Ο Επίκουρος (341 π.Χ. - 270 π.Χ.) ήταν αρχαίος έλληνας φιλόσοφος. Ίδρυσε δική του φιλοσοφική σχολή τον "Κήπο" όπως λέγονταν, μιας από τις πιο γνωστές σχολές της ελληνικής φιλοσοφίας.
Ήταν Αθηναίος πολίτης, γιός του Νεοκλή και της Χαιρεστράτης. Ο πατέρας του, Αθηναίος πολίτης από τον δήμο Γαργηττού με καταγωγή από το παλιό επιφανές Αθηναϊκό γένος των Φιλαϊδών, συμμετείχε στον αποικισμό της Σάμου , όπου ο Επίκουρος ανατράφηκε("Επίκουρος Νεοκλέους και Χαιρεστράτης, Αθηναίος, των δήμων Γαργήττιος, γένους του των Φιλαϊδών... κληρουχησάντων Αθηναίων την Σάμον εκείθι τραφήναι" - Διογένης Λαέρτιος 10,1). Ο Επίκουρος άρχισε να έρχεται από νωρίς σε έντονη επαφή με τη φιλοσοφία του Ναυσιφάνη στο γειτονικό νησί Τέως, γεγονός που τον απομάκρυνε από κάθε πλατωνική δοξασία και τον έστρεψε στις θεωρίες του Δημόκριτου. Σε ηλικία 18 ετών μετέβη στην Αθήνα για την στρατιωτική και πολιτική του θητεία μαζί με τον κωμικό Μένανδρο. Για τα επόμενα 15 χρόνια της ζωής του δε γνωρίζουμε αρκετά πράγματα. Αργότερα δημιούργησε το δικό του Φιλοσοφικό Κύκλο στη Μυτιλήνη και μετά στη Λάμψακο, για να επιστρέψει το 307/6 π.Χ. σε ηλικία 34 ετών στην Αθήνα και να αγοράσει μια έκταση ανάμεσα στην Αθήνα και τον Πειραιά, όπου στέγασε τη φιλοσοφική του σχολή, τον Κήπο όπως ονομάστηκε. Ο Επίκουρος δίδαξε για 35 χρόνια ακολουθώντας ήσυχη και λιτή ζωή. Περιστοιχίζονταν από άνδρες, γυναίκες, εταίρες και δούλους, που μετείχαν ισάξια στον επικούρειο Κήπο. Ο Επίκουρος πέθανε το 270 π.Χ. σε ηλικία 72 χρόνων.
Γνωστή είναι η τετραφάρμακος, δηλαδή οι τέσσερις "αρχές" που πρόβαλλε ο Επίκουρος:
Παρά τις κατά καιρούς αστήρικτες κατηγορίες για αθεΐα, η ευσέβεια του φιλοσόφου υπήρξε παροιμιώδης. Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει στο έργο του ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ (10ο ΒΙΒΛΙΟ) για τον Επίκουρο ότι:
«ΤΗΣ ΜΕΝ ΓΑΡ ΠΡΟΣ ΘΕΟΥΣ ΟΣΙΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΠΑΤΡΙΔΑ ΦΙΛΙΑΣ ΑΛΕΚΤΟΣ Η ΔΙΑΘΕΣΙΣ».
Στην επιστολή προς Μενοικέα, ο ίδιος ο Επίκουρος αναφέρει σχετικά με τους θεούς,
«ΘΕΟΙ ΜΕΝ ΓΑΡ ΕΙΣΙΝ. ΕΝΑΡΓΗΣ ΓΑΡ ΑΥΤΩΝ ΕΣΤΙΝ Η ΓΝΩΣΙΣ»,
δηλαδή ότι "οι Θεοί βέβαια υπάρχουν διότι η γνώση που έχουμε γι΄αυτούς είναι εναργής (ξεκάθαρη, ολοφάνερη, διαχρονική και καθολική)".
"Όπως λες για τον εαυτό σου, έτσι κι εγώ είμαι Επικούρειος. Θεωρώ ότι η αυθεντική (όχι η πλαστή) διδασκαλία του Επίκουρου περιέχει καθετί λογικό από την πρακτική φιλοσοφία που μας άφησαν η Ελλάδα και η Ρώμη."
Επίσης είχε πει την εξής φράση για την αρχαία Ελλάδα:
"Είμαστε όλοι υποχρεωμένοι στους αρχαίους Έλληνες για το ΦΩΣ εκείνο που μας οδήγησε μακριά από το σκοτάδι."
Σήμερα τόσο στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, το φιλοσοφικό αυτό ρεύμα έχει υποστηρικτές που συνεχίζουν την παράδοση των επικούρειων της αρχαιότητας στον σύγχρονο κόσμο μας, ακολουθώντας την τελευταία φράση του Επίκουρου,
«ΧΑΙΡΕΤΕ ΚΑΙ ΜΕΜΝΗΣΘΕ ΤΑ ΔΟΓΜΑΤΑ».
