Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ[Μέρος Γ΄]

Η σύγκρουση των πολιτισμών
του Γ.Καραμπελιά.
Όπως τονίζει η Αγκνες Χέλλερ, οι μόνες αδιαμφισβήτητες επα­ναστάσεις είναι οι επαναστάσεις στον τρόπο ζωής. Τα πολιτικά καθεστώτα και οι ιδεολογίες έρ­χονται και παρέρχονται. Ο τρό­πος ζωής, ο “τρόπος του βίου”, έχει μια μακρά διάρκεια που υπερβαίνει καθεστώτα και πολι­τικές δομές. Ο Μάο μιλούσε στην Κίνα “για μια επανάσταση στον πολιτισμό”, και είναι γεγονός πως, σε αντίθεση με μια στενή αντίληψη της σχέσης “βάσης-εποικοδομήματος”, πριν από όλες τις μεγάλες πολιτικές, κοινωνικές, ακόμα και οικονομι­κές, επαναστάσεις προηγήθηκε μια επανάσταση στον τρόπο ζω­ής, μια επανάσταση στον πο­λιτισμό. Δεν μπορούμε να φα­νταστούμε την ανάπτυξη ενός οποιουδήποτε ιδεολογικοί) ρεύ­ματος χωρίς μια αντίστοιχη ε­πανάσταση στον πολιτισμό.
Αν αυτός είναι ένας γενικός κανόνας που χαρακτηρίζει τις ανθρώπινες κοινωνίες, η ισχύς του γενικεύεται σε εποχές σαν τις σημερινές. Ακόμα και η επί­σημη ιδεολογία της Δύσης επι­κεντρώνεται στη σύγκρουση των πολιτισμών (βλέπε τη σχετική αντίληψη του Αμερικάνου καθη­γητή Χάντιγκτον) ως του μείζο­νος ιδεολογικού και γεωπολιτι­κού χαρακτηριστικού αυτού του ύστερου εικοστού αιώνα. Βρι­σκόμαστε σε μια στιγμή όπου οι κύριες γεωπολιτικές συγκρούσεις απορρίπτουν τα ιδεολογι­κοπολιτικά τους χαρακτηριστι­κά και ενδύονται τα πολιτισμικά-πολιτιστικά. Η σύγκρουση στη Βοσνία π.χ. πήρε καθαρά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, α­νάμεσα σε ορθοδόξους, καθολι­κούς και μουσουλμάνους και όχι πολιτικο-οικονομικά, και γι’ αυτό έμοιαζε εν πολλοίς να είναι ακατανόητη για την ευρωπαϊκή αριστερά.
Η σημασία της πολιτιστικής πολιτικής σήμερα
Τω όντι, μετά την κατάρρευση των ανατολικών καθεστώτων και την επέκταση της πολιτικής ο­μοιομορφίας σε παγκόσμια κλί­μακα, η πολιτική εμφανίζεται ως διαχείριση στα πλαίσια του “τέ­λους της ιστορίας”, ενώ η οικο­νομία ηγεμονεύεται από τη λο­γική της μέγιστης εμπορευματι­κής απόδοσης.
Ο μόνος τομέας όπου εξακο­λουθούν να αναδύονται διαφο­ρετικότητες και αποκλίνουσες συμπεριφορές, όπου εκφράζεται -έστω διαστρεβλωμένη- η κοινω­νική, φυλετική, και εθνική αντί­θεση, είναι ο πολιτισμός. Γι’ αυτό και η επίθεση της Δύσης εντοπίζεται σήμερα στην ομοιομορφοποίηση της πολιτιστικής ζωής σε παγκόσμια κλίμακα. Το Χόλλυγουντ, τα πρότυπα του βιομηχανικού αθλητισμού, virtual reality αποτελούν βασικά στοιχεία της πολιτιστικής πολι­τικής του ιμπεριαλισμού. Αυτή η πολιτιστική ισοπέδωση, προ­σπαθεί να μεταβάλει τα βαθύτε­ρα στρώματα της υπόστασης ανθρώπων και πολιτισμών -χα­ρακτηριστικό είναι το παράδειγ­μα της γλώσσας και της σταδια­κής εξαφάνισης των τοπικών γλωσσών και της επέκτασης της αγγλικής lingua franca ή ακόμα χειρότερα της χολλυγουντιανής εικόνας. Η ίδια η οικογένεια, προαιώνιο κύτταρο της ανθρώ­πινης συμβίωσης, καταστρέφε­ται, η κοινωνική φύση του αν­θρώπου διχοτομείται ανάμεσα σε ένα υπερκοινωνικοποιημένο ον, on line με τον ανόργανο τεχνολογικό κόσμο, και σε ένα μοναχικό άτομο χωρίς ιστορικό προηγούμενο. Ο όρος μοναχικό πλήθος για πρώτη φορά τείνει να πραγματωθεί στην κυριολε­ξία του. Και όπου η απόλυτη ομοιομορφοποίηση δεν είναι ε­φικτή, η προσπάθειά του στρέ­φεται -μέσω ομοιομορφοποίη­ση ς των επικοινωνιακών δικτύ­ων· στην ένταξη των “αιρετι­κών” ή αποκλινουσών απόψεων στην λογική του. Αν δηλαδή μια εναλλακτική άποψη για τον πο­λιτισμό ή την πολιτική χρησιμοποιεί την τηλεόραση για να εκφραστεί, αδυνατίζει το εναλλακτικό της περιεχόμενο μέσω της ένταξης σε ένα συγκεκριμένο μέσο.
Αλλά επειδή στο πεδίο της οικονομίας και των κοινωνικών καθεστώτων η κυριαρχία του νεοφιλελεύθερου παγκοσμιοποιημένου υποδείγματος είναι σήμερα συντριπτική, η κυριότερη γραμμή άμυνας του πλουραλισμού αναδεικνύεται ο πολιτισμός με την ευρύτερη έννοια του όρου, και αυτό γιατί αναφέρεται τόσο στα βαθύτερα υποστρώματα των ανθρωπίνων κοινωνιών -στην “παράδοση”- όσο και στα ίδια τα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά, παρά την πολισιστική επίθεση που περιγράψαμε και παρά την απόπειρα ενσωμάτωσης του διαφορετικού σε να μεταμοντέρνο ποτ-πουρί… Απέναντι στην πολιτισμική ισοπέδωση αναδεικνύονται όλα εκείνα τα στοιχεία του πολιτισμού, της ταυτότητας, του χρώματος, του φύλου, της φύσης, της θρησκείας, του έθνους. Οι μόνες υπαρκτές και έγκυρες διαφοροποιήσεις εμφανίζονται όλο και περισσότερο ως πολιτιστικές-πολιτισμικές διαφοροποιήσεις. Τρόπος ζωής, εναλλακτική πολιτιστική δραστηριότητα, αλλαγές στη σχέση με τη φύση, τη διατροφή, την ενασχόληση με το σώμα, ενδιαφέρον για το έθνος, την περιφέρεια, τον τοπικό πολιτισμό, κ.λπ.
Η ρομαντική επιστροφή
Δηλαδή, την ίδια ακριβώς εποχή της τεχνολογικής επιτάχυνσης και της πολιτισμικής ισοπέδωσης, παρατηρείται, από πρώτη άποψη εντελώς αντιφατικά, μια γενικευμένη επιστροφή του ρομαντισμού ̇ φύση, έθνος, θρη­σκεία, ταυτότητα, φύλο, φυλή, κάστα, ηλικία, ιδιαιτερότητες κάθε μορφής, γίνονται βασικά στοιχεία της αντίστασης στην ισοπεδωτική κυριαρχία του κε­φαλαίου, στην απώλεια νοήματος και προσανατολισμού που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο πολιτισμό, τη στιγμή που οι πρωτογενείς ταξικές συγκρούσεις μοιάζουν να υποχωρούν ή να ατομικοποιούνται.
Αυτή η ρομαντική επιστρο­φή, χωρίς ιστορικό προηγούμε­νο, τουλάχιστον στον εικοστό αιώνα, και με τέτοια καθολικό­τητα, επιβεβαιώνεται όχι μόνον στην ανάπτυξη των ιδεολογικών ρευμάτων και πρακτικών, αλλά και στον τομέα της τέχνης. Το ρομαντικό μυθιστόρημα επι­στρέφει από την Γιουρσενάρ μέχρι τον Έκο, τον “τρομακτικό” ρομαντισμό ενός Στέφεν Κινγκ και το φανταστικό μυθιστόρημα της Ούρσουλα Λε Γκεν. Απέναντι σε έναν τρομακτικό κόσμο αποξένωσης και καταστροφής του κοινωνικού υποστρώματος της ανθρώπινης επικοινωνίας, η καταφυγή στον ρομαντισμό μοιάζει μονόδρομος, όταν η πο­λιτική δραστηριότητα με στόχο τον κοινωνικό μετασχηματισμό φαίνεται απαγορευμένη.
Η σύγκρουση των πολιτι­σμών υποκαθιστά εν μέρει την ιδεολογική σύγκρουση, τις κοι­νωνικές και ταξικές αντιπαρα­θέσεις, την σύγκρουση καθεστώ­των. Ήδη στην προηγούμενη περίοδο, η δημιουργία των σο­σιαλιστικών καθεστώτων σχεδόν αποκλειστικά σε χώρες ορθόδο­ξου ή κομφουκιανού/ταοϊστικού πολιτισμού ήταν ενδεικτική για το βάρος του πολιτισμικού υπό­βαθρου. Σήμερα μπορεί κανείς να έχει τη βάσιμη υποψία ότι η πορεία θα είναι αντίστροφη. Από την πολιτισμική αντιπαρά­θεση θα οδηγηθούμε πιθανώς σε αντιπαράθεση κοινωνικών καθε­στώτων και μορφών.
Σε αυτή την κατεύθυνση δεν είναι τυχαίο το κοινωνικό περιε­χόμενο του ριζοσπαστικού ισλα­μισμού ή η εξισωτική ιδεολογία του νέο-ορθόδοξου ρεύματος.
Κατά συνέπεια ζούμε σε μια στιγμή όπου το πολιτισμικό/ πολιτιστικό στοιχείο αναδει­κνύεται ως πρωταρχικό και η πολιστική πολιτική απορροφά τη σημαντικότερη και “ευγενέ­στερη” πολιτική δραστηριότη­τα, όταν η πολιτική εκφυλίζεται σε απλή διαχείριση.
Η υπέρβαση της νεωτερικότητας και ο πολιτισμικός “μεταμοντερνισμός”
Πλέον είναι πανθομολογούμενη και διαπιστωμένη η εξάντληση της νεωτερικότητας και η μετα­τροπή του διαφωτισμού σε εργαλειακό ορθολογισμό. Τα καθολι­κά “παραδείγματα” που, ξεκινώ­ντας από τη Δύση, ξαπλώθηκαν σε όλο τον πλανήτη και συνήγειραν έθνη, λαούς και κινήματα, έχουν πλέον πάψει να λειτουρ­γούν. Η μόνη καθολικότητα είναι εκείνη της αγοράς και του κεφαλαίου, ενώ η “ελευθερία- ισότητα-αδελφότητα”, ο σοσια­λισμός, οι πανανθρώπινες αξίες έχουν πάψει να είναι αποδεκτές.
Κάθε συλλογικό υποκείμενο, είτε στη Δύση είτε ακόμα πε­ρισσότερο έξω από αυτήν, ανα­ζητάει τη δική του μουσική και ταυτότητα, αρνείται κάποιο γε­νικό “παράδειγμα” και στρέφε­ται στην ιδιαίτερη παράδοσή του για να συναντήσει το όραμα του.
Στον αραβικό ισλαμικό κό­σμο, μετά από την επικέντρωση στη δυτική εκδοχή του έθνους και του σοσιαλισμού, η αναζή­τηση υποδειγμάτων, από τα ρι­ζοσπαστικά κινήματα και τους λαούς, στρέφεται μάλλον στο ίδιο το Ισλάμ και τις κοινοτιστικές παραδόσεις του, με όλα τα θετικά και τα αρνητικά που μπορεί να έχει κάτι τέτοιο. Οι Ζαπατίστας στο Μεξικό εγκαι­νιάζουν ένα νέο αντάρτικο κίνη­μα που στηρίζεται περισσότερο στην παράδοση των ινδιάνων και όχι σε γενικές ιδεολογικές αρχές. Οι μαύροι της Αμερικής εγκαταλείπουν τη μαρξιστική καθολικότητα για τον χωριστικό ισλαμισμό ενός Φάρραχαν, και οι οικολόγοι της βαθειάς οικολογίας αρνούνται την τεχνολο­γία, με πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα τον “γιουναμπόμπερ”-Καζίνσκυ. Ακόμα και το ρεύμα του κοινοτιστικού ομοσπονδισμού ενός Μπούκτσιν, στην Αμερική, αντλεί τα παραδείγματά του από την κοινοτιστική παράδοση της Νέας Αγ­γλίας και των πρώτων αποίκων καθώς και από εκείνη των Ιροκουά, παρά από τις γενικές φόρμουλες του αναρχισμού. Στην ορθόδοξη Ευρώπη αναζητάται η κοινότητα των μοναχών, ή των αγροτικών κοινοτήτων μάλλον, και όχι η σοβιετική πρακτική των συμβουλίων. Τέ­λος, στα ίδια τα γκέτο των δυτι­κών μεγαλουπόλεων, οι κοινότη­τες παίρνουν τη μορφή των φυλετικών συμμοριών και η “κουλ­τούρα της παρανομίας” γενικεύ­εται.
Απέναντι λοιπόν σε ένα κα­θολικό και γενικευτικό υπόδειγ­μα, που ο δυτικός διαφωτισμός μέσω του ορθολογισμού επέβαλε σε όλον τον πλανήτη, αναπτύσ­σεται μια πανσπερμία ρευμά­των, κατ’ εξοχήν πολιτισμικο-πολιτιστικών, τα οποία αναφέ­ρονται μάλλον στον πλούτο των παραδόσεων των ανθρώπινων κοινωνιών όπου γης. Το υπό­δειγμα γίνεται κατ’ εξοχήν “με­ταμοντέρνο” χωρίς καμία ενιαία καθοδηγητική αρχή. Αυτή η πανσπερμία των υποδειγμάτων βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την επέκταση και την κυριαρχία ενός μονοδιάστατου τρόπου ζω­ής που ορίζεται από την παντο­δυναμία της αγοράς. Αντιπαρα­τίθεται κατά κάποιο τρόπο μια ορθολογική νεωτερικότητα, που έχει απορροφηθεί από την εργαλειακή εκδοχή της, με την πολιτισμική ιδιαιτερότητα και τη μεταμοντέρνα “απόκλιση” από την κυρίαρχη νόρμα του ορθολογισμού του εμπορεύμα­τος.
Αυτή η εξέλιξη είναι προφα­νώς αντιφατική. Η εγκατάλειψη του πεδίου της καθολικότητας και του ορθού λόγου στον δυτικό εργαλειακό ορθολογισμό, δυ­σχεραίνει την επικοινωνία των ανταγωνιστικών προς το κυ­ρίαρχο υπόδειγμα απόψεων και κινημάτων και την διαμόρφωση μιας κοινής ανταγωνιστικής πρότασης. Πώς να επικοινωνή­σουν ο ινδιάνος των Τσιάπας και ο ισλαμιστής της Χεζμπολλά ή της Χαμάς; Ο ταοϊστής κινέζος και η αμερικανίδα φεμινίστρια, ο ορθόδοξος ρώσος και ο ιρλαν­δός καθολικός του ΙΚΑ, ή ο δυτικός οικολόγος; Οι παλιές ταυτότητες έχουν θρυμματιστεί. Όμως αυτή η απώλεια επικοινω­νίας και καθολικότητας επιτρέ­πει, έστω αρνητικά, μια θεμελιώ­δη αποαποικιοποίηση του φαντασιακού των ανθρώπων από κάποια καθολικά και αδιαμφι­σβήτητα γενικευτικά πρότυπα που είχαν επιβληθεί από τον σιδερένιο ορθολογισμό του καρτεσιανισμού. Επιτρέπει την εμβάθυνση στο τοπικό, το μερικό, το εδαφικοποιημένο, στην ιστο­ρική μνήμη, στη μερική ταυτότη­τα, στην πολιτισμική και πολι­τιστική παράδοση. Πιθανότατα αύριο ο κόσμος μας θα καταλήξει και πάλι σε κάποιες γενικές και καθολικές επικοινωνιακές προτάσεις, αλλά η αποδοχή τους σε πλανητικό επίπεδο θα γίνει δυνατή μόνο στο βαθμό που θα έχουν ενσωματώσει τον πλούτο των διαφορετικών παραδόσεων και πολιτισμών, των μερικοτήτων και των “εδαφών”. Κατά συνέπεια αυτή η “μεταμοντέρ­να” πολιτιστική πολυμορφία, σε αντίθεση με την “μοντέρνα” ο­μοιομορφία, αποτελεί αφ’ ενός άρνηση της υποταγής σε έναν μονοδιάστατο “λόγο” και αφ’ ετέρου δυνατότητα διαμόρφω­σης ενός νέου παραδείγματος που θα συμπεριλαμβάνει το με­γαλύτερο μέρος της ανθρώπινης παράδοσης, με όλους βέβαια του κινδύνους ασυνεννοησίας που εμπεριέχει. Πάντως, στο μεταξύ, το στοίχημα είναι να βυθιστούμε στην πολιτισμική/πολιτιστική μας ιδιαιτερότητα για να ανα­σύρουμε τα στοιχεία της καθο­λικότητας που εμπεριέχει και που θα μας επιτρέψουν -επιτέ­λους- να διαμορφώσουμε μια νέα πρόταση για την ανθρώπι­νη μοίρα.
Ο πολιτισμός ως έσχατη γραμμή αμύνης του ελληνισμού
Ο ελληνισμός βρίσκεται κατ’ ε­ξοχήν, από την άποψη των δε­δομένων της επιβίωσής του, σε δεινή θέση και πιέζεται για μια ακόμα φορά προς την κατεύθυν­ση της υποβάθμισης ή ίσως και της εξαφάνισης ως διακριτό πο­λιτιστικό μόρφωμα. Κατά συνέ­πεια ο πολιτισμός σε αυτές τις συνθήκες αναδεικνύεται σε βα­σικό στοιχείο άμυνας του ελλη­νισμού και ταυτόχρονα σε υπό­βαθρο για την ανάδειξη ενός νέου παραδείγματος.
Πράγματι, τα τελευταία χρό­νια, απέναντι στην απειλή της συρρίκνωσης, εδαφικής και πολιτικο-πολιτισμικής, η πιθανή, αλλά καθόλου βέβαιη, αντίστα­ση του ελληνισμού εντοπίζεται κυρίως στο πολιτισμικό πεδίο, δεδομένου ότι οι εξελίξεις στον χώρο της οικονομίας, των κοι­νωνικών δομών και της πολιτι­κής δεν είναι καθόλου ενθαρρυντικές. Αντίσταση που εκδηλώ­νεται κατ’ αρχήν ως σταδιακή αναστροφή των τάσεων που κυ­ριάρχησαν στη. μεταπολίτευση, όπου τόσο στο επίπεδο των πα­ραγωγικών δομών και των πολι­τικών μορφωμάτων όσο και σε εκείνο των ιδεών και των πολι­τιστικών αρχετύπων η εισαγωγή ξένων προτύπων και η προσαρ­μογή σε αυτά υπήρξε ηγεμονική και κυρίαρχη.
Αυτή η αναστροφή των κυ­ρίαρχων πολιτισμικών προτύ­πων εκδηλώνεται με τη σταδιακή αναβάθμιση των ιδεών του έ­θνους, του εθνισμού, της παρά­δοσης, σε χώρους έξω από τους παραδοσιακούς συντηρητικούς. (Εξ άλλου η δεξιά, ως φορέας της πατριδοκαπηλίας, έχει αυτοϋπονομευτεί με την προσχώρησή της στο εκσυγχρονιστικό στρατόπεδο του παγκοσμιοποιημένου φιλελευθερισμού, όπου συναγωνίζεται τη “χαβιαρο-αριστερά”* σε αποδείξεις “διεθνι­σμού” και εθελοδουλείας).
Το δεύτερο στοιχείο αυτής της πολιτισμικής αλλαγής είναι η αναβάθμιση της έννοιας της παράδοσης σε μια εποχή που επιτέλους το “νέο” παύει να θεωρείται αφ’ εαυτού ως πρό­οδος και πρέπει πλέον να κρίνε­ται σύμφωνα με την συγκεκριμέ­νη αξία του. Και αυτή η ανα­βάθμιση εκφράζεται και με την απόπειρα ανανέωσης της ορθο­δοξίας ως σύγχρονου ρεύματος που θέλει να απαντήσει σε σημε­ρινά προβλήματα και να προ­σφέρει λύσεις οι οποίες θα ε­νεργοποιούν τη δική της εκδοχή της ιστορίας και της νεωτερικό­τητας. Αλλά βέβαια δεν μένει μόνο εκεί. Στη μουσική -και ιδιαίτερα στη μαζική εκδοχή της, το τραγούδι- στη λογοτε­χνία, ακόμα και στην πολεοδο­μία και την αρχιτεκτονική, υ­πάρχουν τάσεις αναστροφής του καταστροφικού νιχιλισμού που τις προηγούμενες δεκαετίες ανέσκαψε και ισοπέδωσε τις πό­λεις και τα χωριά μας, παράλλη­λα με τις ψυχές και το αισθητικό μας κριτήριο. (Χωρίς βέβαια αυτό να αφορά ακόμα στην ίδια την ποιότητα της πολιτιστικής παραγωγής, όπου τα πράγματα δεν είναι καθόλου εξαιρετικά. Όμως μια διαδικασία αποδέ­σμευσης από δεκαετίες ή αιώνες προσκόλλησης σε ένα πρότυπο δεν είναι δυνατό να δώσουν αμέσως και υψηλά αισθητικά δημιουργήματα). Μοιάζει ως εάν οι Έλληνες, έχοντας οδηγη­θεί στο έσχατο σημείο της ισο­πέδωσης και του κινδύνου αλλοτρίωσής τους, αφού έχουν απο­λέσει την παραγωγική και την πολιτική αυτονομία (που έκανε δυνατή τη μεταπολίτευση στην πρώτη της φάση), αντιστέκο­νται, ή για να είμαστε ακριβέ­στεροι αρχίζουν ν’ αντιστέκο­νται, μέσα από το πολιτιστικό πεδίο.
Και βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως τα μυθιστορήματα πουλούν δεκάδες ή ακόμα και εκατοντάδες χιλιάδες αντίτυπα ενώ τα δοκίμια εκατοντάδες η χιλιάδες στην καλύτερη περί­πτωση. Ο Μαρξ ή ο Λένιν έχουν εδώ και δύο δεκαετίες εξέλθει από τον πίνακα των μπεστ-σέλλερ και έχουν αντικατασταθεί από μυθιστορήματα, οικολογι­κούς οδηγούς υγιεινής διατρο­φής, την Αποκάλυψη του Ιωάν­νου και βιβλία ιστορικής αυτο­γνωσίας.
Επομένως, η “μάχη του πολι­τισμού”, η μάχη που διεξάγεται μέσα στον πολιτισμό, για τον προσανατολισμό του, μεταβάλ­λεται σήμερα στη μεγάλη μάχη της εποχής μας και σε αυτή θα κριθεί αρχικά το αν θα κατορθώ­σουμε να επιβιώσουμε ως δια­κριτή και ιδιαίτερη υπόσταση και κατά δεύτερο λόγο εάν θα συμβάλουμε ενεργά στη διαμόρ­φωση ενός νέου πολιτισμικού- πολιτιστικού παραδείγματος, μιας νέας πρότασης για τους αιώνες που θα έρθουν. Κατά συνέπεια, η πολιτιστική πολιτι­κή, η πολιτική για τον αθλητι­σμό, για τα μέσα ενημέρωσης, για τον κινηματογράφο και το θέατρο, για το τραγούδι και τη διασκέδαση, για τη συλλογική μνήμη και τον προσανατολισμό της, αναδεικνύονται σε αποφα­σιστικούς τομείς της σύγκρου­σης πολιτισμών και πολιτισμι­κών παραδειγμάτων και από εκεί περνούν σήμερα οι μεγάλες μάχες που θα κρίνουν το μέλλον, τόσο του ελληνισμού, όσο και της ανθρωπότητας στο σύνολο της.
* Όρο που δανειζόμαστε από την γαλλική “γραμματεία” και που δη­λώνει την λεγόμενη “αριστερά Μι­τεράν”, αναπόσπαστο κομμάτι τον γαλλικού πνευματικού κατεστημέ­νου.
Γ.ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ 
ΑΡΔΗΝ.