Ο ΜΗΝΑΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Ο ΜΗΝΑΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

O ΣΕΠΤΕΜΒΡΗΣ ΣΤΟ ΛΑΟ ΜΑΣ

Ο Σεπτέμβρης είναι ο ένατος μήνας του χρόνου. Το όνομά του, όμως, σημαίνει έβδομος, από το λατινικό septem= εφτά. Ήταν έβδομος ο Σεπτέμβρης, όταν το έτος των Ρωμαίων άρχιζε από τον Μάρτη· πριν δηλαδή καθιερωθεί ως πρωτοχρονιά η 1^η Ιανουαρίου. Η 1^η Σεπτεμβρίου ήταν επίσης για τους Ρωμαίους η τρίτη πρωτοχρονιά (εκτός από την 1^η Μαρτίου), η οποία μάλιστα διατηρήθηκε και στο Βυζάντιο και  είναι ακόμη, όπως ξέρουμε, η αρχή του εκκλησιαστικού έτους.

Την 1^η Σεπτεμβρίου οι Ρωμαίοι την ονόμαζαν indictio (= ινδικτιώνα). Η λέξη αποδόθηκε στα ελληνικά με τον όρο επινέμησις και σημαίνει κατανομή των φόρων. Ινδικτιώνα δεν σημαίνει μόνο κατανομή των φόρων, αλλά είναι και ένας τρόπος υπολογισμού του χρόνου για την εκκλησιαστική χρονολόγηση. Η κάθε ινδικτιώνα αποτελεί έναν κύκλο δεκαπέντε χρόνων. Σε τι αντιστοιχεί αυτός ο κύκλος; Δεν συμφωνεί με τους κύκλους του Ηλίου, ούτε με τους κύκλους της Σελήνης. Γιατί λοιπόν μετρούν το χρόνο ανά δέκα πέντε; Το ερώτημα αυτό απασχόλησε, φαίνεται και τους εκκλησιαστικούς ερμηνευτές. Στο συναξαριστή (αυτός που γράφει τους βίους των Αγίων) του Νικόδημου υπάρχει η ακόλουθη εξήγηση: «ότι η αιτία του να ανεβαίνει η ινδικτιώνα έως εις τας δεκαπέντε, είναι η εναλλαγή των ανθρωπίνων ηλικιών· κατά δεκαπέντε γάρ χρόνους αλλάττουν οι άνθρωποι μεγάλας εναλλαγάς. Διότι εις τους δεκαπέντε χρόνους αρχίζει ο άνθρωπος να τριχώνει· εις τους δις δεκαπέντε λαμβάνει το τέλειον της ηλικίας· εις τους τετράκις δεκαπέντε γίνεται λευκογενής· εις τους πεντάκις δεκαπέντε γίνεται ο άνθρωπος γέρων· και εις τους εξάκις δεκαπέντε  γίνεται ο άνθρωπος εσχατόγερος».

Το Σεπτέμβρη όλες οι σοδειές έχουν πια συγκεντρωθεί. Γιαυτό και το κράτος  μπορεί τώρα να κατανείμει τους φόρους στους υπηκόους ανάλογα με την παραγωγή που είχε ο καθένας. To Σεπτέμβρη αρχίζει η προετοιμασία της σποράς και παλιότερα γίνονταν οι αγροτικές συμβάσεις και τα ταξίδια των ναυτικών.

Σε πολλά μέρη της Ελλάδας η 1^η Σεπτεμβρίου ονομάστηκε και ονομάζεται Αρκιχρονιά ενώ η παραμονή της, η 31^η Αυγούστου Κλειδοχρονιά, γιατί κλειδώνει ο παλιός ο χρόνος και ξεκλειδώνει ο καινούργιος. Με την αρχή του καινούργιου πιστεύουνε πως ο άγγελος απογράφει τις ψυχές που θα πεθάνουνε μέσα στη χρονιά· γι’αυτό και η 1^η Σεπτέμβρη λέγεται σε πολλά μέρη του χρονογράφου.

Τα έθιμα που συνδέονται με τα περάσματα (πέρασμα από κάτι που τελειώνει σε κάτι καινούργιο που αρχίζει) ονομάζονται στη Λαογραφία «διαβατήρια έθιμα». Ας δούμε ποια είναι αυτά που εντοπίζονται στην πρωτοχρονιά του Σεπτέμβρη.

Στη Χώρα της Κώ το βράδυ της παραμονής αστρονομούν, όπως λένε, δηλαδή αφήνουν τη νύχτα κάτω από τα άστρα ένα μεγάλο σπορικό καρπούζι, ένα ρόιδι, ένα σκόρδο μονάβλιθο (με μια σκελίδα δηλαδή) κι ένα τσαμπί σταφύλια. Το πρωί της Αρκιχρονιάς (1^ης Σεπτέμβρη) σηκώνονται πριν βγει ο ήλιος, κορίτσια, γυναίκες, παιδιά από κάθε γειτονιά και κατεβαίνουν στην παραλία, παίρνοντας και την περσινή αρκιχρονιά που την φύλαγαν ένα χρόνο στο εικονοστάσι, την πετούν, και βουτούν την καινούργια στη θάλασσα. Βρέχουν και το πρόσωπό τους με θαλασσινό νερό, παίρνουν τα από σαράντα κύματα νερό σ’ένα δοχείο, μαζεύουν απ’την ακροθαλασσιά βότσαλα  και ξεκινούν για τον πλάτανο του Ιπποκράτη· αγκαλιάζουν τον κορμό του για να πάρουν τα χρόνια του και το πάχος του (τότε ήταν τα «πάχη μου τα κάλλη μου») και γυρίζοντας σπίτι κρεμούν την καινούργια αρκιχρονιά στο εικονοστάσι, ρίχνουν λίγα βότσαλα στα μπαούλα, να μην τρώνε οι ποντικοί τα ρούχα, ρίχνουν λίγα βότσαλα πάλι στις τσέπες τους «για το καλό», σκορπίζουν μερικά στην αυλή και ραντίζουν το σπίτι με θαλασσινό νερό «για τις κακές τις γλώσσες». Στην Σωζόπολη της Ανατολικής Θράκης την ημέρα αυτή  το πρωί ράντιζαν ο καθένας με αγιασμό το σπίτι του, τα αμπέλια του  και τα δίχτυα τους οι ψαράδες για να βλογηθούν και να δώσουν πολλά ψάρια. Τα διαβατήρια έθιμα, συνεπώς, αποσκοπούν στο να εξασφαλιστεί η ευημερία για την καινούργια εποχή που τώρα αρχίζει.

Η σημαντικότερη γιορτή του Σεπτέμβρη είναι η 14 του μήνα, του Σταυρού (ο μήνας λέγεται  και Σταυριάτης, Σταυρός και η 1^η του μήνα Πρωτοσταυριά). Την ημέρα αυτή έχουμε την φθινοπωρινή ισημερία και είναι σημαντικό χρονικό όριο για τις δουλειές των Ελλήνων χωρικών (γεωργών και ναυτικών).

Με τη γιορτή του Σταυρού στους περισσότερους ελληνικούς τόπους συνδέεται η προετοιμασία του σπόρου που θα ξαναγονιμοποιήσει  στη γη. «Ηρθε Σταυρός, σταύρωνε και σπέρνε»  λένε στο χωριό Δρυμός. Τότε κατεβάζουν το σταυρό των σταχυών, που το είχαν πλέξει με τα τελευταία στάχυα του θερισμού, τρίβουνε τα στάχυα και πηγαίνουνε τους σπόρους εκείνους μαζί με άλλους στην εκκλησιά. Το ίδιο κάνουνε και στη Νάξο. Μια άλλη συνήθεια είναι να αναπιάνουν, όπως λένε, την ημέρα αυτή το προζύμι της χρονιάς. Στο χωριό Αργυράδες της Κέρκυρας οι γυναίκες παίρνουν ένα κλωνάρι βασιλικό από την εκκλησία και κάθε μια το πηγαίνει σπίτι, παίρνει αμίλητη νερό από το πηγάδι, και σε μια  καδίνα παστρικιά σαν κουφέτο βάζει το αμίλητο νερό, αλεύρι, το κλωνάρι του βασιλικού, με μια ξύλινη κουτάλα το ανακατεύει, το κάνει ένα λείο μείγμα, μετά το πλάθει, το αφήνει να φουσκώσει, χωρίς καθόλου προζύμι. Αυτό το αποδίδουν στη θαυματουργή επίδραση του σταυρολούλουδου (βασιλικού) που φύτρωσε σύμφωνα με την παράδοση, στο μέρος που είχανε παραχώσει οι άπιστοι τον Τίμιο Σταυρό, και μοσχοβόλησε όλος ο κόσμος.

Στην Αίγινα η γιορτή του Σταυρού σημαδεύει ένα άλλο όριο: το όριο για το δειλινό, δηλαδή το απογευματινό φαγητό που αρχίζει στα μέσα του Μάρτη, όταν αρχίζουν να μεγαλώνουν οι μέρες, τώρα το καταργούν  γιατί μικραίνουν οι  μέρες. Ας μην ξεχνάμε ότι στον παραδοσιακό πολιτισμό οι άνθρωποι προσαρμόζονται στο φυσικό ωρολόγιο, μια και δεν έχουν τη δυνατότητα να κανουνε αλλιώς. Στην Αίγινα το λένε και λειδινό και σύμφωνα με ένα παραμύθι ο Λειδινός (το δειλινό, δηλαδή φαγητό) ζει μονάχα έξι μήνες και τους άλλους έξη είναι πεθαμένος.

Την ίδια τύχη με  το Λειδινό - μισό χρόνο στον Πάνω Κόσμο και μισό στον Κάτω - οι θεοί και οι θεές της αρχαίας μας θρησκείας: Άδωνης, Αττης, Οσιρις και η Περσεφόνη. Συνήθως είναι ανοιξιάτικοι θεοί και ο θάνατός τους και η ανάστασή τους γιορτάζεται την άνοιξη όπως και στον νεοελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό έχουμε τέτοια επιβιώματα θεών της βλάστησης (Ζαφείρης στην Ήπειρο, Κάνναβος στην Πελοπόννησο ο Καλόγερος στις δραματικές παραστάσεις της αποκριάς κλπ.). Μόνο μια περίπτωση έχουμε να γίνεται αυτό το έθιμο το φθινόπωρα: είναι ο Λειδινός της Αίγινας.

Έτσι λοιπόν ανήμερα του Σταυρού, γυναίκες και κορίτσια, συγγενείς και φίλες, μαζεύονται στο σπίτι μιας  για να φτιάξουν ή να «βράσουν», όπως λένε, το Λειδινό. Παίρνουν στάρι, σταφίδες, ρόιδα, αμύγδαλα, στραγάλια και λίγο μαϊντανό και φτιάχνουν ένας είδος κόλλυβα. Ταυτόχρονα κάποιες άλλες φτιάχνουν μια κούκλα με πανιά και τη στολίζουν με λουλούδια  και κυρίως τα λεγόμενα στην Αίγινα λειδινά. Αυτή η κούκλα είναι ο Λειδινός, δηλαδή η προσωποποίηση του λειδινού γεύματος που πέθανε. Τη βάζουν πάνω σ’ένα τραπέζι στη μέση της κάμαρας και τη μοιρολογούν  με ειδικό τραγούδι. Αφού τελειώσει το μοιρολόι τη βάζανε σε ένα φέρετρο και  τη γυρίζανε  στους δρόμους της πόλης: Φωνάζοντας «Λειδινέ μου, και κλησαρωμένε μου». Έπειτα τον φέρνουνε στον τάφο όπου είχαν θάψει και την προηγούμενη χρονιά το λειδινό. Η ταφή γίνεται το βραδάκι· ύστερα ρίχνουν όλοι  χώμα πάνω στον τάφο και λένε:

Πάψε φτωχέ το δειλινό ,και άρχοντα τον ύπνο

Ο φτωχός που δούλευε τα χρόνια εκείνα «από ήλιο σε ήλιο» παύει τώρα να τρώει, γιατί γυρίζει νωρίς στο σπίτι του. Ο πλούσιος, από την άλλη, που έπαιρνε το καλοκαίρι το μεσημεριάτικο υπνάκο του, δεν τον χρειάζεται πια.

Ο Λειδινός της Αίγινας είναι πραγματικά μια πολύ ενδιαφέρουσα μορφή αυτού του θεού που πεθαίνει και ανασταίνεται κάθε χρόνο και τον βρίσκουμε σε όλες τις θρησκείες της Μεσογείου. Το ενδιαφέρον του Λειδινού βρίσκεται στην προσαρμογή, ακριβώς, του αρχαίου δαίμονα της βλάστησης, έτσι ώστε να μή μείνει ως επιβίωμα, που λένε οι λαογράφοι, από την αρχαιότητα, νεκρό, δηλαδή και χωρίς σημασία στοιχείο, αλλά να ενσωματωθεί στη σύγχρονη ζωή και να γίνει στοιχείο λειτουργικό.

Η γιορτή της  Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού είναι  επίσης το χρονικό όριο για να δέσουν τα καράβια τους οι ναυτικοί.

Τέλος πρέπει να αναφέρουμε το πλέον γνωστό περιεχόμενο αυτού του μήνα: Τον Τρύγο. Η γιορτή του κρασιού είναι σήμερα από τις πιο γνωστές τουριστικές ατραξιόν των αμπελουργικών περιοχών. Αλλωστε ο Σεπτέμβρης είναι γνωστός σαν Τρυγητής Τρυγομηνάς και Πετμεζάς. Στον τρύγο χρειάζεται μεγάλη προσοχή να μη «βασκαθούν» τα σταφύλια. Δεν τρυγούν Τρίτη και Παρασκευή, φροντίζουν να μη τελειώσουν Σάββατο και δεν δουλεύουν τις αργίες να μη τους τιμωρήσει ο Άγιος (8 Σεπτεμβρίου Γενέθλιο της Θεοτόκου, 26 του Σεπτέμβρη του Ιωάννη του Θεολόγου-τον λένε άγιο Γιάννη Ταλαρά ή Καλαθά).

Πηγή: Οι 12 μήνες της  Αλκης Κυριακίδου- Νέστορος)     : zaliosparadosi.blogspot.gr