============
Η ΦΥΣΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ
Η Επικούρεια Φιλοσοφία
Κατά την Ελληνιστική εποχή, την περίοδο δηλαδή που αρχίζει με το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (323 π.Χ.) και τελειώνει συμβατικά με τη ναυμαχία στο Άκτιο, το 31 π.Χ., κυρίαρχη θέση στην αρχαία φιλοσοφία κατέχουν οι σχολές των Στωικών και των Επικούρειων, παράλληλα βέβαια με εκείνες των Πλατωνικών, Αριστοτελικών, Σκεπτικιστών, Κυνικών κ.α. Ο Επίκουρος και η θεωρία του στρέφονται σε έναν ηθικολογικό χαρακτήρα της φιλοσοφίας. Στόχος του ήταν η αναζήτηση των αιτιών της ανθρώπινης δυστυχίας και των εσφαλμένων δοξασιών που την προκαλούν, όπως π.χ. η δεισιδαιμονία, ώστε να υπάρξει η αντιπρόταση για την προοπτική μιας ευχάριστης ζωής (ΖΗΝ ΗΔΕΩΣ), που για την επίτευξή της ο Επίκουρος προσέφερε ξεκάθαρες φιλοσοφικές συμβουλές. Το ζην ηδέως επιτυγχάνεται με την απουσία του πόνου και φόβου και με τη βίωση μιας ζωής αυτάρκους περιβαλλόμενης από φίλους. Ο Επίκουρος δίδαξε ότι η ηδονή ή ευχαρίστηση όπως θα λέγαμε σήμερα και ο πόνος είναι το μέτρο για το τι πρέπει να προτιμούμε και τι να αποφεύγουμε. Μια ηδονή, για τον Επίκουρο, είναι ηθικώς θεμιτή και πρέπει να την επιδιώκουμε, εφόσον αποτελεί μέσο διασφάλισης της κορυφαίας ηδονικής κατάστασής μας , που δεν είναι άλλη από την ψυχική μας ηρεμία. Ακόμα και ο πόνος , εάν,ορισμένες φορές, μας βοηθάει στην κατάκτηση της ψυχικής μας ηρεμίας , αποκτά θετική σημασία. Στο πλαίσιο της μετριοπαθούς μορφής του ηδονισμού, το κριτήριο επιλογής μεταξύ των ηδονών δεν είναι πλέον ποσοτικό, δηλαδή η έντασή τους, αλλά ποιοτικό. Ο Επίκουρος διακρίνει τις «καταστηματικές» από τις «κατά κίνησιν» ηδονές, θεωρώντας τις πρώτες ανώτερες από τις δεύτερες. Οι «κατά κίνησιν» ηδονές είναι δυναμικές ηδονές, με την έννοια ότι, καρπούμενος αυτές κάποιος, εκπληρώνει μια επιθυμία του, που όσο δεν την ικανοποιούσε ένιωθε δυσφορία. Η ικανοποίηση της πείνας, λοιπόν,κατά το χρονικό διάστημα που συντελείται, είναι μια «κατά κίνησιν» ηδονή. Η κατάσταση της ηρεμίας που ακολουθεί όταν ο άνθρωπος πλέον έχει χορτάσει, αυτό κατά τον Επίκουρο, είναι μια καταστηματική μορφή ηδονής. Άν όμως παρασυρθεί και φάει κατα΄τρόπο ανεξέλεγκτο και βαρυστομαχιάσει, θα έχει εκπληρώσει μια «κατά κίνησιν» ηδονή του, αλλά μη έχοντας αποκτήσει την καταστηματική ηδονή της ηρεμίας και της γαλήνης θα είναι δυστυχισμένος [1] Βασικές αρχές της διδασκαλίας του είναι οι εξής: - με τον θάνατο έρχεται το τέλος όχι μόνο του σώματος αλλά και της ψυχής - οι θεοί δεν επιβραβεύουν η τιμωρούν τους ανθρώπους - το σύμπαν είναι άπειρο και αιώνιο - τα γενόμενα στον κόσμο συμβαίνουν τελικά, με βάση τις κινήσεις και τις αλληλεπιδράσεις των ατόμων που διακινούνται στο κενό χώροΓνωστή είναι η τετραφάρμακος, δηλαδή οι τέσσερις "αρχές" που πρόβαλλε ο Επίκουρος:
"Άφοβον ο θεός, ανύποπτον ο θάνατος• και ταγαθόν μεν εύκτητον, το δε δεινόν ευκαρτέρητον." - Φιλόδημος (επικούρειος φιλόσοφος)και σε νεοελληνική απόδoση:
Ο θεός δεν είναι για φόβο (διότι η θεϊκή δύναμη δεν απειλεί εκ φύσεως), ο θάνατος δεν προκαλεί ανησυχία (διότι δεν υπάρχει μετά θάνατο ζωή) και το καλό (ό,τι πραγματικά χρειαζόμαστε) εύκολα αποκτιέται, το δε κακό αντέχεται (ό,τι μας κάνει να υποφέρουμε, εύκολα μπορούμε να το υπομείνουμε).
Επικούρεια Συγγράμματα
Από την επικούρεια φιλοσοφική σχολή στην Αθήνα, τον Κήπο, διαδόθηκαν οι αρχές της επικούρειας φιλοσοφίας σε όλο τον ελληνικό και αργότερα ρωμαϊκό κόσμο. Ο Επίκουρος, ήταν από τους πολυγραφότερους φιλοσόφους της Ιστορίας. Είχε συγγράψει έργα τα οποία αναπτύσσονταν σε 300 κυλίνδρους. Τα κυριότερα από αυτά σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο, ήταν τα εξής:- ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΣ 37 ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ
- ΠΕΡΙ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΙ ΚΕΝΟΥ
- ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ
- ΕΠΙΤΟΜΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΥΣΙΚΟΥΣ
- ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΜΕΓΑΡΙΚΟΥΣ
- ΔΙΑΠΟΡΙΑΙ
- ΚΥΡΙΑΙ ΔΟΞΑΙ
- ΠΕΡΙ ΑΙΡΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΦΥΓΩΝ
- ΠΕΡΙ ΤΕΛΟΥΣ
- ΠΕΡΙ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ Η΄ ΚΑΝΩΝ
- ΧΑΙΡΕΔΗΜΟΣ
- ΠΕΡΙ ΘΕΩΝ
- ΠΕΡΙ ΟΣΙΟΤΗΤΟΣ
- ΗΓΗΣΙΑΝΑΞ
- ΠΕΡΙ ΒΙΩΝ
- ΠΕΡΙ ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΓΙΑΣ
- ΝΕΟΚΛΗΣ ΠΡΟΣ ΘΕΜΙΣΤΑΝ
- ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ
- ΕΥΡΥΛΟΧΟΣ ΠΡΟΣ ΜΗΤΡΟΔΩΡΟΝ
- ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΟΡΑΝ
- ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΝ ΤΗ ΑΤΟΜΩ ΓΩΝΙΑΣ
- ΠΕΡΙ ΑΦΗΣ
- ΠΕΡΙ ΕΙΜΑΡΜΕΝΗΣ
- ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ ΔΟΞΑΙ ΠΡΟΣ ΤΙΜΟΚΡΑΤΗΝ
- ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ
- ΠΡΟΤΡΕΠΤΙΚΟΣ
- ΠΕΡΙ ΕΙΔΩΛΩΝ
- ΠΕΡΙ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
- ΑΡΙΣΤΟΒΟΥΛΟΣ
- ΠΕΡΙ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
- ΠΕΡΙ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΑΡΕΤΩΝ
- ΠΕΡΙ ΔΩΡΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΙΤΟΣ
- ΠΟΛΥΜΗΔΗΣ
- ΤΙΜΟΚΡΑΤΗΣ Γ΄
- ΜΗΤΡΟΔΩΡΟΣ Ε΄
- ΑΝΤΙΔΩΡΟΣ Β΄
- ΠΕΡΙ ΝΟΣΩΝ ΔΟΞΑΙ ΠΡΟΣ ΜΙΘΡΗΝ
- ΚΑΛΛΙΣΤΟΛΑΣ
- ΠΕΡΙ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ
- ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ
- ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ
Αποσπάσματα Έργων
Στο De Rerum Natura (για τη φύση των πραγμάτων), ενα ποιητικό έργο γραμμένο πριν από σχεδόν 2.000 χρόνια, ο Ρωμαίος Λουκρήτιος λέει για τον Επίκουρο:- Καθώς η ανθρωπότητα χαμένη
- Σ'ολη τη γης κοίτωταν νικημένη
- Εμπρός στα μάτια ολονών, απ'τη Θρησκεία-που
- Την κεφαλή επρόβαλε μέσα απ'τους ουρανούς
- Σκιάζοντας με την όψης της, της φρίκης, τους θνητούς
- Ένας Έλληνας ήταν αυτός που πρώτος τόλμησε ν'αψηφήσει
- Και σήκωσε μάτια θνητά τον τρόμο ν'αντικρύσει
- Αυτόν π'ούτε η δόξα των Θεών, μήδε η βοή του κεραυνού,
- Μήτε τ'αστροπελέκι του ανταριασμένου ουρανού
- Τον'εταπείνωνε μα τον τσινούσε με μήνιν πυρωμένη
- Η άτρόμητη καρδιά του να είναι η πρώτη που οργισμένη
- Τις πυλές που είχαν μανταλώσει αυτοί
- της Φύσης της αρχαίας να τσακίσει.
Παρά τις κατά καιρούς αστήρικτες κατηγορίες για αθεΐα, η ευσέβεια του φιλοσόφου υπήρξε παροιμιώδης. Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει στο έργο του ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ (10ο ΒΙΒΛΙΟ) για τον Επίκουρο ότι:
«ΤΗΣ ΜΕΝ ΓΑΡ ΠΡΟΣ ΘΕΟΥΣ ΟΣΙΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΠΑΤΡΙΔΑ ΦΙΛΙΑΣ ΑΛΕΚΤΟΣ Η ΔΙΑΘΕΣΙΣ».
Στην επιστολή προς Μενοικέα, ο ίδιος ο Επίκουρος αναφέρει σχετικά με τους θεούς,
«ΘΕΟΙ ΜΕΝ ΓΑΡ ΕΙΣΙΝ. ΕΝΑΡΓΗΣ ΓΑΡ ΑΥΤΩΝ ΕΣΤΙΝ Η ΓΝΩΣΙΣ»,
δηλαδή ότι "οι Θεοί βέβαια υπάρχουν διότι η γνώση που έχουμε γι΄αυτούς είναι εναργής (ξεκάθαρη, ολοφάνερη, διαχρονική και καθολική)".
Η Επικούρεια φιλοσοφία την σύγχρονη εποχή
Κατά τη διάρκεια του διαφωτισμού, υπήρξαν προσωπικότητες που ακολούθησαν τις αρχές του Επίκουρου και τις διέδωσαν ανά τον κόσμο. Μια μεγάλη μορφή της παγκόσμιας ιστορίας, ο Τόμας Τζέφερσον (αγγλ. Thomas Jefferson, 13 Απριλίου 1743 - 4 Ιουλίου 1826), ο τρίτος Πρόεδρος των Η.Π.Α. (1801-1809) και κύριος συγγραφέας της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας, είχε γράψει σε επιστολή προς το φίλο του, Γουίλιαμ Σορτ, (γραμμένη στο Μοντιτσέλο της Βιρτζίνια στις 19 Οκτωβρίου 1819), τα εξής:"Όπως λες για τον εαυτό σου, έτσι κι εγώ είμαι Επικούρειος. Θεωρώ ότι η αυθεντική (όχι η πλαστή) διδασκαλία του Επίκουρου περιέχει καθετί λογικό από την πρακτική φιλοσοφία που μας άφησαν η Ελλάδα και η Ρώμη."
Επίσης είχε πει την εξής φράση για την αρχαία Ελλάδα:
"Είμαστε όλοι υποχρεωμένοι στους αρχαίους Έλληνες για το ΦΩΣ εκείνο που μας οδήγησε μακριά από το σκοτάδι."
Σήμερα τόσο στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, το φιλοσοφικό αυτό ρεύμα έχει υποστηρικτές που συνεχίζουν την παράδοση των επικούρειων της αρχαιότητας στον σύγχρονο κόσμο μας, ακολουθώντας την τελευταία φράση του Επίκουρου,
«ΧΑΙΡΕΤΕ ΚΑΙ ΜΕΜΝΗΣΘΕ ΤΑ ΔΟΓΜΑΤΑ».
