ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΝΗΜΗ.ΠΟΣΟ ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΝ ΕΧΕΙ ΟΣΗΜΕΡΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ;

Ιστορική μνήμη: Πόσο ανάγκη την έχει ο σημερινός Έλληνας;

Γράφει ο Δρ.ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΖΑΣ

Μνήμη είναι η διατήρηση στη συνείδησή μας διαφόρων πληροφοριακών στοιχείων, η εύκολη ανάκληση στη συνείδησή μας στοιχείων μαθήσεως. Η συγκράτηση αυτών των γνώσεων δεν σχετίζεται με τον εαυτό μας, αλλά με τον εξωτερικό κόσμο και το πολιτιστικό περιβάλλον. Η μνήμη δεν έχει σχέση με την ανάμνηση, η οποία αναφέρεται σε προσωπικά μας γεγονότα.
Η μνήμη ήταν και είναι για τον άνθρωπο ζήτημα ανάγκης. Είναι ανάγκη να θυμάται ο άνθρωπος ορισμένα πράγματα για να μπορεί να προχωρήσει στη ζωή του. Είναι ανάγκη φέρ’ ειπείν να γνωρίζει πώς να φτιάχνει την τροφή του και πώς να εκτελεί την εργασία του. Από την άποψη αυτή η μνήμη είναι «τελολογικά» προσανατολισμένη, δηλαδή θυμάμαι για να μπορώ να επιβιώσω1.


Εκτός τούτου σήμερα η διεύρυνση της μνήμης έγινε μια πολιτιστική απαίτηση, ένα χρέος. Οφείλουμε να θυμόμαστε και να συγκρατούμε πολλές γνώσεις, πολλά πολιτιστικά δεδομένα για να γίνει δυνατή η συνέχιση του πολιτισμού και η μεταβίβασή του στις επόμενες γενεές. Πάνω σ’ αυτή την υποχρέωση του να θυμόμαστε στηρίζεται η εκπαίδευση στο μεγαλύτερο μέρος της.

Η μνήμη λοιπόν συνδέεται στενά μ’ αυτά που λέμε παράδοση, ιστορία, πολιτισμός.

Παράδοση είναι αυτό που κατά κάποιο τρόπο έχει κληροδοτηθεί από τις περασμένες γενιές στις επόμενες στα διάφορα πολιτιστικά επίπεδα. Η κάθε επόμενη γενεά στηριζόμενη σ’ αυτά που της κληροδοτεί η προηγούμενη επιταχύνει το πολιτιστικό της βήμα, την πρόοδό της.

Έχει υποστηριχθεί ότι ζούμε υπό την σκιάν των προγόνων μας, ότι δεν μπορούμε να προχωρήσουμε, αν δεν τους συμβουλευτούμε. Παράλληλα όμως εκφράζεται και η άποψη ότι δεν μπορούν να καθορίζουν τη ζωή μας «οι νεκροί». Έτσι η παράδοση εμφανίζεται απ’ άλλους ως βοήθεια, ως προσφορά για την παραπέρα πρόοδο και από άλλους ως τροχοπέδη στην ελεύθερη ανάπτυξη. Ειδικά για τη χώρα μας η βαριά παράδοση των αρχαίων Ελλήνων, της Βυζαντινής εποχής, αλλά και του νεότερου ελληνισμού μας καταδυναστεύει ποικιλοτρόπως. Υπάρχουν στη χώρα μας ένθερμοι οπαδοί αυτής της παράδοσης, αλλά και εξίσου ένθερμοι επικριτές της.

Είναι γεγονός ότι το παρόν αφομοιώνει από το παρελθόν ό,τι του χρειάζεται. Μπορεί ακόμη και να απομακρυνθεί ριζικά απ’ αυτό. Ωστόσο όμως η ολοκληρωτική αποκοπή από το παρελθόν είναι αδιανόητη, όσον αφορά την επιστήμη και την τεχνική. Η αποκοπή όμως των
 ανθρώπων απ’ την παράδοση, όταν αναφέρεται στους θεσμούς, είναι δικαιολογημένη και πολλές φορές επιβάλλεται.
Υπάρχουν σήμερα στη χώρα μας άτομα ή κοινωνικές ομάδες που ζητούν αναβίωση των στοιχείων της παράδοσης για λόγους γραφικότητας ή ρομαντισμού. Υπάρχουν άλλοι που τη ζητούν ως συνέχιση της πολιτιστικής ταυτότητας του λαού μας και ως αντίθεση στην ομοιομορφοποίηση του πολιτισμού μας, που επιβάλλουν ισχυροί παράγοντες, όπως η επιστημονική, η τεχνική και η οικονομική ανάπτυξη2.


Ανάλογα με τη στάση που παίρνει κάποιος απέναντι στην παράδοση χαρακτηρίζεται ως παραδοσιακός-συντηρητικός ή ως αντιπαραδοσιακός- μοντερνιστής. Η εκφρασμένη από πολλούς θέση ότι πρέπει να διατηρήσουμε την πολιτιστική μας ταυτότητα μας οδηγεί στο να εξετάσουμε τη σχέση της μνήμης και του πολιτισμού.

Πολιτισμός λοιπόν χαρακτηρίζεται το σύνολο των πνευματικών και τεχνικών επιτευγμάτων που πραγματοποίησε η ανθρωπότητα στην ιστορική πορεία της και στην προσπάθεια της να προχωρήσει σε ανώτερες μορφές ζωής, να ξεπεράσει τις δυσκολίες που αντιτάσσει η φύση και να την δαμάσει.

Υπάρχουν επιτεύγματα πνευματικά που αποδίδονται με τον όρο cultura, πνευματικός πολιτισμός, υπάρχουν και τεχνικά ή τεχνολογικά επιτεύγματα που αποδίδονται με τον όρο civilisation, τεχνικός πολιτισμός.

Ο άνθρωπος ανέπτυξε τον πολιτισμό για να επιβιώσει. Η βιολογική ανεπάρκειά του αναπληρώθηκε απ’ την ανάπτυξη του πολιτισμού του. Τον πολιτισμό δεν πρέπει να τον δούμε ως μια έννοια μεταφυσική. Πρέπει να τον εντάξουμε στον αγώνα και στην αγωνία του ανθρώπου για επιβίωση πάνω σ’ αυτόν τον πλανήτη.

Εκτός απ’ τη γενική έννοια αυτού του όρου υπάρχουν και οι λεγόμενοι ιστορικοί πολισμοί των λαών, που ο καθένας τους έχει τη δική του φυσιογνωμία και ποιότητα. Ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός είναι ένας απ’ αυτούς, που η αξία του είναι σ’ όλους γνωστή. Άλλοι χαρακτηριστικοί πολιτισμοί αυτού του είδους είναι ο Αιγυπτιακός, ο Βαβυλωνιακός, ο Ινδικός, ο Κινεζικός, ο πολιτισμός των Μάγια και των Ίνκας, ο Αραβικός και τέλος ο Δυτικοευρωπαϊκός.

Ο ιστορικός πολιτισμός των Ελλήνων είναι μεγάλος και σίγουρα πρέπει να διατηρείται στη μνήμη μας. Πρέπει όμως να ενταχθεί, ως μέρος, στο γενικό πλαίσιο του πολιτισμού, όπως τον καθορίσαμε παραπάνω. Στενή σχέση λοιπόν με τον πολιτισμό έχει η ιστορία που πρέπει να την δούμε με δυο έννοιες. Ιστορία είναι η ζωή και τα επιτεύγματα μιας κοινωνικής ομάδας ή γενικά της ανθρωπότητας στη εξελικτική της πορεία και υπό την στενότερη έννοια ιστορία είναι η επιστήμη που ερευνά αυτά τα επιτεύγματα και μας δίνει μια ολοκληρωμένη εικόνα της ζωής κάποιου λαού ή της ανθρωπότητας.

Η ιστορία δεν έχει μόνο σκοπό να δείξει τι πραγματοποίησαν οι λαοί ή η ανθρωπότητα στην πορεία τους, αλλά έχει σκοπό και να αποδώσει το συνολικό παρελθόν, τη συνολική ζωή στην χαρακτηριστική της ιδιοτυπία.

Πολλοί μελετητές έχουν την άποψη ότι η ιστορία διδάσκει, ώστε να αποφεύγονται τα λάθη του παρελθόντος, γιατί ιστορία είναι η αποταμιευμένη εμπειρία, η συλλογική μνήμη, η μακρά μνήμη της ανθρωπότητας. Όλοι οι λαοί όλων των εποχών καταθέτουν τα επιτεύγματά τους και ο σύγχρονος άνθρωπος αποδέχεται ή απορρίπτει στοιχεία του παρελθόντος για να συνθέσει το νέο, για να δημιουργήσει τη δική του ιστορία.

Η ιστορική γνώση δεν είναι ανιδιοτελής γνώση. Δεν θα ασχολούμασταν με τη ζωή του παρελθόντος και με την ιστορία των λαών, αν δεν είχαμε να πάρουμε κάτι απ’ αυτήν.

Μπορεί ο Καρλ Πόπερ να λέει ότι η ενασχόληση με την ιστορία δεν προσφέρει τίποτα περισσότερο απ’ ό,τι μια συλλογή κοχυλιών ή γραμματοσήμων, εννοώντας έτσι ότι η ιστορία ικανοποιεί μόνο την περιέργειά μας. Υπάρχει όμως και η άποψη του Φερνάν Μπροντέλ που λέει ότι «θα χρειαζόταν να κινητοποιήσουμε όλη την ιστορία για να κατανοήσουμε το παρόν». Εξάλλου γιατί στρατιωτικοί, πολιτικοί, μελετητές και διάφοροι άλλοι επιδίδονται με ζήλο στη μελέτη της;

Όσοι αρνούνται τη σημασία των ιστορικών γεγονότων και επιτευγμάτων για το παρόν και το μέλλον και τα θεωρούν αποκλειστικά και μόνο γεγονότα του παρελθόντος, με σημασία και αξία μόνο για το παρελθόν, μεταβάλλουν την ιστορία σε απλή αρχαιογνωσία, αποκόπτουν το παρελθόν από το παρόν και παραβλέπουν το αναμφισβήτητο γεγονός ότι μεταγενέστερες εποχές παραλαμβάνουν μορφές ζωής απ’ το παρελθόν και δέχονται την επίδρασή τους.

Όσα προηγούνται μπορούν να μας προβληματίσουν δημιουργικά. Είναι αναγκαίο να υπάρχει μνήμη σ’ έναν άνθρωπο, σ’ ένα λαό. Η μνήμη όμως αναδεικνύει στην επιφάνεια την παράδοση, τον πολιτισμό, την ιστορία ενός λαού.
Υπάρχει όμως στην σύγχρονη Ελλάδα μνήμη, συνείδηση πολιτική με την ευρεία σημασία του όρου;3
Έχουμε επίγνωση της εθνικοκοινωνικής μας ταυτότητας, σε συνδυασμό με την παρακαταθήκη του παρελθόντος και με τις προοπτικές που ξανοίγονται μπροστά μας;
 Μια αρνητική ή θετική απάντηση στο ερώτημα δεν έχει τόση σημασία απ’ τη στιγμή που αυτή θα ήταν μόνο μια επισήμανση. Αξία και σημασία θα είχε πώς θα μπορούσαμε να πείσουμε τον καθένα για την αξία και τη χρησιμότητα της μνήμης και μάλιστα τη στιγμή που αυτή η χρησιμότητα δεν είναι χειροπιαστή και με συγκεκριμένο υλικό αντίκρισμα.

Η άποψη ενός προέδρου της Δημοκρατίας μας ότι είμαστε έθνος ανάδελφον πέρασε απαρατήρητη και δεν μας άγγιξε. Αν υπήρχε μνήμη, αν γνωρίζαμε την ιστορία μας ως λαός, η άποψη αυτή θα είχε άλλες προεκτάσεις για τον καθένα μας στον σημερινό ανταγωνιστικό κόσμο. Από τη στιγμή που είμαστε ευάλωτοι στις μιμήσεις, από τη στιγμή που χάνουμε την εθνική μας ταυτότητα είμαστε ανίκανοι να δημιουργήσουμε, είμαστε ανίκανοι να υπερασπιστούμε πολιτικά τις δημιουργίες μας.

Η πολιτική ζωή της πατρίδας μας, οι βασικοί θεσμοί της εθνικής μας υπόστασης, ο ελληνικός λαός με τα προτερήματα και τα ελαττώματά του μπορούν να ερμηνευτούν και να κατανοηθούν χωρίς την επίγνωση της ιστορίας μας και του πολιτισμού μας;

Πώς μπορούν να κατανοηθούν οι σχέσεις μας με τις άλλες χώρες, οι εντάσεις και οι αντιθέσεις που μας χωρίζουν; Ποια στάση πρέπει να τηρεί η χώρα μας και ποια εξωτερική πολιτική μπορεί να εφαρμόζει;

Η γνώση του παρελθόντος, της ιστορίας μας πρέπει να είναι αυτοδέσμευση. Η εθνική και πολιτική μας συνείδηση οφείλει να προστρέχει στο παρελθόν του Ελληνισμού. Αυτό όμως, όσο και αν είναι απαραίτητο, δεν αρκεί. Σήμερα έχουμε ανάγκη από αξίες, που αντλούνται τόσο από το ελληνικό παρελθόν, όσο και από την σύγχρονη προβληματική. Η εθνική μας ταυτότητα, η παιδεία, η εργατικότητα, το ήθος, η συνεργασία, αλλά και η διεθνιστική αλληλεγγύη είναι αξίες και στόχοι, που μας αφορούν και ως άτομα και ως λαό.

Η ανθρώπινη φύση είναι απέραντα δημιουργική και γι’ αυτό είναι σε θέση να ξεπεράσει οποιεσδήποτε δυσκολίες και να επιλύσει οποιαδήποτε προβλήματα. Για να αναλυθεί όμως, να ερμηνευτεί και να μετασχηματιστεί το παρόν, οφείλουμε να επιστρατεύσουμε τη μνήμη μας, όπως την καθορίσαμε, σε τρόπο ώστε να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις, που θα μας επιτρέψουν να χαράξουμε, ωφέλιμα για μας, το μέλλον μας.

Κούζας Ιωάννης, «Κόσμος της Εκπαίδευσης», 06-12-2005 https://www.kouzas.com/