Παίρνοντας το κόκκινο χάπι: Ψυχολογία της απόδρασης από το Matrix
Από εκεί και πέρα παραμονεύει το «μαύρο χάπι».
Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος
διεθνολόγος
Οι περισσότεροι από εμάς έχουν δει, ή έστω έχουν υπ’ όψιν τους, την ταινία The Matrix (1999). Η ταινία των αδελφών Γουατσόφσκι, με πρωταγωνιστές τους Κιάνου Ριβς και Λώρενς Φίσμπερν, έχει αφήσει εποχή για την σκηνοθεσία της, την αισθητική της αλλά πάνω από όλα για τη θεματολογία της και τα φιλοσοφικά και κοινωνικά ερωτήματα που εγείρει. Το ταξίδι του Νίο από την ανιαρή ζωή της αγνοίας στην αποκάλυψη της πραγματικότητος για την ανθρωπότητα και την ένταξη του στην αντίσταση ενάντια στους δυνάστες της έχει αφήσει ανεξίτηλο αποτύπωμα στη σύγχρονη ποπ κουλτούρα.
Μία από τις πιο κλασσικές σκηνές της ταινίας είναι η επιλογή του Νίο ανάμεσα στο μπλε και το κόκκινο χάπι. Ο αρχηγός της αντιστάσεως, ο Μορφέας, του δίνει τις εξής επιλογές:
«Αυτή είναι η τελευταία σου ευκαιρία. Μετά από αυτό το σημείο δεν υπάρχει γυρισμός. Παίρνεις το μπλε χάπι, η ιστορία τελειώνει. Ξυπνάς στο κρεβάτι σου και πιστεύεις ό,τι θέλεις εσύ. Παίρνεις το κόκκινο χάπι, παραμένεις στην Χώρα των Θαυμάτων, και θα σου δείξω πόσο βαθιά φθάνει η πραγματικότητα. Θυμήσου, το μόνο που σου προσφέρω είναι η αλήθεια. Τίποτε παραπάνω»
Φυσικά ο Νίο παίρνει το κόκκινο χάπι και έτσι ξεκινά η περιπέτεια του.
Ο συμβολισμός των δύο χαπιών είναι τόσο πρωτότυπος, όσο και αρχαίος – έχει ειπωθεί πως πρόκειται για μία μοντέρνα μεταφορά της πλατωνικής αλληγορίας του σπηλαίου. Με το μπλε χάπι, ο Νίο θα παραμείνει στο νοητικό περιβάλλον κατά την αντίληψη της μεγάλης μάζας της κοινωνίας, υπό την καθοδήγηση και τον έλεγχο του καθεστώτος και των μέσων επικοινωνίας, όπως ορίζουν οι κοινές αντιλήψεις, στερεότυπα και νόρμες. Αποφεύγεται η αμφισβήτηση και ο κριτικός έλεγχος του επικρατούντος αφηγήματος-ηθικής-κανόνων, υιοθετείται μία στάση κατ’ εξοχήν κομφορμιστική. Το υποκείμενη παραμένει σε μία κατάσταση αποχαυνώσεως και αγνοίας.
Το κόκκινο χάπι όμως, περιέχει την αλήθεια και την απαγορευμένη γνώση. Θέτοντας τολμηρά και «αιρετικά» ερωτήματα, αμφισβητώντας το status quo, το κόκκινο χάπι βάζει το «μικρόβιο» της καχυποψίας, του σκεπτικισμού και της ελευθεροφροσύνης. Αποτελεί μεταφορά εξερευνήσεως, αποκαλύψεως, διαφωτισμού. Το παραπέτασμα πέφτει και φαίνεται η αληθινή μορφή και ουσία των πραγμάτων, οι όντως κανόνες της κοινωνίας και του σύμπαντος. Το κόκκινο χάπι σπάει τα δεσμά της αγνοίας και της υποταγής. Είναι σπόρος επαναστατικού αναβρασμού.