Η φιλοσοφία του Επίκουρου αποτέλεσε τη βάση της ατομιστικής αντίληψης για το σύμπαν και της υλιστικής μεταφυσικής. Κατά τον 19ο αιώνα, η φιλοσοφία του Επίκουρου εντυπωσίασε τον Κάρολο Μαρξ, ο οποίος το 1841 έγραψε διατριβή υπό τον τίτλο: «Διαφορά μεταξύ, της φυσικής φιλοσοφίας του Δημοκρίτου και του Επικούρου», την οποία υπέβαλε στην Φιλοσοφική Σχολή τού Πανεπιστημίου της Ιέννας στη Γερμανία και με αυτήν έλαβε τον τίτλο του διδάκτορα. Αργότερα όμως, ο Μαρξ ασπάστηκε τις στωικές ιδέες του Χέγκελ για το "Πνεύμα της (προδιαγεγραμμένης) Ιστορίας". Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα οι μαρξιστικές κοινωνίες να έχουν ως στόχο την εκπαίδευση των ανθρώπων να κάνουν το καθήκον τους στο πλαίσιο του πεπρωμένου τους, σύμφωνα με τη στωική φιλοσοφία. Και βέβαια δεν είχαν στόχο την εκπαίδευση των ανθρώπων να είναι ευδαίμονες βιώνοντας τη φρόνηση, την αταραξία και τη φιλία σύμφωνα με την επικούρεια φιλοσοφία. Πάντως, εκτός από τον Μαρξ και ο Λένιν ασπάσθηκε την περί ειδώλων γνωσιολογική αντίληψη του Επίκουρου. Οι Σκανδιναβικές χώρες με τα σοσιαλοδημοκρατικά συστήματα, που ενδιαφέρθηκαν για την ευδαιμονία των περισσοτέρων ανθρώπων, εφάρμοσαν σε μεγαλύτερο βαθμό τις αρχές του Επίκουρου.
Εξάπλωση της επικούρειας διδασκαλίας
Στην εξάπλωση της επικούρειας διδασκαλίας συντέλεσε και ο μειλίχιος χαρακτήρας του Επίκουρου, αλλά κυρίως το πρακτικό πνεύμα της ηθικής του διδασκαλίας, σύμφωνα με το οποίο η φιλοσοφία δεν ήταν αυτοσκοπός, αλλά μέσο και βοήθημα στην επίτευξη του σκοπού του ανθρώπινου βίου, που ήταν η ευδαιμονία. Γι΄αυτό το λόγο ο Επίκουρος δεν έδινε σχεδόν καμιά σημασία στις εκτεταμένες θεωρητικές, γραμματικές, ιστορικές και μαθηματικές έρευνες, εφόσον δεν εξυπηρετούσαν το να ζει ο άνθρωπος ευτυχισμένος. Από την άλλη όμως επειδή θεωρούσε ότι η κακοδαιμονία των ανθρώπων προέρχεται από την αμάθεια, τη δεισιδαιμονία, τις προλήψεις, τους φόβους και τις ελπίδες που γεννούν όλα αυτά στους ανθρώπους και επειδή θεωρούσε πως αιτία όλων αυτών είναι η άγνοια των φυσικών νόμων, πίστευε ότι μόνο μέσο θεραπείας είναι η ορθή γνώση των νόμων που διέπουν τη φύση και τον άνθρωπο.πηγή Βικιπαιδεία============
Η ΦΥΣΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ Ίσως ο τομέας με τον οποίο ασχολήθηκε ο Επίκουρος, από τον οποίο έχουμε τα λιγότερα σήμερα αποσπάσματα, είναι η φυσική του φιλοσοφία. Η επιρροή του ατομισμού του Λεύκιππου και του Δημόκριτου είναι παραπάνω από εμφανής στο έργο του. Ο Επίκουρος ασχολήθηκε επισταμένα με την μελέτη της φύσης και έγραψε μεταξύ άλλων και ένα τεράστιο έργο, το Περί Φύσεως, που εκτεινόταν σε 37 τόμους! Τα λίγα αποσπάσματα που μας έχουν παραδοθεί είναι κυρίως κείμενα του Λουκρήτιου και του Διογένη Οινοανδέα αλλά και λίγα του ίδιου του Επίκουρου. Είναι εντυπωσιακό πόσο κοντά με τις σύγχρονες επιστημονικές τάσεις βρίσκεται η σκέψη του. Μπορούμε να διακρίνουμε στο έργο του ψήγματα του Χάιζενμπεργκ, του Αϊνστάιν, του Δαρβίνου αλλά και σύγχρονων νευροφυσιολόγων.
Μερικές από τις βασικότερες αρχές της φυσικής φιλοσοφίας του Επίκουρου θα μπορούσαν να συνοψιστούν:
· Τίποτα δεν δημιουργείται ποτέ από το τίποτα.
· Ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε από θεία παρέμβαση
· Ακόμα και αν υπάρχουν θεοί, αυτοί δεν επιδρούν στον φυσικό κόσμο
· Η ύλη δεν καταστρέφεται σε τίποτα. Υπάρχει δηλαδή η αρχή της διατήρησης της ύλης
· Πρωταρχικά στοιχεία της ύλης δεν είναι στοιχεία που μπορούμε να αντιληφθούμε (φωτιά, αέρας, νερό κτλ), αλλά μικρά αδιαίρετα άφθαρτα σωματίδια (τα άτομα).
· Τίποτα δεν μπορεί να γίνει αισθητό αν δεν έχει υλική υπόσταση. Τίποτα δεν υπάρχει εκτός από τα άτομα και το κενό ανάμεσά τους.
· Όλα τα σώματα είτε είναι άτομα, είτε προέρχονται από ένωση ατόμων.
· Το σύμπαν είναι άπειρο. Δεν βρισκόμαστε στο κέντρο του σύμπαντος, αλλά είμαστε ένας από τους αναρίθμητους κόσμους ενός αχανούς σύμπαντος.
· Τα άτομα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση μέσα στο κενό. Μπορούν να συνεχίσουν σε ευθεία, να συγκρουστούν, να αλλάξουν κατεύθυνση, να ενωθούν με άλλα άτομα στη δημιουργία σύνθετων σωμάτων.
· Οι κόσμοι και τα έμβια όντα δημιουργούνται από τυχαία γεγονότα λόγω της χαοτικής κίνησης των ατόμων
· Αυτό που αποκαλούμε «ψυχή» είναι σωματική οντότητα με υλικά χαρακτηριστικά, και δεν συνεχίζει να υπάρχει μετά τον θάνατο.
