ΧΙΟΥΜΟΡ ΚΑΙ ΤΡΑΓΩΔΙΑ...

Χιούμορ και Τραγωδία

Προ αμνημονεύτων όταν διένυα μόλις το δέκατο τρίτο Μάιο της ζωής μου, παρακολούθησα μια παράσταση της Μήδειας στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος. Το θέατρο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών ήταν γεμάτο κι εγώ γεμάτος ενθουσιασμό παρακολουθούσα την παράσταση από μια άβολη γωνιά του δεύτερου εξώστη. Η παράσταση προχωρούσε με τους λυγμούς και τους θρήνους της αιμόφυρτης Μήδειας ως τη σκηνή όπου η πανούργα μάγισσα ξεγελά τον Ιάσονα και χρησιμοποιεί τον άντρα της και τα παιδιά της ως όργανα του δολοφονικού σχεδίου της. Άλλαξα γνώμη, λέει η απατημένη σύζυγος στον Ιάσονα, και νομίζω ότι καλά θα κάνεις να παντρευτείς τη Γλαύκη. Ο Ιάσονας χάφτει όλες τις ανοησίες και τα στερεότυπα για την ελαφρομυαλιά των γυναικών που του τσαμπουνά η Μήδεια και στέλνει τα δηλητηριώδη δώρα της στην πριγκίπισσα. Στο σημείο αυτό συνέβη κάτι που δεν περίμενα. Το κοινό άρχισε να γελάει. Η όλη σκηνή ήταν εμφανώς αστεία. Η Μήδεια δούλευε ψιλό γαζί τον Ιάσονα, παίζοντας με τη ματαιοδοξία του και την ανοησία του. Ο δε Ιάσονας, κομπάζοντας τη στιγμή που δάγκωνε το δόλωμα μαζί με το αγκίστρι, ήταν απλώς για γέλια.

Χρόνια αργότερα θα μάθαινα ότι οι τραγωδίες του Ευριπίδη περιέχουν πολλά κωμικά στοιχεία. Ότι ουσιαστικά η Νέα Κωμωδία του Μενάνδρου είναι απόγονος του Ευριπίδη, όχι του Αριστοφάνη, και ότι μάλιστα οι τραγωδίες του Ευριπίδη είναι πιο αστείες από τις κωμωδίες του Μενάνδρου. Παραδόξως όμως, αν και δεκατριών ετών θεωρούσα ότι ήδη ξέρω τι πάει να πει τραγωδία· και σύμφωνα με τον αφελή και εφηβικό μου ορισμό, πίσω από τον οποίο όμως λάνθανε μια τεράστια παράδοση πομπωδών παραστάσεων και "σοβαρής" φιλολογίας, στην τραγωδία υπάρχει πολύ κλάμα και καθόλου γέλιο.

"Τα κωμικά στοιχεία της τραγωδίας" είναι ο τίτλος ενός βιβλίο που θα ήθελα πολύ κάποιος να γράψει. Και όχι μόνο στον Ευριπίδη, αλλά και στον Σοφοκλή και τον Αισχύλο, ο οποίος παρεμπιμπτόντως θεωρούνταν ως ο maitre του σατυρικού δράματος στην αρχαιότητα. Για λόγους όμως που μου διαφεύγουν, στη φαντασία του σύγχρονου κοινού η εικόνα των τραγικών ποιητών παραμένει στιβαρή και αγέλαστη. Καθώς δεν έχω ούτε το χρόνο ούτε τις γνώσεις για να γράψω το βιβλίο που θα ήθελα να διαβάσω, θα περιοριστώ σε ένα παράδειγμα κωμικού στοιχείου από τον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή για να σας δώσω απλώς μια ιδέα.

Σε μια από τις κορυφαίες στιγμές του δράματος, ο Οιδίποδας εμφανίζεται τυφλός στη σκηνή και συνομιλεί με το χορό των θηβαίων γερόντων. Ο χορός ρωτά ποια θεϊκή δύναμη οδήγησε τον Οιδίποδα σ᾽αυτήν την αποτρόπαιη πράξη και ο Οιδίποδας απαντά:

Ἀπόλλων τάδ' ἦν, Ἀπόλλων, φίλοι,

ὁ κακὰ κακὰ τελῶν ἐμὰ τάδ' ἐμὰ πάθεα.

Ἔπαισε δ' αὐτόχειρ νιν οὔ-

τις, ἀλλ' ἐγὼ τλάμων.

OT 1329-33

Ο Απόλλων ήταν, ο Απόλλων, φίλοι μου,

αυτός που εκπλήρωσε αυτή τη δεινή συμφορά.

Όμως κανείς δε με χτύπησε με το χέρι του, αλλά εγώ ο άθλιος.

Η εικόνα ενός τυφλού που απαντά στους φίλους του και λέει ότι δεν τον τύφλωσε κανείς (οὔ-

τις) θυμίζει τη σκηνή του τυφλού Κύκλωπα, ο οποίος ζητά τη βοήθεια των φίλων του:

’ὦ φίλοι, Οὖτίς με κτείνει δόλῳ οὐδὲ βίηφιν.’

Οδ. ι 408

᾽Φίλοι μου, ο Ούτις με σκοτώνει, με δόλο χωρίς βία.῾

Αν τα λόγια του τυφλού Οιδίποδα παραπέμπουν στον τυφλό Πολύφημο και ο παραλληλισμός αυτός δεν είναι αποκύημα της φαντασίας μου, τότε η τραγική είσοδος του τυφλού Οιδίποδα στη σκηνή μοιάζει με ένα από τα πιο κωμικά επεισόδια της Οδύσσειας. Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι το κωμικό στοιχείο συνυπάρχει με την κορύφωση της τραγωδίας. Δεν είναι δηλαδή, όπως για παράδειγμα στις "τραγωδίες" του Σαίξπηρ, ένα ιντερλούδιο για να ελαφρώσει το βαρύ κι ασήκωτο κλίμα της τραγικής πλοκής, αλλά, τόσο στο παράδειγμα από τη Μήδεια όσο και στο παράδειγμα από τον Οιδίποδα, το γέλιο που προκαλείται στο κοινό τονίζει παραδόξως την τραγική διάσταση των ηρώων. Η τραγική ειρωνεία, όπως και κάθε ειρωνεία άλλωστε, εύκολα βγάζει γέλιο το οποίο ουδόλως διαλύει την τραγικότητα.