Πολιτικός συμβολισμός
Αφ’ εαυτή, η μεταφορά των χαπιών δεν συνδέεται με κάποια συγκεκριμένη «αλήθεια» ή μία συγκεκριμένη αντικαθεστωτική άποψη. Μπορεί να υιοθετηθεί από όλους και να μιλήσει για οτιδήποτε. Η ίδια η ταινία The Matrix εμπεριέχει ονόματα, σύμβολα και μοτίβα από διαφορετικά φιλοσοφικά συστήματα και θρησκείες – ο ίδιος ο πρωταγωνιστής Νίο έχει χαρακτηριστεί ως αλληγορία του Χριστού, μεταξύ άλλων. Αντίθετα η επόμενη δυστοπική ταινία των Γουατσόφσκι, V for Vendetta (2005) είναι πιο ξεκάθαρη, με τον ήρωα να αγωνίζεται ενάντια σε ένα αρχετυπικά (ή στερεοτυπικά) συντηρητικό, ακροδεξιό καθεστώς. Να σημειωθεί πως οι αδελφοί Γουατσόφσκι, λίγο μετά την παραγωγή του Matrix, δήλωσαν αλλαγή φύλου: ο Λώρενς έγινε Λάνα και ο Άντριου Πωλ έγινε Λίλυ. Το πνευματικό ταξίδι του Νίο από την άγνοια και την υποταγή στην συνειδητοποίηση της αληθείας έχει από ορισμένους αντιστοιχηθεί με την μετάβαση αυτή των σκηνοθετών, κάτι που επιβεβαιώθηκε από τον Λώρενς/Λάνα. Στο αρχικό σενάριο η Switch, την οποία σώζει ο Νίο, θα ήταν άλλο φύλο στο Matrix και άλλο φύλο στον πραγματικό κόσμο. Switch, άλλωστε, σημαίνει αλλάζω. Βλέπουμε λοιπόν πως η ταινία και το περί αμφισβητήσεως μήνυμα της προερχόταν εμμέσως από μία προοδευτική, φιλελεύθερη σκοπιά απέναντι στην συντηρητική Αμερικανική κοινωνία, στην οποία την περίοδο 1990 – αρχές 2000 μεσουρανούσε η «θρησκευτική δεξιά» και ο φονταμενταλιστικός προτεσταντισμός.
Πέρασαν χρόνια από τότε. Η αμερικανική «Αριστερά» (liberal-progressive), ιδίως επί προεδρίας Μπαράκ Ομπάμα, επέτυχε συντριπτική νίκη στον πολιτιστικό πόλεμο (culture war), ωθώντας τους χριστιανούς και τους συντηρητικούς εν γένει σε αναδίπλωση. Η επιβολή του γάμου ομοφυλοφίλων σε όλες τις πολιτείες από το Ανώτατο Δικαστήριο (2015) υπήρξε, έστω σε συμβολικό επίπεδο, σημείο καμπής για τις ηθικές, κοινωνικές και πολιτιστικές τάσεις στις ΗΠΑ. Το παλαιό κατεστημένο είχε σαρωθεί ή έδινε μάχες οπισθοφυλακής, ενώ αυξανόμενες μάζες συντηρητικών ένιωθαν πως τα ΜΜΕ και η βιομηχανία της μαζικής κουλτούρας τους μισούσε. Το Ρεπουμπλικανικό κόμμα από την άλλη εμφανιζόταν όλο και πιο ανίκανο ή απρόθυμο να προβάλει οιαδήποτε αντίσταση. Με το τέλος της εποχής Ομπάμα αυτή η δυσαρέσκεια, συμπίπτουσα με άλλα θέματα όπως η μετανάστευση και δημογραφική αλλαγή – αντικατάσταση, η όξυνση του μετανεωτερικού φεμινισμού και η αυξανόμενη οικονομική, κοινωνική και ψυχολογική κατάρρευση σημαντικών τμημάτων της λευκής εργατικής τάξης, μεταφράστηκε σε ριζοσπαστικοποίηση και αντίδραση. Υπό αυτά τα πλαίσια, το σύμβολο του κοκκίνου χαπιού οικειοποιήθηκε και εργαλειοποιήθηκε από άλλες δυνάμεις.
Αφού οι συντηρητικές ή αντιδραστικές δυνάμεις ήταν πλέον στην αντιπολίτευση, η αμφισβήτηση της κατεστημένης «αλήθειας» των ΜΜΕ και των κοινωνικών νορμών έγινε δική τους υπόθεση. Η μεταφορά του κοκκίνου χαπιού έγινε πολύ δημοφιλής στους αντιφεμινιστικούς κύκλους, όπου το να πάρει κανείς το «χάπι» ήταν να αντιληφθεί πως οι φεμινιστικές αντιλήψεις περί των φύλων και των μεταξύ των σχέσεων ήταν ψευδείς και παραπλανητικές, και πως πρέπει να αγνοηθούν ώστε το ανδρικό υποκείμενο να έχει μία επιτυχημένη ερωτική και ύστερα οικογενειακή ζωή. Η όλη κοινότητα ή διαδικτυακή σφαίρα (από φόρα, ιστολόγια κ.α.) έλαβε το κόκκινο χάπι σαν κύριο όνομα και έμβλημα της συμπεριλαμβάνοντας ακτιβιστές για τα δικαιώματα των ανδρών, «ειδικούς» του φλερτ κ.α. Από εκεί η εικόνα των χαπιών μεταδόθηκε σε ολόκληρη την διαδικτυακή δεξιά και ακροδεξιά, όλων των κατηγοριών και στοχεύσεων. Οι «μυστικές αλήθειες», οι μη πολιτικά ορθές διαπιστώσεις για την μετανάστευση, τα φύλα, τις φυλές, την θρησκεία, το πολίτευμα, ακόμη και για μη πολιτικά θέματα, έγιναν κόκκινα χάπια (red pills) και όποιος κατείχε τη γνώση τους, red-pilled. Το μπλε χάπι του κομφορμισμού και της υπακοής στο κατεστημένο αφήγημα ταυτίστηκε με το μπλε του Facebook, με το «τικ» που έχουν οι επιβεβαιωμένοι λογαριασμοί στο twitter (κυρίως προοδευτικοί πολιτικοί, ακαδημαϊκοί και δημοσιογράφοι), με το χρώμα του Δημοκρατικού κόμματος.
Από εκεί και ύστερα βγήκαν και άλλα συμβολικά «χάπια», ώστε να περιγραφούν με μεγαλύτερη ακρίβεια οι διάφορες καταστάσεις. Μετά το κόκκινο και μπλε, το μαύρο χάπι σήμαινε την απόλυτη απαισιοδοξία και απελπισία που προκαλεί η βαθύτερη γνώση του πόσο άσχημα είναι τα πράγματα, ενώ το λευκό χάπι την απόλυτη αποχαύνωση και αδικαιολόγητη αισιοδοξία του αφελούς και απληροφορήτου. Ένα γεγονός ή δεδομένο που δίνει μικτά μηνύματα, που υποστηρίζουν από μία άποψη το κατεστημένο και από την άλλη την κρυφή αλήθεια, είναι μωβ χάπι, όπως οι αμερικανικές πολιτείες που πότε ψηφίζουν Δημοκρατικούς, πότε Ρεπουμπλικανούς.
Αξιολόγηση: Φώτιση ή εμμονή;
Ανεξάρτητα από την προέλευση ή την πολιτική στράτευση, η μεταφορά των χαπιών αποδεικνύεται ικανή να προσαρμοστεί στις ανάγκες και ιδέες του χρήστη για να μιλήσει μεν για εντελώς διαφορετικά πράγματα, διατηρώντας δε την αρχική της ουσία: την αποδοχή των επικρατουσών αντιλήψεων ή την εξερεύνηση με στόχο την αμφισβήτηση ή και ανατροπή τους. Ποια είναι όμως τα αποτελέσματα του να βλέπει κανείς τον κόσμο αξιοποιώντας αυτό το πρίσμα; Που ελευθερώνει και διευκολύνει την σκέψη μας και που την περιορίζει; Ειδικότερα προβληματίζει το κόκκινο χάπι και το μήνυμα της κρυφής γνώσεως. Αυτά τα ερωτήματα θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε παρακάτω.
Ξεκινώντας από τα θετικά, το κόκκινο χάπι και η επιλογή του συνιστά ένα ευνόητο, συνοπτικό σχήμα που δείχνει την ανάγκη αμφισβητήσεως των κοινωνικών προτύπων και της επικρατούσης κουλτούρας, η οποία συχνά κατευθύνεται από δυνάμεις αφ’ ενός έξω από τον έλεγχο μας ή αφανείς, αφ’ ετέρου που δεν θέλουν απαραίτητα το καλό μας. Διαφημιστικά μηνύματα, εφημερίδες και περιοδικά, τηλεοπτικοί σταθμοί και ιστοσελίδες, πολιτικά κόμματα, θρησκευτικοί οργανισμοί, αθλητικές ομάδες, όλα προωθούν απόψεις, ειδήσεις και αξίες κατά το δοκούν, αποσκοπώντας πολύ συχνά σε ιδιοτελείς σκοπούς, για δημοσιότητα, εξουσία ή χρήματα. Ακόμη και εάν δεν θεωρήσουμε πως το περιβάλλον των ιδεών εκπορεύεται επί τούτου από ανώτερες δυνάμεις ή εξυπηρετεί ιδιοτελείς σκοπούς και σχέσεις, χρειάζεται περίσκεψη, φιλοσοφία και αμφισβήτηση για το τι υπάρχει, τι επιτρέπεται και τι επιβάλλεται. Η ταινία The Matrix έγινε σύμβολο για τα ανήσυχα πνεύματα, τους ανθρώπους που βρίσκονταν ή ένιωθαν στο περιθώριο ή έστω δίχως εκπροσώπηση και κοινή αποδοχή. Έτσι, καθώς η κουλτούρα και το τι θεωρείτο αποδεκτό άλλαξε, άλλαξαν και οι χρήστες του συμβόλου.
(Βέβαια αυτό ίσως να αποκαλύπτει, σε μία πιο κυνική ερμηνεία, την υποκρισία όλων των πλευρών. Όταν οι απόψεις μας επικρατούν το θεωρούμε φυσικό και αγαθό, ενώ όταν δεν επικρατούν φορούμε το μανδύα του ελευθερόφρονος και του καταπιεσμένου «αντάρτου». Αλλά αυτό αποτελεί θέμα ενός άλλου δοκιμίου)
Στην σημερινή του χρήση το κόκκινο χάπι γίνεται πολύ συχνά σύμβολο αγωνιστικότητος, αυτοβελτιώσεως και καταφάσεως στην ζωή και τις δυσκολίες της, όσο μεγάλες και να είναι. Το να πάρει κανείς το κόκκινο χάπι σημαίνει πως έχει την απαραίτητη γνώση να εμπλακεί με την ζωή του, την κοινωνία και τον κόσμο αποτελεσματικά. Μπορεί να δει πίσω από την κουρτίνα, να ερμηνεύσει φαινόμενα, να εφαρμόσει τις σωστές τακτικές και να βρει τις λύσεις. Είναι δύσκολο να τον εξαπατήσουν ή να τον χειραγωγήσουν. Μακριά από γλυκά ψέματα και παραισθήσεις, ο άνθρωπος εναγκαλίζεται την μοίρα του με ένα αίσθημα κατακτητικό και, αν όχι αισιόδοξο, σίγουρα όχι παθητικό και μηδενιστικό. Δεν είναι τυχαίο που όπου γίνεται λόγος, άμεσα ή έμμεσα, για το κόκκινο χάπι, ακολουθούν συχνά αναφορές στο Νίτσε, τον Μακιαβέλι και τον Σοπενχάουερ, οι οποίοι εκπροσωπούν την κατάφαση στην ζωή, την γνώση των ανθρωπίνων σχέσεων και τον συγκρατημένο, μετριοπαθή πεσιμισμό αντιστοίχως.