· Η αίσθηση είναι αξιόπιστη, διότι δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από κάτι άλλο πιο αξιόπιστο από αυτήν.
Ο Επίκουρος διαμόρφωσε μια φιλοσοφία βασισμένη στον άνθρωπο και στην επιδίωξη της προσωπικής του ευτυχίας. Έθεσε το άτομο στο κέντρο της φιλοσοφίας του, και δίδαξε μια στάση ζωής προσανατολισμένη στην επίτευξη της προσωπικής του ηδονής (την έννοια δεν την χρησιμοποιεί ο Επίκουρος με το περιεχόμενο που της δίνουμε συνήθως. Αναφέρεται στην απουσία οποιουδήποτε πόνου. Θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε και αταραξία). Οι κανόνες της κοινωνικής συμβίωσης, οι αξίες και οι αρχές μιας κοινωνίας, οι θεσμοί της κτλ δεν εκπορεύονται από καμία άλλη δύναμη πέραν του ατόμου και της προσπάθειάς του να μεγιστοποιήσει την προσωπική του ωφέλεια. Μια ωφελιμιστική οπτική των πραγμάτων που θα επιζήσει ως τις μέρες μας.
Μια τέτοια όμως στάση δεν μπορεί να σταθεί παρά μόνο αν στηρίζεται στα στέρεα θεμέλια της γνώσης της φύσης. Μόνο έτσι μπορεί ο άνθρωπος να απελευθερωθεί από τα δεσμά της θρησκείας, ή οποιασδήποτε άλλης δεισιδαιμονίας, που καταλήγει να ελέγχει την κοινωνική του συμπεριφορά. Όπως λέει και ο ίδιος ο Επίκουρος:
«Δεν είναι δυνατόν να απελευθερωθεί κανείς από τους φόβους για πιο σημαντικά θέματα, εάν δεν γνωρίζει ποιά είναι η φύση του σύμπαντος, και ταράζεται με αυτά που λένε οι μύθοι. Δεν μπορεί συνεπώς να απολαμβάνει ακέραιες τις ηδονές της ζωής, χωρίς την φυσική επιστήμη.»
Αλλιώς ο άνθρωπος γίνεται εύκολα υπόδουλος των φόβων του (και όσων φυσικά εκμεταλλεύονται αυτούς τους φόβους). Η ανεξαρτησία του ανθρώπου προϋποθέτει την απελευθέρωση από τον φόβο του μεταφυσικού. Ενός φόβου που προκύπτει όταν καταργούμε την λογική και την παρατήρηση ως οδηγούς της φιλοσοφίας μας. Πάλι με τα λόγια του Επίκουρου:
«Η μελέτη της φύσης δεν κάνει τους ανθρώπους αλαζόνες και φαφλατάδες, ούτε και τέτοιους που να επιδεικνύουν την, αξιοζήλευτη για πολλούς, μόρφωσή τους, αλλά περήφανους και ανεξάρτητους ανθρώπους που πιστεύουν στην αξία των δικών τους αγαθών και όχι σε ξένα πράγματα.»
Και η μελέτη της φύσης έρχεται με την παρατήρηση και την λογική επεξεργασία της. Αυτή είναι η βάση του εμπειρισμού του Επίκουρου. Ο εμπειριστής δεν στηρίζεται στην θεωρία για να φτιάξει τους κανόνες του αλλά στην προσεκτική παρατήρηση και στο πείραμα, δίνοντας έμφαση στην επαγωγική σκέψη παρά στην αφαιρετική. Για τους εμπειριστές τα στοιχεία προηγούνται της θεωρίας και είναι δυνατόν κάποιος να είναι αντικειμενικός παρατηρητής των στοιχείων.
Το αντίθετο ρεύμα του εμπειρισμού υπήρξε ο ρασιοναλισμός. Οι εκπρόσωποί του πολλοί και διάσημοι. Ο Πλάτωνας, ο Καρτέσιος, ο Λάιμπνιτζ, ο Σπινόζα κτλ. Ο ρασιοναλισμός κάνει διάκριση μεταξύ της a priori γνώσης, που ενυπάρχει στο σύμπαν (πράγμα που δεν δέχεται ο εμπειρισμός) και βγαίνει αφαιρετικά ξεκινώντας από «αναλλοίωτες» αλήθειες, και της a posteriori γνώσης που μπορεί να εξαχθεί επαγωγικά από την παρατήρηση των αισθήσεων. Πολλοί, όπως ο Πλάτωνας, υποτιμούσαν κατάφορα τις αισθήσεις ως πηγή γνώσης. Μιλούσε για μορφές μη αντιληπτές στην πραγματικότητα, κατανοητές μόνο θεωρητικά.
Η λογική πίσω από αυτή την σχολή σκέψης είναι προφανής. Να δημιουργήσει σύγχυση στον άνθρωπο ανάμεσα σε αυτά που βλέπει και αυτά που τον πείθουν να πιστέψει, να πείσει τον άνθρωπο ότι αυτά που αυτός αντιλαμβάνεται δεν είναι η πραγματικότητα, να τον κάνει να φοβάται να αντιμετωπίσει την ζωή με τις δικές του δυνάμεις και κατά συνέπεια να δεχτεί ότι δεν είναι ικανός να σχεδιάσει και να προγραμματίσει ανεξάρτητος τη ζωή του. Ότι πρέπει να υπακούει σε αυτούς που καταλαβαίνουν καλύτερα από εκείνον τα πράγματα και σε κείνους που ξέρουν καλύτερα από κείνον πώς να τα διαχειριστούν. Ο Πλάτωνας μιλούσε για μια ολιγαρχία φιλοσόφων, ενώ προσπάθησε να εφαρμόσει τις ιδέες του με τον τύραννο των Συρακουσών. Είναι κλασική λογική πίσω από κάθε ολοκληρωτική νοοτροπία, κάποιοι άλλοι πάντα είναι σε θέση να γνωρίζουν καλύτερα από το ίδιο τα άτομο το δικό του καλό. Ο Επίκουρος στάθηκε απέναντι σ’αυτές τις λογικές:
«Πρέπει να αναλογιζόμαστε τον αληθινό σκοπό της ζωής έχοντας κατά νου όλες εκείνες τις ολοφάνερες μαρτυρίες των αισθήσεων στις οποίες στηρίζουμε τις απόψεις μας. Ειδάλλως τα πάντα θα είναι γεμάτα αμφιβολία και σύγχυση.»
Αυτή την σύγχυση εκμεταλλεύεται για αιώνες κάθε σύστημα αξιών και πεποιθήσεων που θέλει να καταπνίξει την ανθρώπινη ανεξαρτησία και ελευθερία. Διότι στηρίζουν την αναγκαιότητά τους ακριβώς σε αυτήν την σύγχυση και την αμφιβολία. Ο ελεύθερος άνθρωπος δεν έχει καμία ανάγκη να ρυθμίζει τη ζωή του με βάση τις επιταγές τους (εδώ θα μπορούσαμε να θυμηθούμε και τα περίφημα λόγια του Καζαντζάκη). Εκεί λοιπόν που δεν υπάρχει σύγχυση, αναλαμβάνουν να την δημιουργήσουν. Ένστικτα, αισθήματα, αποκαλύψεις, θείες ενοράσεις, διαλεκτικοί υλισμοί, όλα παίζουν το ίδιο παιχνίδι του εξουσιασμού. Φτάνει να λείπει ο ορθολογισμός και η παρατήρηση της αντικειμενικής πραγματικότητας. Ή με χρήση όρων γενικόλογων, ασαφών και αφηρημένων όπως θεία πρόνοια, θεία χάρη, φυλετική υπεροχή, κοινωνική δικαιοσύνη κτλ που αντιμάχονται κάθε αυστηρή λογική τους ανάλυση.
Κάθε θρησκεία στην ιστορία, κάθε ιδεολογία, κάθε πολιτικό ρεύμα σχεδόν, προσπάθησε να ελέγξει τον άνθρωπο προσφέροντάς του ουτοπίες. Η αποδοχή μιας ουτοπίας είναι εύκολο σε έναν άνθρωπο που έχει καταργήσει την παρατήρηση της πραγματικότητας και την ορθολογική κριτική της. Είναι μια διαρκής προσπάθεια ιδεολογικοποίησης της πραγματικότητας, αντικατάστασης δηλαδή της εμπειρικής πραγματικότητας με μια άλλη ορθότερη, που ανταποκρίνεται στην εκάστοτε κοσμοθεωρία. Και οι μηχανισμοί αυτής της προπαγάνδας είναι τεράστιοι όσο και οι μηχανισμοί της εξουσίας. Αιώνιο πνεύμα, θέλημα θεού, παράδεισος, ανώτερη φυλή, δικτατορία του προλεταριάτου, αταξική κοινωνία είναι απλά λίγα από τα παραδείγματα που οδήγησαν στην σφαγή εκατομμυρίων ανθρώπων και την υποδούλωση δισεκατομμυρίων. Όπως έλεγε και ο επικούρειος Διογένης Οινοανδέας:
«Είναι κατ’ αρχήν οι φόβοι, ο φόβος του Θεού, ο φόβος του θανάτου, ο φόβος του πόνου. Και κοντά σ’αυτούς, είναι όσες επιθυμίες ξεπερνούν τα φυσικά τους όρια. Να ποιες είναι οι ρίζες όλων των κακών.»
Όταν ο άνθρωπος πειστεί να θυσιαστεί για σκοπούς πέρα από τα άμεσα και πραγματικά του συμφέροντα, πάντα θα υπάρχουν αυτοί που θα μαζεύουν και θα απολαμβάνουν τις θυσίες. Γι’ αυτό ο Μπέναρντ Ράσελ έλεγε, αντιλαμβανόμενος τις τυραννικές όψεις των αφηρημένων εννοιών, ότι η ο εμπειρισμός είναι η μόνη φιλοσοφία που είναι συμβατή με την δημοκρατία.
Στην εποχή μας τα πορίσματα των επιστημών μας επιτρέπουν όχι μόνο να κάνουμε την ζωή μας ευκολότερη, να βελτιώνουμε την παραγωγή μας κτλ αλλά να έχουμε πολύ καλύτερη αντίληψη της πραγματικότητας. Είναι πολύ δυσκολότερο για τον σύγχρονο ορθολογικά σκεπτόμενο άνθρωπο να πέσει θύμα των ίδιων πρακτικών που για χιλιετίες εξουσίαζαν την σκέψη του. Ο ορθολογικά σκεπτόμενος άνθρωπος όμως συνεχίζει να αποτελεί την εξαίρεση σε ένα κόσμο όπου φουντώνουν ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, οι φυλετικές διαφορές και ο εθνικιστικός παραλογισμός ενώ νεκρές ιδεολογίες συνεχίζουν να αντιστρατεύονται στην προσπάθεια για πρόοδο του ανθρώπου. Η καλύτερη μελέτη του Επίκουρου έχει ακόμα πάρα πολλά να προσφέρει.
Περλικός Φώτης http://e-rooster.gr/09/2004/56
Μερικές από τις βασικότερες αρχές της φυσικής φιλοσοφίας του Επίκουρου θα μπορούσαν να συνοψιστούν:
· Τίποτα δεν δημιουργείται ποτέ από το τίποτα.
· Ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε από θεία παρέμβαση
· Ακόμα και αν υπάρχουν θεοί, αυτοί δεν επιδρούν στον φυσικό κόσμο
· Η ύλη δεν καταστρέφεται σε τίποτα. Υπάρχει δηλαδή η αρχή της διατήρησης της ύλης
· Πρωταρχικά στοιχεία της ύλης δεν είναι στοιχεία που μπορούμε να αντιληφθούμε (φωτιά, αέρας, νερό κτλ), αλλά μικρά αδιαίρετα άφθαρτα σωματίδια (τα άτομα).
· Τίποτα δεν μπορεί να γίνει αισθητό αν δεν έχει υλική υπόσταση. Τίποτα δεν υπάρχει εκτός από τα άτομα και το κενό ανάμεσά τους.
· Όλα τα σώματα είτε είναι άτομα, είτε προέρχονται από ένωση ατόμων.
· Το σύμπαν είναι άπειρο. Δεν βρισκόμαστε στο κέντρο του σύμπαντος, αλλά είμαστε ένας από τους αναρίθμητους κόσμους ενός αχανούς σύμπαντος.
· Τα άτομα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση μέσα στο κενό. Μπορούν να συνεχίσουν σε ευθεία, να συγκρουστούν, να αλλάξουν κατεύθυνση, να ενωθούν με άλλα άτομα στη δημιουργία σύνθετων σωμάτων.
· Οι κόσμοι και τα έμβια όντα δημιουργούνται από τυχαία γεγονότα λόγω της χαοτικής κίνησης των ατόμων
· Αυτό που αποκαλούμε «ψυχή» είναι σωματική οντότητα με υλικά χαρακτηριστικά, και δεν συνεχίζει να υπάρχει μετά τον θάνατο.
· Η αίσθηση είναι αξιόπιστη, διότι δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από κάτι άλλο πιο αξιόπιστο από αυτήν.
Ο Επίκουρος διαμόρφωσε μια φιλοσοφία βασισμένη στον άνθρωπο και στην επιδίωξη της προσωπικής του ευτυχίας. Έθεσε το άτομο στο κέντρο της φιλοσοφίας του, και δίδαξε μια στάση ζωής προσανατολισμένη στην επίτευξη της προσωπικής του ηδονής (την έννοια δεν την χρησιμοποιεί ο Επίκουρος με το περιεχόμενο που της δίνουμε συνήθως. Αναφέρεται στην απουσία οποιουδήποτε πόνου. Θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε και αταραξία). Οι κανόνες της κοινωνικής συμβίωσης, οι αξίες και οι αρχές μιας κοινωνίας, οι θεσμοί της κτλ δεν εκπορεύονται από καμία άλλη δύναμη πέραν του ατόμου και της προσπάθειάς του να μεγιστοποιήσει την προσωπική του ωφέλεια. Μια ωφελιμιστική οπτική των πραγμάτων που θα επιζήσει ως τις μέρες μας.
Μια τέτοια όμως στάση δεν μπορεί να σταθεί παρά μόνο αν στηρίζεται στα στέρεα θεμέλια της γνώσης της φύσης. Μόνο έτσι μπορεί ο άνθρωπος να απελευθερωθεί από τα δεσμά της θρησκείας, ή οποιασδήποτε άλλης δεισιδαιμονίας, που καταλήγει να ελέγχει την κοινωνική του συμπεριφορά. Όπως λέει και ο ίδιος ο Επίκουρος:
«Δεν είναι δυνατόν να απελευθερωθεί κανείς από τους φόβους για πιο σημαντικά θέματα, εάν δεν γνωρίζει ποιά είναι η φύση του σύμπαντος, και ταράζεται με αυτά που λένε οι μύθοι. Δεν μπορεί συνεπώς να απολαμβάνει ακέραιες τις ηδονές της ζωής, χωρίς την φυσική επιστήμη.»
Αλλιώς ο άνθρωπος γίνεται εύκολα υπόδουλος των φόβων του (και όσων φυσικά εκμεταλλεύονται αυτούς τους φόβους). Η ανεξαρτησία του ανθρώπου προϋποθέτει την απελευθέρωση από τον φόβο του μεταφυσικού. Ενός φόβου που προκύπτει όταν καταργούμε την λογική και την παρατήρηση ως οδηγούς της φιλοσοφίας μας. Πάλι με τα λόγια του Επίκουρου:
«Η μελέτη της φύσης δεν κάνει τους ανθρώπους αλαζόνες και φαφλατάδες, ούτε και τέτοιους που να επιδεικνύουν την, αξιοζήλευτη για πολλούς, μόρφωσή τους, αλλά περήφανους και ανεξάρτητους ανθρώπους που πιστεύουν στην αξία των δικών τους αγαθών και όχι σε ξένα πράγματα.»
Και η μελέτη της φύσης έρχεται με την παρατήρηση και την λογική επεξεργασία της. Αυτή είναι η βάση του εμπειρισμού του Επίκουρου. Ο εμπειριστής δεν στηρίζεται στην θεωρία για να φτιάξει τους κανόνες του αλλά στην προσεκτική παρατήρηση και στο πείραμα, δίνοντας έμφαση στην επαγωγική σκέψη παρά στην αφαιρετική. Για τους εμπειριστές τα στοιχεία προηγούνται της θεωρίας και είναι δυνατόν κάποιος να είναι αντικειμενικός παρατηρητής των στοιχείων.
Το αντίθετο ρεύμα του εμπειρισμού υπήρξε ο ρασιοναλισμός. Οι εκπρόσωποί του πολλοί και διάσημοι. Ο Πλάτωνας, ο Καρτέσιος, ο Λάιμπνιτζ, ο Σπινόζα κτλ. Ο ρασιοναλισμός κάνει διάκριση μεταξύ της a priori γνώσης, που ενυπάρχει στο σύμπαν (πράγμα που δεν δέχεται ο εμπειρισμός) και βγαίνει αφαιρετικά ξεκινώντας από «αναλλοίωτες» αλήθειες, και της a posteriori γνώσης που μπορεί να εξαχθεί επαγωγικά από την παρατήρηση των αισθήσεων. Πολλοί, όπως ο Πλάτωνας, υποτιμούσαν κατάφορα τις αισθήσεις ως πηγή γνώσης. Μιλούσε για μορφές μη αντιληπτές στην πραγματικότητα, κατανοητές μόνο θεωρητικά.
Η λογική πίσω από αυτή την σχολή σκέψης είναι προφανής. Να δημιουργήσει σύγχυση στον άνθρωπο ανάμεσα σε αυτά που βλέπει και αυτά που τον πείθουν να πιστέψει, να πείσει τον άνθρωπο ότι αυτά που αυτός αντιλαμβάνεται δεν είναι η πραγματικότητα, να τον κάνει να φοβάται να αντιμετωπίσει την ζωή με τις δικές του δυνάμεις και κατά συνέπεια να δεχτεί ότι δεν είναι ικανός να σχεδιάσει και να προγραμματίσει ανεξάρτητος τη ζωή του. Ότι πρέπει να υπακούει σε αυτούς που καταλαβαίνουν καλύτερα από εκείνον τα πράγματα και σε κείνους που ξέρουν καλύτερα από κείνον πώς να τα διαχειριστούν. Ο Πλάτωνας μιλούσε για μια ολιγαρχία φιλοσόφων, ενώ προσπάθησε να εφαρμόσει τις ιδέες του με τον τύραννο των Συρακουσών. Είναι κλασική λογική πίσω από κάθε ολοκληρωτική νοοτροπία, κάποιοι άλλοι πάντα είναι σε θέση να γνωρίζουν καλύτερα από το ίδιο τα άτομο το δικό του καλό. Ο Επίκουρος στάθηκε απέναντι σ’αυτές τις λογικές:
«Πρέπει να αναλογιζόμαστε τον αληθινό σκοπό της ζωής έχοντας κατά νου όλες εκείνες τις ολοφάνερες μαρτυρίες των αισθήσεων στις οποίες στηρίζουμε τις απόψεις μας. Ειδάλλως τα πάντα θα είναι γεμάτα αμφιβολία και σύγχυση.»
Αυτή την σύγχυση εκμεταλλεύεται για αιώνες κάθε σύστημα αξιών και πεποιθήσεων που θέλει να καταπνίξει την ανθρώπινη ανεξαρτησία και ελευθερία. Διότι στηρίζουν την αναγκαιότητά τους ακριβώς σε αυτήν την σύγχυση και την αμφιβολία. Ο ελεύθερος άνθρωπος δεν έχει καμία ανάγκη να ρυθμίζει τη ζωή του με βάση τις επιταγές τους (εδώ θα μπορούσαμε να θυμηθούμε και τα περίφημα λόγια του Καζαντζάκη). Εκεί λοιπόν που δεν υπάρχει σύγχυση, αναλαμβάνουν να την δημιουργήσουν. Ένστικτα, αισθήματα, αποκαλύψεις, θείες ενοράσεις, διαλεκτικοί υλισμοί, όλα παίζουν το ίδιο παιχνίδι του εξουσιασμού. Φτάνει να λείπει ο ορθολογισμός και η παρατήρηση της αντικειμενικής πραγματικότητας. Ή με χρήση όρων γενικόλογων, ασαφών και αφηρημένων όπως θεία πρόνοια, θεία χάρη, φυλετική υπεροχή, κοινωνική δικαιοσύνη κτλ που αντιμάχονται κάθε αυστηρή λογική τους ανάλυση.
Κάθε θρησκεία στην ιστορία, κάθε ιδεολογία, κάθε πολιτικό ρεύμα σχεδόν, προσπάθησε να ελέγξει τον άνθρωπο προσφέροντάς του ουτοπίες. Η αποδοχή μιας ουτοπίας είναι εύκολο σε έναν άνθρωπο που έχει καταργήσει την παρατήρηση της πραγματικότητας και την ορθολογική κριτική της. Είναι μια διαρκής προσπάθεια ιδεολογικοποίησης της πραγματικότητας, αντικατάστασης δηλαδή της εμπειρικής πραγματικότητας με μια άλλη ορθότερη, που ανταποκρίνεται στην εκάστοτε κοσμοθεωρία. Και οι μηχανισμοί αυτής της προπαγάνδας είναι τεράστιοι όσο και οι μηχανισμοί της εξουσίας. Αιώνιο πνεύμα, θέλημα θεού, παράδεισος, ανώτερη φυλή, δικτατορία του προλεταριάτου, αταξική κοινωνία είναι απλά λίγα από τα παραδείγματα που οδήγησαν στην σφαγή εκατομμυρίων ανθρώπων και την υποδούλωση δισεκατομμυρίων. Όπως έλεγε και ο επικούρειος Διογένης Οινοανδέας:
«Είναι κατ’ αρχήν οι φόβοι, ο φόβος του Θεού, ο φόβος του θανάτου, ο φόβος του πόνου. Και κοντά σ’αυτούς, είναι όσες επιθυμίες ξεπερνούν τα φυσικά τους όρια. Να ποιες είναι οι ρίζες όλων των κακών.»
Όταν ο άνθρωπος πειστεί να θυσιαστεί για σκοπούς πέρα από τα άμεσα και πραγματικά του συμφέροντα, πάντα θα υπάρχουν αυτοί που θα μαζεύουν και θα απολαμβάνουν τις θυσίες. Γι’ αυτό ο Μπέναρντ Ράσελ έλεγε, αντιλαμβανόμενος τις τυραννικές όψεις των αφηρημένων εννοιών, ότι η ο εμπειρισμός είναι η μόνη φιλοσοφία που είναι συμβατή με την δημοκρατία.
Στην εποχή μας τα πορίσματα των επιστημών μας επιτρέπουν όχι μόνο να κάνουμε την ζωή μας ευκολότερη, να βελτιώνουμε την παραγωγή μας κτλ αλλά να έχουμε πολύ καλύτερη αντίληψη της πραγματικότητας. Είναι πολύ δυσκολότερο για τον σύγχρονο ορθολογικά σκεπτόμενο άνθρωπο να πέσει θύμα των ίδιων πρακτικών που για χιλιετίες εξουσίαζαν την σκέψη του. Ο ορθολογικά σκεπτόμενος άνθρωπος όμως συνεχίζει να αποτελεί την εξαίρεση σε ένα κόσμο όπου φουντώνουν ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, οι φυλετικές διαφορές και ο εθνικιστικός παραλογισμός ενώ νεκρές ιδεολογίες συνεχίζουν να αντιστρατεύονται στην προσπάθεια για πρόοδο του ανθρώπου. Η καλύτερη μελέτη του Επίκουρου έχει ακόμα πάρα πολλά να προσφέρει.
Περλικός Φώτης http://e-rooster.gr/09/2004/56
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου