Η ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΣΤΗΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ

Της Φερενίκης Τσαπαρλή

Η βυζαντινή τέχνη όπως αναφέρει η Αικ. Χριστοφιλοπούλου «…υπηρετεί δύο ιδεώδη, την αυτοκρατορικήν ιδέαν και το χριστιανικόν βασίλειον αφ’ ενός, την χριστιανικήν θεολογία και την εκκλησία αφ’ ετέρου.» και έχει διπλό στόχο για μεν το Χριστιανισμό να διδάξει τις αφηρημένες ιδέες της νέας θρησκείας για δε την πολιτεία και τον κύριο εκπρόσωπό της να εξάρει της αρετές και τους θριάμβους του προκειμένου να προπαγανδίσει την «υπερχρονική και υπεράνθρωπη διάσταση της αυτοκρατορικής εξουσίας» .

Στο πλαίσιο αυτό θα μελετηθούν τρεις απεικονίσεις του αυτοκράτορα. Αφού περιγραφούν, θα γίνει προσπάθεια να σχολιαστούν τεχνοτροπικά, λαμβάνοντας υπόψη – όπου αυτό είναι εφικτό – τις κύριες συνθετικές αρχές της βυζαντινής τέχνης, και να αναγνώστούν τα μηνύματα που οι παραστάσεις αυτές μετέδιδαν στον θεατή σχετικά με τον βυζαντινό μονάρχη. Στη συνέχεια θα διερευνυθεί αν οι απεικονίσεις του βυζαντινού αυτοκράτορα-και η ιδεολογία που τον περιβάλλει-επηρέασαν απεικονίσεις ηγεμόνων άλλων κρατών.

Το “δίπτυχο Barberini”, ελεφαντοστό, πρώτο μισό του 6ου αι.,

Παρίσι, Μουσείο Λούβρου.

Η πρώτη εικόνα η οποία θα μελετηθεί είναι το λεγόμενο δίπτυχο Barberini (εικ. 1),  χαρακτηριστικό δείγμα της αυτοκρατορικής εικονογραφίας το οποίο βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι και η κατασκευή του οποίου χρονολογείται από το πρώτο μισό του 6ου αι. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι στο δίπτυχο αυτό περικλείεται όλη η φιλοσοφία των Βυζαντινών όσον αφορά στον αυτοκράτορα, και σε ό,τι αυτός εκπροσωπούσε. Κοιτώντας το προσεκτικά παρατηρούνται τα εξής:στο κεντρικό διάχωρο ο αυτοκράτορας, πιθανόν ο Ιουστινιανός, απεικονίζεται έφιππος και θριαμβευτής. Η μορφή του αυτοκράτορα κυριαρχεί σε όλο το δίπτυχο όπως κι η εξουσία του σε όλη την οικουμένη. Μπροστά από τον έφιππο εν κινήσει αυτοκράτορα φτερουγίζει η προσωποποίηση της νίκης η οποία φαίνεται να κρατά στο αριστερό της χέρι φύλλα δάφνης. Κάτω από τα πόδια του αλόγου, του νικητή αυτοκράτορα βλέπουμε προσωποποίηση της Γης η οποία προτείνει το χέρι της για να πατήσει ο ένας και μοναδικός άρχοντας της οικουμένης. Πίσω από τον αυτοκράτορα παρατηρούμε ένα βάρβαρο στρατιώτη ο οποίος κρατά το δόρυ του πρώτου σε ένδειξη υποταγής, Ο αυτοκράτορας φορά τη στρατιωτική στολή η οποία αποτελείται από το χρυσό θώρακα, το χιτώνα με το διάδημα στη μέση και τη χλαμύδα με τη φίβλα (πόρπη) στο δεξιό ώμο. Στο κεφάλι φέρει «στέφανο διάλιθο» ενώ στα πόδια φορά τα τζαγγία , ένα είδος κοντής μπότας από ιμάντες  που έφθανε μέχρι το μέσον της κνήμης, άφηνε ελεύθερα τα δάχτυλα και είναι η μετεξέλιξη των ρωμαϊκών στρατιωτικών κοθόρνων.

Στο αριστερό διάχωρο ένας στρατιώτης προσφέρει στον αυτοκράτορα ένα αγαλματίδιο της Νίκης που κρατά στεφάνι. Η ελαφρά κλίση της κεφαλής του φαίνεται να δηλώνει θαυμασμό και υποταγή.

Στο πάνω διάχωρο δύο άγγελοι κρατούν μετάλλιο με προτομή του Χριστού ο οποίος ευλογεί τον αυτοκράτορα. Μ’ αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο ρόλος του ως υπερασπιστή της Πίστης. Ο αυτοκράτορας είναι για τους βυζαντινούς  ο εκλεκτός του Θεού, ο αντιπρόσωπός του πάνω στη γη και έχει το προνόμιο να εξουσιάζει ολόκληρο το χριστιανικό κόσμο, γι’ αυτό κάθε προσχώρηση αλλοθρήσκων σε αυτό τον κόσμο συνεπάγεται την αναγνώριση, από αυτούς, της εξουσίας του Βυζαντινού μονάρχη. Είναι θεόπνευστος, δίκαιος, ανεξίκακος, φιλάνθρωπος, ελεήμων, παράλληλα όμως είναι γενναίος προστάτης της πίστεως και σωτήρας της οικουμένης, «αεί νικητής». Στο κάτω διάχωρο οι βάρβαροι λαοί με τις περίεργες ενδυμασίες τους και τα βαρβαρικά χαρακτηριστικά τους προσφέρουν τιμές και δώρα στον νικητή αυτοκράτορα.

Στο δίπτυχο Barberini παρατηρούμε πολλές από τις αρχές της σύνθεσης που χαρακτηρίζουν την βυζαντινή τέχνη. Η διαφοροποίηση της κλίμακας είναι μια από αυτές. Ο αυτοκράτορας εικονίζεται εμφανώς σε μεγαλύτερη κλίμακα από τις άλλες μορφές κυρίως δε από τους υποταγμένους βαρβάρους που εμφανίζονται στο κάτω μέρος της παράστασης. Η σύνθεση είναι ευανάγνωστη και όλα τα στοιχεία της δομούνται σε ταινίες οι οποίες παρατίθενται συμμετρικά γύρω από τον κεντρικό άξονα που καταλαμβάνεται από το κεντρικό διάχωρο και στο οποίο κυριαρχεί η μορφή του αυτοκράτορα. Δεν έχουμε καμιά αίσθηση της τρίτης διάστασης, όλες οι μορφές εμφανίζονται σε πρώτο επίπεδο. Με αυτό τον τρόπο οι Βυζαντινοί προσπαθούσαν μέσα από την αφαίρεση να αναδείξουν την ιδέα που το εικονιζόμενο πρόσωπο εκπροσωπούσε και όχι να αποτυπώσουν με νατουραλιστικό τρόπο την ίδια τη μορφή.

Το συγκεκριμένο αντικείμενο θα μπορούσε να είναι είτε ένα δώρο του Ιουστινιανού σε κάποιον άλλο ηγεμόνα στο πλαίσιο μιας διπλωματικής επαφής, είτε δώρο ενός υψηλόβαθμου αξιωματούχου προς τον αυτοκράτορα ή ακόμα και παραγγελία του ίδιου του αυτοκράτορα σε ανάμνηση μιας σημαντικής του νίκης

Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και η συνοδεία του. Ψηφιδωτή παράσταση από το βόρειο τοίχο του ιερού στον Άγιο Βιτάλιο στη Ραβένα. 547 Μία διαφορετική προσέγγιση στην αυτοκρατορική εικονογραφία συναντάται στο ψηφιδωτό του ναού του Αγίου Βιταλίου (Ραβέννα)

προκειμένου να αναδειχθεί η αυτοκρατορική ισχύς του και η σχέση του με την εκκλησία.Κρατά  ένα μεγάλο φιαλόσχημο δίσκο, ως δώρο στην εκκλησία την ημέρα των εγκαινίων της. Δίπλα στον αυτοκράτορα, με ένα διάλιθο σταυρό λιτανείας στα χέρια, στέκεται όπως δηλώνει η επιγραφή που βρίσκεται πάνω από το κεφάλι του, ο επίσκοπος της Ραβέννας Μαξιμιανός («MAXIMIANVS»)

κατά τη θητεία του οποίου εγκαινιάστηκε ο ναός. Τον αυτοκράτορα συνοδεύουν τρεις αξιωματούχοι και έξι στρατιώτες οι οποίοι στέκουν σε δεύτερο επίπεδο. Οι αξιωματούχοι  φορούν λευκό  μανδύα διακοσμημένο με πορφυρό «τάβλιον» ο οποίος συγκρατείται στο δεξιό ώμο από χρυσή πόρπη

ενώ οι στρατιώτες,  πιθανόν η αυτοκρατορική φρουρά, φορούν πολύχρωμες ενδυμασίες και στέκονται πίσω από μια ασπίδα που κρατά ένας εξ αυτών και φέρει πάνω της το σύμβολο « » με το οποίο οι χριστιανοί έγραφαν συμβολικά το όνομα του Χριστού. Τον επίσκοπο συνοδεύουν δύο διάκονοι με ευαγγέλιο και θυμιατό. Η παρουσία του αυτοκράτορα στον Άγιο Βιτάλιο συμβολίζει την αποκατάσταση της βυζαντινής μεγαλοπρέπειας και της θρησκευτικής κυριαρχίας στη χώρα. Ο ναός του Αγίου Βιτάλιου χτίστηκε ανάμεσα στο 530 και το 547 με χορηγία του Ιουστινιανού.Την περίοδο αυτή η Ιταλία βρισκόταν ακόμη υπό οστρογοτθική κυριαρχία. Όταν εγκαινιάστηκε το 547, η Ιταλία βρισκόταν και πάλι υπό τη βυζαντινή κατοχή. Οι Οστρογότθοι υποστήριζαν τον Αρειανισμό, μία αίρεση που καταδικάστηκε από τη βυζαντινή εκκλησία. Επομένως η επιστροφή της Ιταλίας σε βυζαντινό έλεγχο,  σήμαινε και την επιστροφή της στην Ορθοδοξία.

Ο Χριστός ευλογεί τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο, κωδ. 1 (Χρυσόβουλλο), 1301.  Αθήνα, Βυζαντινό Μουσείο. Η τρίτη εικόνα που έχει επιλεγεί είναι μια μικρογραφία η οποία κοσμεί την αρχή χειρογράφου (εικ. 6). Προέρχεται από ένα χρυσόβουλλο το οποίο εκδόθηκε το 1301 από τον Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο και αναφέρεται στα προνόμια που δόθηκαν στη Μητρόπολη Μονεμβασιάς. Η μικρογραφία αυτή ανήκει στην υστεροβυζαντινή περίοδο (1261-1453) κατά τη διάρκεια της οποίας, παρά τις δύσκολες οικονομικές συνθήκες, η βυζαντινή τέχνη και κυρίως η ζωγραφική αναπτύσσεται ιδιαίτερα και εξαπλώνεται πέρα από τα σύνορα της αυτοκρατορίας.  Στη μικρογραφία αυτή η οποία θεωρείται ένα από τα ωραιότερα δείγματα της τέχνης του Παλατιού, με διαστάσεις 27Χ23 εκ., απεικονίζονται τα εξής: μέσα σε ερυθρό πλαίσιο και πάνω στο χρυσό κάμπο ο οποίος στην Βυζαντινή τέχνη συμβολίζει  την υπερβατικότητα, ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος ο Β΄ αριστερά, προσφέρει το χρυσόβουλλο στον Χριστό στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός της Μονεμβασιάς. Οι δύο μορφές στέκονται με ελαφρά κλίση η μια προς την άλλη. Γενικά η απεικόνιση των μορφών χαρακτηρίζεται από μετωπικότητα χαρακτηριστικό του τρόπου σύνθεσης της βυζαντινής ζωγραφικής. Ο αυτοκράτορας φορά την επίσημη (από το 14ο 15ο αι.) αυτοκρατορική στολή η οποία περιλαμβάνει σάκκο, διάλιθο λώρο, κόκκινα υποδήματα και στέμμα το οποίο φέρει πρεπενδούλια από μαργαριτάρια. Κρατά με το δεξί χέρι σταυροφόρο σκήπτρο, ενώ με το αριστερό προτείνει στο Χριστό το χρυσόβουλλο με τα προνόμια. Το φωτοστέφανο υποδηλώνει τη θεϊκή προέλευση της αυτοκρατορικής εξουσίας. Ο αυτοκράτορας στέκει πάνω σε ερυθρό μαξιλάρι διακοσμημένο με δύο δικέφαλους αετούς, έμβλημα των Παλαιολόγων. Πάνω σε υποπόδιο η μορφή του Χριστού είναι εμφανώς μεγαλύτερη από αυτή του αυτοκράτορα προκειμένου μέσω της κλίμακας να αποδοθεί η ιεράρχηση των αξιών.  Ο βυζαντινός αυτοκράτορας δεν θεοποιείται, αφού ο Θεός είναι ένας και μοναδικός, αλλά κυβερνά «ελέω Θεού» ιδεά που διαφένεται από την ευλογία που του χαρίζει ο Χριστός. Είναι ο απεσταλμένος Του στη γη και αυτός που ορίστηκε από Αυτόν για να κυβερνήσει τη γη ως «έμψυχος Νόμος», όπως ακριβώς Εκείνος κυβερνά τον ουρανό.

Μέσα από τις εικονιστικές παραστάσεις που αναλύθηκαν, προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα: ο αυτοκράτορας ως μιμητής του Θεού εικονίζεται ως αντανάκλαση της εικόνας του Θεού. Η αυτοκρατορική παρουσία στην τέχνη έγινε αντικείμενο σεβασμού ή και λατρείας ακόμη. Παράλληλα, η απεικόνιση του αυτοκράτορα αποτελεί αναφορά στη νόμιμη εξουσία, προβάλλει το αυτοκρατορικό ιδεώδες και αποβλέπει στη δημοσιοποίηση του αυτοκρατορικού προτύπου.

Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος, πλαισιωμένος από στρατιιωτικούς αγίους, δέχεται τα σύμβολα της εξουσίας του από τον Χριστό και τους αρχαγγέλους, φΙΙΙα, κωδ. Gr. 17 (Ψαλτήριο), π. 1004. Βενετία, Biblioteca Nazionale Marciana. Μέσα από μια σειρά συμβολισμών εκφράζονταν η θρησκευτική αποστολή του αυτοκράτορα, ο ρόλος του επί της γης, η πηγή της δύναμής του, το πολιτικό του κύρος.  Έτσι βλέπουμε τον αυτοκράτορα να εικονίζεται, άλλοτε φορώντας στρατιωτική θριαμβευτική εξάρτηση με περικεφαλαία ή στέμμα, κρατώντας σκήπτρο, προκειμένου να αναδειχθεί η στρατιωτική και πολιτική εξουσία του (εικ. 1), άλλοτε να δέχεται τα αυτοκρατορικά διάσημα από το Χριστό και τους  αρχαγγέλους (εικ. 7), ή να φέρει φωτοστέφανο προκειμένου να γίνει σαφής η πηγή της δύναμής του (εικόνες 2, 6), άλλοτε κρατώντας μια σφαίρα, συμβολίζοντας την κοσμοκρατορία του(εικόνα 8), άλλοτε πάλι προσφέροντας δώρα ή χρυσόβουλα (εικόνα 6) ή ως παρευρισκόμενος σε οικουμενικές συνόδους, προκειμένου να καταδειχθεί η άμεση σχέση τους με την Εκκλησία σε όλα τα επίπεδα.

Ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός με θριαμβευτική στολή και αυτοκρατορικά σύμβολα εξουσίας. Μαρμάρινο tondo, 12ος αι. Washington, DC, Dumbarton Oaks, Byzantine Collection, αρ. Ευρ. 37.23

Η πολιτική και οικονομική ισχύς του βυζαντίου, η πολιτισμική ακτινοβολία της Κωνσταντινούπολης καθώς και η οργάνωση του βυζαντινού κράτους, επηρέασαν  και πολλά άλλα κράτη του μεσαιωνικού κόσμου τα οποία για διάφορους λόγους και με διάφορους τρόπους έρχονταν σε επαφή με το Βυζάντιο (διπλωματία, επιδρομές, εμπορικές συναλλαγές, εκριστιανισμός, γάμοι κλπ). Έτσι συχνά ξένοι ηγεμόνες καλούσαν βυζαντινούς καλλιτέχνες για τη διακόσμηση σημαντικών μνημείων των κρατών τους θέλοντας να μιμηθούν την λάμψη της βασιλεύουσας. Οι Δανοί ηγεμόνες έκοβαν νομίσματα όπως αυτά των Βυζαντινών προκειμένου να στηρίξουν την εξουσία τους, άλλοι πάλι όπως οι Σέρβοι οι Σλάβοι και οι Ρώσοι οργάνωναν την αυλή και το τυπικό τους σύμφωνα με το βυζαντινό πρότυπο.  Στο πλαίσιο λοιπόν αυτής της αντιγραφής των βυζαντινών προτύπων από άλλους λαούς του μεσαιωνικού κόσμου οι απεικονίσεις του βυζαντινού αυτοκράτορα και η ιδεολογία που τον περιβάλλει επηρέασαν και τις απεικονίσεις ηγεμόνων άλλων κρατών με το ίδιο περιεχόμενο.

Ο Χριστός στέφει τον Νορμανδό, βασιλιά Ρογήρο Β΄.Εντοίχιο ψηφιδωτό. 1146-1151. Παλέρμο, ναός της Παναγίας του Ναυάρχου (Μαρτοράνα)

Συναντάμε λοιπόν συχνά απεικονίσεις ξένων ηγεμόνων (ηγεμόνων του Καυκάσου, Νορμανδών βασιλέων της Σικελίας αλλά και άλλων ηγεμόνων της υπόλοιπης Ευρώπης και της Ανατολής) οι οποίοι μιμούνται ή αντιγράφουν πιστά τα βυζαντινά αυτοκρατορικά διάσημα. Όπως οι βυζαντινοί αυτοκράτορες, οι ηγεμόνες αυτοί εμφανίζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να τονίζεται η θρησκευτική αποστολή τους,  ο ρόλος τους επί της γης, η πηγή της δύναμής τους, το πολιτικό τους κύρος.  Έτσι στο εντοίχιο ψηφιδωτό που βρίσκεται στο Παλέρμο, στο ναό της Παναγίας του Ναυάρχου (Μαρτοράνα)ο Νορμανδός βασιλιάς Ρογήρος Β΄ δέχεται από τον ίδιο το Χριστό τα διάσημα της βασιλείας του (εικ. 9) φορώντας ακριβές αντίγραφο της επίσημης αυτοκρατορικής στολής (σάκκος, λώρος, στέμμα), προκειμένου να γίνει σαφής η πηγή της δύναμής του.

Η ρίζα της ηγεμονικής οικογένειας των Νεμάνια. Τοιχογραφία, 1350, Decani, ναός Παντοκράτωρα. Το ίδιο παρατηρείται και στην τοιχογραφία από το Decani (εικ. 10). Απεικονίζεται το γενεαλογικό δένδρο των σέρβων ηγεμόνων της δυναστείας Νεμάνια που υπό την επιρροή της χριστιανικής διδασκαλίας μιμείται την απεικόνιση της ρίζας του Ιεσσαί. Επιπλέον οι σέρβοι ηγεμόνες αντιγράφοντας τον αυτοκράτορα και την ιδεολογία που τον περιέβαλε εικονίζονται όπως αυτός και φορούν ενδύματα όμοια με αυτόν.

Συμπερασματικά ύστερα από την μελέτη των παραπάνω παραστάσεων θα μπορούσαμε να καταλήξουμε στο εξής συμπέρασμα: Η ανάγκη να διασφαλιστεί το κύρος του αυτοκράτορα και η κοσμοκρατορία του τόσο εντός όσο και εκτός των συνόρων του Βυζαντινού κράτους οδήγησε στην αποτύπωση μιας ιδεατής «εικόνας» του, η οποία υπήρξε συχνά πρότυπο και για άλλους λαούς προκειμένου να διασφαλιστούν από τους ηγεμόνες τους οι αντίστοιχοι σκοποί.
πηγή http://greekheraldry.com/?p=1029