Από ένα σημείο και μετά όμως αρχίζουν τα προβλήματα. Η μεταφορά των χαπιών μπορεί να δώσει μία παραπλανητικά απλουστευμένη εικόνα για τον κόσμο: υπάρχουν οι σκοτεινές δυνάμεις της εξουσίας και της παραπληροφορήσεως, και οι γενναίοι επαναστάστες, μαχητές της αληθείας. Η πραγματικότητα όμως δεν είναι απαραίτητα τόσο δισδιάσταση. Μέσα στην περιπλοκότητα των ανθρωπίνων κοινωνιών, οι ιδέες και αξίες δεν προωθούνται απαραιτήτως από ανθρώπους που ανήκουν σε ένα οργανωμένο σύστημα ούτε που έχουν συγκεκριμένο πίσω από αυτές. Υπάρχουν πολλοί αυτόνομοι δρώντες που μπορεί να συνυπάρχουν σε παρεμφερή δίκτυα ή «σφαίρες» με παρόμοιες αντιλήψεις, αισθητική και στοχεύσεις. Κάθε δομή ή πρόσωπο που την δεδομένη περίοδο βρίσκεται στο κατεστημένο δεν είναι αυτομάτως συνωμότης ούτε λέγει συνειδητά ψέματα. Ακόμη και το ίδιο το «κατεστημένο» σπανίως είναι κάτι συμπαγές και αυστηρώς καθορισμένο, αποτελούμενο από αλληλεπικαλυπτόμενα, αλληλοσυνδεόμενα και ενίοτε ανταγωνιστικά συστήματα, δομές και οργανισμούς, με τη δική τους εσωτερική λογική και σκοπούς έκαστο. Αντιστοίχως δεν είναι όλες οι αναθεωρητικές ή ανατρεπτικές δυνάμεις αγνές, ειλικρινείς και ανιδιοτελείς.
Η ψυχολογία του κοκκίνου χαπιού, μέσα στην υπεραπλούστευση που ενθαρρύνει, συχνά κάνει το άτομο δεκτικό σε έτοιμα «πακέτα» ιδεών και πληροφοριών που διατείνονται την κατοχή της απολύτου γνώσεως, της μοναδικής αυθεντίας, της ευφυούς και αποκρύφου ματιάς μέσα στο απαγορευμένο. Είναι η ίδια λογική πίσω από τις λεγόμενες «θεωρίες συνωμοσίας». Είναι ένα πράγμα να είναι κανείς καχύποπτος απέναντι στην κυβέρνηση, τα ΜΜΕ και τις εταιρίες, να γνωρίζει πως συχνά ψεύδονται και πως πρέπει να αναζητά με δικά του μέσα τη γνώση και τις ιδέες. Είναι τελείως διαφορετικό όμως κάποιος να βλέπει παντού συνομωσίες, κρυφά σχέδια, μυστικές οργανώσεις, να εκλαμβάνει κάθε προϊόν επικοινωνίας σαν όπλο με συγκεκριμένη ατζέντα. Συχνά η αποδέσμευση από τα στεγανά της επικρατούσης κοσμοθεωρίας ακολουθείται από την τυφλή πρόσληψη μίας συγκεκριμένης εναλλακτικής, με απαιτήσεις πληρότητος και απολυτότητος, κλείνοντας τους διαύλους για την εξέταση κάποιας τρίτης ή τέταρτης. Ο άνθρωπος ξεφεύγει από ένα Matrix και εγκλωβίζεται σε ένα άλλο. Σε τέτοιες καταστάσεις ευδοκιμεί ο φανατισμός και η παράνοια, καθώς και η έπαρση: ο «πεφωτισμένος» πλέον έχει ένα αίσθημα ανωτερότητος απέναντι στα «πρόβατα», τον αδαή όχλο που συχνά περιφρονεί επειδή δεν «ξυπνάει». Εκείνος από την άλλη γίνεται ο εκλεκτός, που έγινε άξιος (με τη δική του προσπάθεια ή με την ανύψωση του από κάποια δύναμη) να προσεγγίσει την μυστική γνώση. Οι παραλληλισμοί μεταξύ του μοτίβου αυτού και του αρχαίου γνωστικισμού έχουν ήδη γίνει από αναλυτές της ταινίας. Και φυσικά η εμμονική και μόνιμη αμφισβήτηση των πάντων δεν επιτρέπει την συγκρότηση μίας συνεκτικής κοσμοαντιλήψεως, ούτε φυσικά την οργάνωση μίας κοινωνίας και τη σύναψη ενός οποιουδήποτε κοινωνικού συμβολαίου.
Σκοτεινή τροπή
Το σημερινό ανθρώπινο περιβάλλον χαρακτηρίζεται από έναν ορυμαγδό πληροφοριών και συγκρουομένων αφηγημάτων, χαμηλή κοινωνικοποίηση και κοινωνική συνοχή, μαζί με την παρακμή παραδοσιακών δομών ή μεγάλων ιδεολογιών που δίνουν νόημα στη ζωή και την κοινωνία. Σε τέτοιες συνθήκες η «κατανάλωση» πολλών κόκκινων χαπιών μπορεί να οδηγήσει σε κυνισμό και φόβο, μία μόνιμη κατήφεια και απαισιοδοξία για την κοινωνία και το μέλλον της. Τούτη η ψυχολογία μπορεί να μεταγγιστεί πολύ εύκολα στην προσωπική ζωή, ειδικά αν υπάρχει υπέρ του δέοντος προσκόλληση στην πολιτική ταυτότητα του ατόμου, απουσιάζουν δε σημαντικοί πυλώνες στην ζωή του (π.χ. οικογένεια, σταθερή και ικανοποιητική εργασία).
Η μεταφορά των χαπιών έχει μία απελευθερωτική δυναμική που αφυπνίζει το άτομο και τον πολίτη απέναντι στον κομφορμισμό, την άκριτη υποταγή και τις πολλαπλές απάτες στους κοινωνικούς, πολιτικούς, ηθικούς και ιστορικούς τομέα. Αν δεν γίνει όχημα αναπτύξεως ναρκισσισμού ή παρανοίας, μπορεί να γίνει ένα χρήσιμο εργαλείο από τα πολλά που πρέπει να έχει στην φαρέτρα του ο φιλομαθής και παρατηρητικός άνθρωπος. Σε εποχές παγκοσμίου μεταβολής, κρίσεως και ασαφείας σαν τη δική μας όμως, με την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και τις ιδέες που εκείνοι προωθούν να βρίσκεται σε ιστορικά χαμηλά, η αλήθεια (ή γενικώς οι συγκεκαλυμμένες πληροφορίες) μπορεί να αποδειχθεί πολύ δυσάρεστη, επώδυνη και απελπιστική. Λίγα πράγματα είναι πιο αποκαρδιωτικά από το να θεωρείς πως έχεις δει πίσω από την κουρτίνα, ή να έχεις βγει έξω από το πλατωνικό σπήλαιο, αλλά να είσαι υποχρεωμένος να ζεις στην κοινωνία των ψευδαισθήσεων, γύρω από ανθρώπους που εμμένουν στις σκιές.
Από εκεί και πέρα παραμονεύει το «μαύρο χάπι».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου