσικά όλοι αυτοί όχι μόνον εγκατέλειψαν το ΕΑΜ και το ΚΚΕ μετά τη Βάρκιζα αλλά έγιναν και φανατικοί διώκτες τους).

β) Οι ιδιοτελείς, που θέλησαν μέσω του ΕΑΜ να λύσουν τις διαφορές που είχαν με συγχωριανούς τους, να εκδικηθούν για όσα είχαν υποστεί δικαίως ή αδίκως στο παρελθόν από διάφορους παράγοντες ή να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους. Με τη δύναμη που απέκτησαν… καταδίωξαν τους προσωπικούς τους εχθρούς… Έτσι δημιούργησαν σε πολλούς την πεποίθηση ότι κινδύνευε η ζωή τους και τους εξανάγκασαν να καταφύγουν στα Τάγματα Ασφαλείας.

γ) Η κατάχρηση των χαρακτηρισμών. Οι καιροσκόποι και οι ιδιοτελείς για να δικαιολογήσουν τις υπερβολές και τους εξτρεμισμούς τους ανέπτυξαν μέχρις υπερβολής τη θεωρία της “αντίδρασης”. Οι προσωπικοί εχθροί τους και αντίπαλοι χαρακτηρίστηκαν “αντιδραστικοί”…

…δ) Τα προνόμια των στελεχών: … Δηλαδή καλύτερο φαγητό, καλύτερα καταλύματα και με λίγα λόγια καλύτερη περιποίηση… Με τον καιρό η ιστορία αυτή πήρε διαστάσεις και οι αντάρτες άρχισαν να αντιδρούν με χαρακτηριστικές φράσεις όπως “στον αγώνα ενωμένοι και στη μάσα χωριστά”. Οι απώτερες συνέπειες… ήταν… μια αυταρχική στάση (των στελεχών), μια αλλαγή στις σχέσεις τους με τους απλούς αγωνιστές. Η αιτία του κακού ήταν η μεταφυσική αντίληψη που είχαν τα μέλη του ΚΚΕ για το κόμμα και κατ’ επέκταση για τα στελέχη του… Πάρα πολλά στελέχη έδειξαν ηρωισμό αλλά όχι όλα. Μερικά στελέχη είχαν ευρεία αντίληψη και άλλα απερίγραπτη στενοκεφαλιά. Μερικά είχαν ηγετικά χαρίσματα και άλλα δεν μπορούσαν με κανέναν τρόπο να ανταποκριθούν… στην πιο ασήμαντη αποστολή. Ήταν κυριολεκτικά ανθρωπάκια και απορούσες πώς τα διάλεξαν και τους ανέθεσαν τόσο μεγάλα αξιώματα.. Αυτά όμως “τ’ ανθρωπάκια”… καβάλησαν το καλάμι».

Ο Ευάγγελος Μαχαίρας συνεχίζει γράφοντας ότι υπήρχαν επίσης πολλοί στενοκέφαλοι πολιτικοί καθοδηγητές, ιδιαίτερα παλιοί αγωνιστές του ΚΚΕ που είχαν επί πολλά χρόνια μάθει να πολεμούν «τη μπουρζουαζία» και έτσι κατακεραύνωναν τους αστούς και μικροαστούς (δηλαδή ένα μεγάλο και σημαντικό τμήμα του ελληνικού λαού) ονομάζοντάς τους «μαύρη αντίδραση», παρά τις «παλλαϊκές» διακηρύξεις του ΕΑΜ για τον αντιστασιακό αγώνα, ενώ θεωρεί ως άλλη μια πηγή κακών την «ακατάληπτη γλώσσα», δηλαδή την τάση των πιο «υπερεπαναστατών» να απευθύνονται στους χωρικούς με εξεζητημένο κομμουνιστικό λεξιλόγιο, όπως «μπουρζουαζία», «προβοκάτσια», «ιντελιγκέντσια», «αγκιτάτσια» κλπ.

Εμείς προσθέτουμε σε αυτά τα εξής:

1) Τα φαινόμενα αυτά δεν ήταν κάτι θεωρητικό αλλά δημιούργησαν πολλές τραγωδίες, διότι αρκετές φορές τόσο το ιδιοτελές κυνηγητό προσωπικών εχθρών όσο και το κυνήγι των «αντιδραστικών», πραγματικών ή όχι, δημιούργησαν τραγωδίες. Πολλοί αθώοι ή έστω αμέτοχοι τα πλήρωσαν με τη ζωή τους.

2) Όσο το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ δυνάμωναν, τόσο αντίστοιχα σκλήραινε και η Κατοχή – και σε επίπεδο αντιποίνων από τους Ιταλούς και ακόμα περισσότερο από τους Γερμανούς και σε επίπεδο ελληνικής ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΣ αντίδρασης και όχι μόνο των περιπτώσεων αθώων ή αμέτοχων «αντιδραστικών» που αναφέρει ο Ευάγγελος Μαχαίρας. Από τα μέσα του 1943 άρχισαν να δημιουργούνται πολλές παραστρατιωτικές ένοπλες οργανώσεις και ομάδες που είχαν σκοπό «τον αγώνα κατά του κομμουνισμού» και τη δυναμική αντιπαράθεση με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Στρατιωτικά δεν μπορούσαν σε καμιά περίπτωση να το νικήσουν… όμως η πόλωση που δημιούργησαν με τις αγριότητές τους κατά των οπαδών του ΕΑΜ, προκάλεσε την αναπόφευκτη αντίδρασή τους, με αποτέλεσμα η αντιπαράθεση να γίνεται όλο και πιο σκληρή, όλο και πιο άγρια – και ασφαλώς αυτό που προκάλεσε την μεγαλύτερη αιματοχυσία ήταν η δημιουργία από την τρίτη κατοχική κυβέρνηση, αυτή του Ιωάννη Ράλλη, των κακόφημων Ταγμάτων Ασφαλείας, στα οποία θα αναφερθούμε πιο αναλυτικά παρακάτω.

3) Ο Άρης Βελουχιώτης ήταν εντελώς αντίθετος στο φαινόμενο των «προνομίων των στελεχών» και το καταπολεμούσε αποφασιστικά – όμως ασφαλώς δεν μπορούσε να βρίσκεται παντού ή να τους ελέγχει όλους, ενώ ακόμα κι εκείνος έπρεπε να κρατάει κάποιες ισορροπίες ώστε να μη δημιουργούνται εντάσεις κι αντιθέσεις μέσα στον ΕΛΑΣ. Ορισμένες φορές δηλαδή ήταν αναγκασμένος να κάνει τα στραβά μάτια αν πίστευε ότι κάποιος τοπικός ηγέτης πρόσφερε κατά τα άλλα στον αγώνα και γι’ αυτό το λόγο ήταν απαραίτητος.

4) Εκτός απ’ όσα αναφέρει ο Ευάγγελος Μαχαίρας, η ηγεσία του ΚΚΕ και ιδιαίτερα ο Σιάντος κι ο Ιωαννίδης είχαν δημιουργήσει ένα ιδιότυπο «παρακράτος» ξεκαθαρίσματος λογαριασμών με αγωνιστές του ΕΑΜ και του ΚΚΕ που έπεφταν σε «δυσμένεια» ή θεωρούνταν ύποπτοι για «τροτσκισμό» και άλλες «παρεκκλίσεις». Έτσι, σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες, συνέβαινε κάποιοι από τους «προγραμμένους» για όλα τα παραπάνω να εξαφανίζονται νύχτα και να μην τους ξαναβλέπει κανείς – η έκταση αυτού του φαινομένου εξαρτιόταν και από την ποιότητα κι ευρύτητα πνεύματος του καθενός «υπεύθυνου οργάνωσης» ή τομέα του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Αυτή είναι μια από τις πολύ μαύρες σελίδες της δράσης του Σιάντου, παρά το «ανθρώπινο» πρόσωπο που έδειχνε να έχει.

5) Ασφαλώς τα ίδια συνέβαιναν στις μικρότερες σε έκταση αλλά υπαρκτές περιοχές που ελέγχονταν από τις αντίπαλες στο ΕΑΜ οργανώσεις, όπως ο ΕΔΕΣ ή άλλες μικρότερες και… ακόμα πιο σκληρά αντικομμουνιστικές. Εκεί οι «αντιδραστικοί» ήταν οι οπαδοί του ΕΑΜ και υπέφεραν τα ίδια κι ακόμα χειρότερα με όσα περιγράψαμε παραπάνω – και πολλοί επίσης πλήρωσαν με τη ζωή τους το «αντικομμουνιστικόν μένος» των «εθνικοφρόνων», συνήθως άμεσων ή έμμεσων συνεργατών των Ταγμάτων Ασφαλείας.

Δεν πρέπει ωστόσο να νομιστεί ότι αυτές οι καταστάσεις ήταν πιο σημαντικές από τα επιτεύγματα που πέτυχε το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ και από το θαύμα που δημιουργήθηκε στην «Ελεύθερη Ελλάδα» - και χωρίς και πάλι να θέλουμε να δικαιολογήσουμε τα αδικαιολόγητα πρέπει να τονίσουμε με ιδιαίτερη έμφαση ότι τέτοια πράγματα συμβαίνουν ΣΕ ΚΑΘΕ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΕ ΚΑΘΕ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ – ακόμα και μέσα στην Επανάσταση του 1821 είχαν συμβεί. Δυστυχώς έτσι προχωράει η Ιστορία και όχι «με το σταυρό στο χέρι».

Τελειώνοντας αυτό το όγδοο μέρος θα προτείνουμε κάτι πρωτότυπο: όποιος θέλει να δει ποιες καταστάσεις δημιουργούνται μέσα σε έναν εμφύλιο πόλεμο, μπορεί να παρακολουθήσει την ταινία σε τρία μέρη «Ο Ήρεμος Ντον», η οποία είχε προβληθεί παλιά από το κανάλι της Βουλής και αναφέρεται στον ρωσικό εμφύλιο πόλεμο (στην ταινία ειδικά στον γεωγραφικό χώρο των Κοζάκων της ευρύτερης έκτασης του ποταμού Ντον) που επακολούθησε ύστερα από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Αποδίδει με σπάνια εκπληκτικό τρόπο την ατμόσφαιρα του εξαιρετικού βιβλίου του Μιχαήλ Σολόχοφ, στο οποίο βασίζεται – και αντίθετα απ’ ότι θα περίμενε κανείς ο κεντρικός ήρωας δεν είναι κάποιος αφοσιωμένος κομμουνιστής αλλά ανήκει στην αντίθετη παράταξη! Κι όμως το βιβλίο εκδόθηκε κι έγινε μπεστ σέλερ στην ΕΣΣΔ επί του «κακού» Στάλιν, ενώ και η ταινία, η οποία είναι του «χρουστσωφικού» έτους 1957, γνώρισε επίσης στη Σοβιετική Ένωση τεράστια επιτυχία! Την ταινία θα τη βρείτε στο Youtube με ελληνικούς υπότιτλους – ασφαλώς δεν γίνεται να συγκριθούν άμεσα ο ρωσικός με τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο, όμως την ατμόσφαιρα και το κλίμα ενός εμφυλίου πολέμου παρακολουθώντας την θα τα καταλάβετε πολύ καλύτερα απ’ ό,τι περιγράφονται εδώ.

Όπως είπαμε στο επόμενο μέρος θα μεταφερθούμε στη Μέση Ανατολή και στα πολύ σημαντικά και μεγάλα γεγονότα που συνέβησαν εκεί και μετά θα πάμε στις αλλαγές και «αναδιοργάνωση» των κατοχικών κυβερνήσεων, στις πρώτες συγκρούσεις μεταξύ των αντάρτικων οργανώσεων, στις πρώτες συμφωνίες μεταξύ τους υπό την «αιγίδα» των Βρετανών, στις μάχες του ΕΛΑΣ με Ιταλούς και Γερμανούς, στα τρομερά «αντίποινα» των κατακτητών, στην ιταλική συνθηκολόγηση και στην ανάληψη της πλήρους «ευθύνης» από τους Γερμανούς, στην κυβέρνηση του βουνού και θα συνεχίσουμε.