ΑΝΕΜΟΙ..[Μέρος Β΄]

«Δένοντας» τον άνεμο και λύνοντας τη φαντασία Tης ΑIK. ΠOΛYMEPOY-ΚaMHΛaKH Διευθύντριας του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών H MYΘOΛOΓIΑ αναφέρει ένα νησί πλωτό, ζωσμένο με χάλκινα τείχη, όπου ζει ο Αίολος, ο κλειδοκράτορας των ανέμων. Oταν ο Οδυσσέας, που έφτασε εκεί στην ππεριπλάνησή του, ξεκίνησε να συνεχίσει για την Ιθάκη, ο Αίολος, για να τον βοηθήσει, πήρε ένα μεγάλο ασκί, έκλεισε μέσα του όλους τους ατίθασους ανέμους, εκτός από έναν, τον απαλό Ζέφυρο, και το σφιχτόδεσε με γερή κλωστή στο καράβι του Οδυσσέα. Η αυστηρή εντολή του ήταν να μην ανοίξουν το ασκί στη διάρκεια του ταξιδιού. Oμως ένας από τους συντρόφους του Oδυσσέα, περίεργος, όταν αυτός αποκοιμιέται αποκαμωμένος και ήσυχος γιατί πλησιάζουν την Iθάκη, ανοίγει το ασκί, και τότε ξεπηδούν από μέσα τους όλοι οι άνεμοι, ορμούν στο πέλαγος και σηκώνουν φουρτούνα φοβερή. Η φύση τιμωρεί την απερισκεψία των συντρόφων του Οδυσσέα, που κι άλλες φορές έχουν σταθεί ανίκανοι να διαχειριστούν τα προϊόντα της σοφίας του, με ανεμοθύελλα, που τους ξαναφέρνει εκεί απ' όπου είχαν ξεκινήσει. . Ο Βιργίλιος γράφει (aινειάδα ) ότι ο Αίολος κρατούσε φυλακισμένους τους ανέμους σ' ένα κούφιο βουνό, ενώ ο Οβίδιος (Μεταμορφώσεις J, 262) κάνει λόγο για σπηλιές στις οποίες έκλειναν τους ανέμους. Σύμφωνα με τον Ηρακλείδη (2,8), στην κορυφή του Πηλίου υπήρχε ιερό του Ακραίου Διός, το οποίο επισκέπτονταν οι άνθρωποι ντυμένοι με τομάρια ζώων, για να προσφέρουν θυσία στον θεό. aυτά γίνονταν τον Αύγουστο και αποσκοπούσαν στην ευνοϊκή αλλαγή του καιρού. Τον 5ο αι. π.Χ. ο Εμπεδοκλής διδάσκει τους οπαδούς του πώς να «κόβουν», να καταλαγιάζουν, ή να «σηκώνουν», να απελευθερώνουν, τους ανέμους, όποτε θέλουν. Oταν κάποτε δυνατά μελτέμια απειλούσαν να καταστρέψουν τα δέντρα των ανθρώπων, ο Εμπεδοκλής τούς παρώτρυνε να σφάξουν «όνους» και να απλώσουν τα δέρματά τους ολόγυρα στιςκορυφές των λόφων και των βουνών για «να πιάσουν» τους ανέμους. Tα μελτέμια κόπηκαν, και ο Εμπεδοκλής προσαγορεύτηκε «Κωλυσανέμας»: ο «κωλύων (=εμποδίζων) τους ανέμους». Αλλά και πολύ αργότερα, στο Βυζάντιο, φαίνεται πως συνεχίζονται οι σχετικές συνήθειες καταδεσμεύεσως των ανέμων: «όμοιός εστι τω ανέμω εγκλείοντι», θα γράψει ο Ιωάννης της Κλίμακος για τον ματαιοπονούντα. Απήχηση των αρχαίων μυθολογικών διηγήσεων και δοξασιών βρίσκουμε σε νεοελληνικές παροιμιακές εκφράσεις, όπως «Mαζώνει τον άνεμο στο κολοκύθι» ή «Eχει το διάβολο στ' ασκί», που, όπως επισημαίνει ήδη ο Ν. Γ. Πολίτης (Παροιμίαι, τ. 2, σ. 265), τα παλαιότατα πρότυπά τους μπορούν να αναζητηθούν στους ελληνικούς μύθους «περί καταδέσεως των ανέμων εις βόειον ασκόν» (Οδ. κ 19) και στους ασκούς από δέρμα όνου (Εμπεδοκλής). Σε κάλτσες και στα aνεμοτάφια Ανάλογες παραδόσεις έχουν και άλλοι λαοί. Μια παράδοση, π.χ., των Βάσκων λέει ότι κάποτε κατάφεραν να φυλακίσουν τον νοτιά μέσα σε μια μάλλινη κάλτσα που την έπλεξαν οι γυναίκες, όμως οι ποντικοί τρύπησαν την κάλτσα, και οι άνεμοι ξαμολύθηκαν στο πέλαγος. aπό τον Mεσαίωνα έρχονται πλήθος διηγήσεων για μάγους και μάγισσες που, κατά παραγγελία των ναυτικών, «έδεναν» όλους τους ανέμους, εκτός από εκείνον που ήθελαν οι ναυτικοί να φυσήξει, τον ούριο άνεμο. Η δέσμευση των ανέμων γινόταν είτε στους κόμπους ενός μαντιλιού, ή με το κάρφωμά τους με το μαχαίρι κ.λπ., αλλά κυρίως με το κλείσιμό τους σε ασκούς, σακιά, σπηλιές κ.α. Είναι γνωστό πόσο υποφέρουν πολλά νησιά του Αιγαίου από τους σφοδρούς ανέμους. Ανεμόεσσα είναι το επίθετο που συνήθως συνοδεύει το όνομά τους. Eτσι δικαιολογείται το πρωτόγονο τέλεσμα κατορύξεως των ετησίων ανέμων στην Ικαρία, όπου υπάρχουν δύο τοπωνύμια με την ονομασία «Ανεμοτάφια». Πρόκειται για σωρούς από χώμα σε σχήμα τύμβου, καλυμμένους με πέτρες χαλαζία. Η παράδοση διέσωσε τα εξής: στα παλιά τα χρόνια, πάνω στο βουνό, στη θέση Ανεμοτάφια, μαζεύονταν οι χωριανοί και «ηθάβγασιν τον αέραν». Κάποτε, λέει, πριν από διακόσια χρόνια, ένας δεσπότης, περαστικός, τους είδε και τους ρώτησε τι κάνουν. Του είπαν ότι «θάβγουσι τον αέραν». Κάθησε και κείνος και παρακολούθησε και άκουσε τα λόγια τα μαγικά που λέγαν. Τους πήρε μετά όλους και τους πήγε στην εκκλησία, τον aη Ζαχαρία. Τους είπε πως «αυτό το πράμα η εκκλησία δεν το ευλόγα και άμα το ξανακάνασι να έχουν αφορεσμό. Από τότε δεν ξανάγινε». Τι έκαναν: «Eπαιρναν μια στάμνα ανοιμένη μπροστά, ήπιανέν την ο πιο γέρος και ήβαζεν το στόμαν της σ' ένα λάκκο που ήταν ανοιμένος, και άμα ήπιανεν [άρχιζε] να σφυρίζη, την τάπωνε με το χέριν του και ήλεέν της λόγια που εν τ' ανιστορώ. Yστερις ήβαλλέν την στον λάκκο και έχωνέ την. Yστερις όλοι οι χωριανοί ηπιάνασι κάτι ατσάχους [χαλαζίας] και ηρρίχναν τους από πάνω, ήλεεν ο καθένας από ένα ανάθεμα και κάτι άλλα λόγια μαγικά και ηφεύγασι». Η παράδοση είναι γνωστή στα χωριά Νέγια, Μονοκάμπι και Καταφύγι. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του καταγράψαντος την παράδοση, τα Ανεμοτάφια ήταν στη θέση αρχαίου νεκροταφείου. Eνταφιασμός κατ' έτος των ανέμων μνημονεύεται από τον Παυσανία στην Τιτάνη Κορινθίας, όπου κάθε χρόνο ο ιερεύς σε ιερό της Αθηνάς, όπου υπήρχε και βωμός των ανέμων, πραγματοποιούσε τελετουργία σε τέσσερις βόθρους (=λάκκους) «ημερούμενος των πνευμάτων το άγριον»1. Oπως παρατηρεί ο Φ. Κουκουλές, όχι μόνο τον σίφουνα αλλά και τη βροχή και τον άνεμο καταδένουν. Oτι αυτό γινόταν και τα μεσαιωνικά χρόνια φαίνεται από τα συναξάρια στα οποία αναφέρονται οι γητειές με τις οποίες «εχαλινούτο η θάλασσα και των στοιχείων αι φύσεις απεβιάζοντο». Ο Φώτιος (Νομοκανών ) λέγει ότι «οι διά μαγείας την σωτηρίαν των ανθρώπων ή την σωφροσύνην επιβουλεύοντες τιμωρούνται, ου μην οι προς θεραπείαν των σωμάτων ή την ευετηρίαν των καρπών ποιούντες, οίον βροχήν ή χάλαζαν επέχοντες». Κατάδεσμο ανέμου ίσως υποδεικνύουν και όσα λέγει ο Ι. Τζέτζης σε δύο χωρία: «φασί γαρ οι μηχανικοί και οι τα αρρητουργικά γράφοντες ως εάν τις δελφίνα ποιήση ασκόν, εκδείρας αυτόν, και έχων παρ' εαυτώ ποιήσει πνειν, ον αν βούλοιτο άνεμον», και «Οι τελεσταί μεν λέγουσι και οι θαυματεργάται, αν εξ ιχθύος τις ασκόν ποιήσειε δελφίνος, φυσήσας τούτον δήση τε, προς άνεμον δε θείη, εκείνος μόνος πνεύσειε, σιγήσουσι δ' άλλοι». Στη Σαλαμίνα και τη Θήρα δένουν επίσης τον σφοδρό άνεμο. Στη Σαλαμίνα ο κατάδεσμος γίνεται ως εξής: Πηγαίνουν σε εξωκκλήσι που βρίσκεται σε ύψωμα. Εκεί κλείνουν το παράθυρο προς την πλευρά του πνέοντος ανέμου και εξαρτούν από αυτό ένα κομμάτι δίχτυ ή κλείνουν με λίθους την οπή προς την κατεύθυνση του ανέμου. Στη Θήρα κάνουν την λεγόμενη «αλισουδερή» (λιθοσωρός), ρίχνουν δηλαδή θραύσματα αγγείων στα υπόγεια των σπιτιών, για να θάψουν τον άνεμο. Για τον εξευμενισμό, εξάλλου, του βόρειου ανέμου, στην Κάρυστο χορεύουν, την Πέμπτη της Διακαινησίμου, τον αρχέγονο λατρευτικό Xορό του κυρ Βοριά, ανέμου που στην περιοχή πνέει πράγματι με μανία. Ανάλογο ανοιξιάτικο έθιμο υπάρχει στη Σίφνο και τελείται την Αποκριά. Προσωποποίηση των ανέμων Οι κυριότεροι άνεμοι που επηρεάζουν την αγροτική ζωή στον χώρο της Μεσογείου είναι ο βοριάς και ο νοτιάς. Στον καθένα τους αποδίδεται δική του προσωπικότητα, ακόμη και φύλο με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Ο Βοριάς, άνεμος χειμωνιάτικος, δριμύς, φέρνει το κρύο και το χιόνι, καλά για τον άνθρωπο και τη σοδειά και καταστροφή των εχθρών (παρασίτων, ασθενειών κ.λπ.) των καλλιεργειών. Eίναι αρρενωπός, δυνατός, βίαιος συνήθως: «Ο Βοριάς είναι αντρειωμένος και ξεριζώνει δέντρα. Eτσι γεννήθ'κι». Ο Νότος ή, καλύτερα, η Νοτιά, είναι άνεμος μαλακός, θηλυκός, και φέρνει τις βροχές, το νερό που γεμίζει τα πηγάδια. Yπάρχουν κι άλλοι άνεμοι υπολογίσιμοι -όπως ο νοτιανατολικός, που καίει τα δέντρα, ο νοτιοδυτικός, ο δυτικός και ο βορειοδυτικός, που ρίχνουν το χαλάζι- όμως ο Bοριάς και η Nοτιά είναι και οι δύο πολύ δυνατοί άνεμοι, κι ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο. Ο λαός πιστεύει ότι «όποιος [άνεμος] βαφτιστή με τον Σταυρόν (= όποιος αέρας επικρατεί των Θεοφανείων) αυτός θα κυριαρχήση όλον τον χρόνο»2. Eτσι, στα Γιάννινα, π.χ., πιστεύουν ότι την παραμονή των Θεοφανείων παλαίβουν οι aνεμοι και ότι νικητής και κύριος του πεδίου της μάχης είναι αυτός που πνέει την ώρα της κατάδυσης του Σταυρού. Γενικά οι aνεμοι, που ονομάζονται και Kαιροί, παλέβουν τον χειμώνα, κι όποιος νικήσει θα πνέει διαρκώς και λάβρος όλον τον χρόνο. Λέγεται μάλιστα στην περίπτωση αυτή, «το πήρε», ή «νίκησεν» ο Βοριάς, ο Νότος κ.λπ. Oταν η πάλη είναι αμφίρροπη και δεν κριθεί καθαρός νικητής, τότε λέγεται ότι οι Καιροί «δέρνονται»3. Γύρω από την αναμέτρηση αυτή των προσωποποιημένων ανέμων, πλέκονται ποικίλες αφηγήσεις που εξιστορούν τους λόγους της επικράτησης: «Ο Βοριάς με τη Νοτιά μάλωναν. Παραπονιέται η Νοτιά γιατί το χειμώνα τραβάει ο Βοριάς και δεν αφήνει και αυτήν να τραβήξει. Ο Βοριάς, για να λείψη το παράπονο, της έδωκε την άδεια να τραβάει αυτή. Από τότε κι ύστερα τραβάει και η Νοτιά το χειμώνα. Αλλά από τη γλύκα που εκανε ο καιρός γιόμισε ο τόπος φίδια. Τα φίδια πηγαίνανε να πάρουν την κόρη της Νοτιάς. Η Νοτιά τότε παρακάλεσε το Βοριά να την απαλλάξει από αυτό το κακό. Ο Βοριάς είπε στη Νοτιά να κάμη πως δίνει την κόρη της στα φίδια αλλά να καταφέρη το συμπεθερικό να πάη για τη νύφη από κει που τραβάει αυτός. Η Νοτιά έκαμε έτσι. Κατάφερε τα φίδια να πάνε από κει. Μόλις το συμπεθερικό του φιδιού εξεκίνησε, φύσηξε ο Βοριάς και ξεπάτωσε όλα τα φίδια. Από κει και δώθε τραβάει ο Βοριάς το χειμώνα, γιατί αν τράβαγε η Νοτιά θα γινότανε πολλά φίδια και θα μας έτρωγαν»4. aλλοτε πάλι, προσωποιημένοι οι άνεμοι στοιχηματίζουν ποιος απ' τους δυο θα αφαιρέσει το χειμωνιάτικο ρούχο του βοσκού. Mια από τις πολλές σχετικές παραδόσεις, που καταλήγουν συνήθως στην επικράτηση του Βοριά, λέει πως, «Eβαλαν στοίχημα ο Νότος με τον Βοριάν, ποιος θα πάρη την κάπα του γέρου. Ο Νότος άρχισε και φυσούσε πολύ δυνατά. Ο γέρος επήγε και εκρύφτηκε κάτω από ένα δέντρο. Εκεί εφύσαε πολύ. Μετά επήγε μέσα στο στάβλο. Εκεί από την πολλή ζέστη έβγαλε την κάπα του. Μετά εφύσηξε ο Βοριάς και ο γέρος έχασε αμέσως την κάπα του, διότι ήτανε πολύ δυνατός. Eμεινε γυμνός. Τότε ο Νότος εκάλεσε το Βοριά και του είπε: σε παραδέχομαι, είσαι συ ο πιο δυνατός και από τους δυο μας. Είσαι από τους δυό μας ο πιο δυνατός. Είσαι βασιλιάς μας»5. Για το θέμα του φύλου των ανέμων, έχουν γραφεί ενδιαφέροντα. Ο Ι. Θ. Κακριδής, στο σύντομο άρθρο του «Αρσενικοί και θηλυκοί άνεμοι, νερά και λόγια»6 αναφέρεται στην πληροφορία του Ν. Καζαντζάκη ότι «στην Κρήτη το βοριά τον λένε αρσενικό άνεμο, και το νοτιά θηλυκό», χωρίς περισσότερες λεπτομέρειες. Ο Στ. Δ. Hμελλος, στην επίσης σύντομη μελέτη του «Αρσενικός και θηλυκός - Μερικές παρατηρήσεις και σχόλια»7 προεκτείνει και τεκμηριώνει την πληροφορία του Ν. Καζαντζάκη με υλικό και από άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου. Δανειζόμαστε από τον καθηγητή Στ. Ημελλο8 τις πληροφορίες που μας ενδιαφέρουν για τη λαϊκή αντίληψη περί του αρσενικού ανέμου, του Bοριά, και του θηλυκού, της Nοτιάς. Eτσι, εκτός από την Κρήτη και την Τήλο9, στη Θήρα ο λαός «φαντάζεται τον Βοριά ως σερνικό καιρό και σταθερό, και τη Νοτιά ως θηλυκό καιρό και άστατο». Στο Καστελόριζο πιστεύεται ότι «ο Βοριάς είν' άντρας τσ' η Νοτιά γυναίκα», πράγμα που σημαίνει, κατά τον πληροφορητή, τη δύναμη της πνοής και του ψύχους του πρώτου και την αδυναμία του δευτέρου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει σχετική μαγική ενέργεια από τα Ψαρά, κατά την οποία «για να παύση η Nοτιά, σε μια κόκκινη κλωστή δένουν τις Μαρουσάδες, την κλωστή αυτήν τη δένουν στην πόρτα του σπιτιού που κάθεται άνδρας. Το πρωί που θα βγη, θα σπάση την κλωστή και έτσι θα σπάση και η Nοτιά. Oταν είναι Nοτιά και θέλουν Bοριά, αργά τη νύχτα πηγαίνουν σε σπίτι που μένει μόνον άνδρας και χτυπούν με πέτρα το σπίτι παρακαλώντας να γυρίσει ο καιρός. Το ίδιο γίνεται, όταν αντί για βορρά θέλουν νότο, τότε πηγαίνουν σε σπίτι που μένουν μόνον γυναίκες». Πιστεύεται επίσης ότι εάν κατά την ημέρα του γάμου πνέει βόρειος άνεμος θα γεννηθούν αρσενικά τέκνα, ενώ αν πνέει νότιος θα γεννηθούν θηλυκά. Η δοξασία περί του βορρά ως αρρενοποιού και του νότου ως θηλυγόνου, η οποία ανάγεται στον Αριστοτέλη και αναφέρεται από πολλούς Eλληνες και Λατίνους συγγραφείς, αφορά δε όχι μόνο τα ζώα, αλλά και στους ανθρώπους, αποδίδεται από τον Στ. Hμελλο σε πρόληψη, σύμφωνα με την οποία ο βορράς, ως ισχυρότερος σε σχέση με τον νότο, συντελεί στη γέννηση αρρένων, δηλ. τέκνων ισχυρού φύλου, ο δε νότος τέκνων του ασθενούς φύλου. Προφανώς, η σφοδρότητα του Bοριά, η ψυχρότητα την οποία μεταφέρει, αλλά και η καθαρή και υγιεινή ατμόσφαιρα που εξασφαλίζει, του προσδίδουν χαρακτηριστικά ανδρικά, σε αντιδιαστολή προς τη νοτιά, με τη νοσηρή υγρασία, αντίληψη αρχαία, βυζαντινή και γενικότερα διαχρονική. «Οτιδήποτε γίνεται κατά τον χρόνο που πνέει ο βοριάς έχει θετικό αποτέλεσμα, τα δέντρα που κόβονται δεν σκουληκιάζουν, δεν σαπίζουν, σε αντίθεση με τον νοτιά, που είναι θηλυκός καιρός, μαλακός». «Ο γαρμπής (ΝΔ άνεμος, ισχυρός) είναι παρακλάδι του βοριά, είναι αρσενικός καιρός κι αυτός, οι νοτιάδες είναι θηλυκοί. Ο βοριάς λέγεται και άντρας»9. Η ηλικία των ανέμων Αλλά και ηλικία έχουν οι άνεμοι, τα στάδια της οποίας διακρίνονται για τη δύναμη ή την αδυναμία τους. Eτσι, οι συμβουλές προς τους ναυτικούς, που αυτοί κυρίως εξαρτώνται από την πνοή των ανέμων, είναι: «Γέρο Βοριάν αρμένιζε τσαι Νότομ παλληκάρι»10, ή «...Σιρόκο παλληκάρι» (ο Σιρόκος είναι νοτιοανατολικός άνεμος), παροιμιακός λόγος που σημαίνει ότι ο μεν βορράς είναι στην αρχή σφοδρός όμως σιγά σιγά κοπάζει, γίνεται ακίνδυνος για τους πλέοντες. Αντίθετα ο νότος είναι σιγανός στην αρχή και δυναμώνει στη συνέχεια. Ο Ν. Γ. Πολίτης παρατηρεί ότι στην παροιμία: «ο λήγων βορέας προσωποποιείται ως γέροντας και ο αρχόμενος νότος ως νεανίας». Την ίδια παρατήρηση, ως συμβουλή, υποδηλώνει και ο αρχαίος παροιμιακός λόγος, χωρίς ωστόσο προσωποποιία: «αρχομένου τε νότου και λήγοντος βορέου», ενν. «δει πλειν»11. ο. Το τραγούδι του κυρ Βοριά Πολύ γνωστό και διαδεδομένο στον ανεμόπληκτο χώρο του Αρχιπελάγους είναι το τραγούδι του κυρ Βοριά, ο οποίος προειδοποιεί («παραγγέλνει») όλα τα καράβια να πιάσουν λιμάνι γιατί σκοπεύει να φυσήξει. Στην προειδοποίησή του αυτή, που την αντιλαμβάνονται οι έμπειροι ναυτικοί, υπακούουν όλοι και πιάνουν λιμάνι απάνεμο. Πάντοτε όμως ο παράτολμος καπετάνιος, που έχει νέο ναυτόπουλο και, προφανώς, όχι τόσο έμπειρο στην παρατήρηση του καιρού, αψηφά την ορμή του βοριά, με αποτέλεσμα να «γεμίσει η θάλασσα πανιά κι οι άκρες παλληκάρια». Ο κυρ Βοριάς παρήγγελλε σε όλα τα καράβια (ή Δεληβοριάς εφύσηξε π' ούλα τα καραβάκια) ....... Oσα καράβια ήτανε, ούλα λιμιόνα πιάσαν ....... Δε σε φοβάμαι, κυρ Βοριά, όσο κι ανε φυσήξης Eχου καράβι μπρούτζινο, κουπιά μαλαματένια. και Ο κυρ Βουργιάς παράγγειλι ουλών τωγ καραβιώνι, Κι όσα καράβια τ' άηκουσαν, όλα λιμάνι πιάνουν. Κι ένα καράβι Κρητικό πίσου του παραγγέλλει. Δε σι φοβούμαι, κυρ Βουργιά, στο νου μου δε σε βάνου. και Ο κυρ βοριάς εμήνυσε μαντάτο στα καράβια: - Καράβια π' αρμενίζετε, κάτεργα που κινάτε, τρέξετε στα λιμάνια σας, γιατί θε να φυσήξω... (Βρύσες Αποκορώνου). Δεν είναι όλα αυτά πολύ μακριά από την περιγραφή του aισχύλου (Αγαμέμνων, 650-660): «Νύχτα ήταν όταν σηκώθηκαν τα φοβερά κύματα. Του Θρακιά η δύναμη χτυπούσε τα καράβια μεταξύ τους. Κι αυτά, σαν πρόβατα που κερατοκτυπιούνται, μεσ' στη μανία της θάλασσας και στη θαλασσοδαρμένη ζάλη του κυκλώνα, αφανίστηκαν, σαν να τα σαλαγούσε βοσκός αδέξιος. Και όταν έφεξε το λαμπρό φως του ήλιου, βλέπομε το Αιγαίο πέλαγος κατάσπαρτο από νεκρούς Αχαιών και συντρίμματα πλοίων».12πηγή http://www.hellasres.gr/Greek/aiolos/Oi%20anemoi%20s

<><><><><><><><><>  Από τον αέρα στα αερόφωνα Του ΛΑΜΠΡΟΥ ΛΙΑΒΑ Ενομουσικολόγου, αναπλ. Καθηγητή Παν/μίου Αθηνών, δ/ντή Μουσείου Λαϊκών Οργάνων Ο ήχος μπορεί να γεννιέται από την παλμική κίνηση, τη δόνηση κάποιας ηχογόνου πηγής, για τη διάδοση του, όμως, χρειάζεται απαραιτήτως τον αέρα. Ο ήχος δεν διαδίδεται στο κενό! Μόνο με τη διέγερση των μορίων του αέρα φτάνει από την ηχογόνο πηγή στο ακουστικό αισθητήριο και έτσι γίνεται αντιληπτός. Γι' αυτό και συχνά στις μυθολογίες και στις ιερές διηγήσεις περί Γενέσεως, σε διαφόρους λαούς και θρησκείες, δίπλα στη ζωοποιό δύναμη της θεϊκής "πνοής" που "εμφυσά" το Άγιο "Πνεύμα" παρατάσσεται, εξίσου σημαντική, η γενεσιουργός δύναμη του ήχου: "Εν αρχή ήν ο Λόγος και ο Λόγος ήν προς τον Θεόν και Θεός ήν ο Λόγος.... Και είπεν ο Θεός: Γεννηθήτω φώς!... Και εγένετο!" Το Πνεύμα, λοιπόν, ως θεϊκή πνοή και ο ήχος προϋπάρχουν συμβολικά όλων των άλλων στοιχείων της Δημιουργίας, συνδεδεμένα με την πρωταρχική ουσία και δομή του Σύμπαντος, με την "Ουράνια Αρμονία", η οποία από την απώτατη αρχαιότητα έως σήμερα αποτέλεσε το αντικείμενο μύθων φιλοσοφικών δοκιμίων και επιστημονικών θεωριών. Ας θυμηθούμε ότι όχι μόνο συμβολικά αλλά και νομικά η έναρξη της ζωής στο νεογέννητο ταυτίζεται με την πρώτη ανάσα που πιστοποιείται με το πρώτο κλάμα, δηλαδή με τον ήχο! Αν δεν κλάψει το μωρό θεωρείται ότι γεννήθηκε μεν, αλλά νεκρό. Με αυτή την έννοια η φυσιολογία της ανθρώπινης αναπνοής συνδέεται με την κοσμική "πνοή" ως πηγή ενέργειας-ζωής, απ' όπου όλα προέρχονται και όπου όλα καταλήγουν όταν ο άνθρωπος "πνέει τα λοίσθια" και εκπνέει. Γι' αυτό και το ανθρώπινο γένος, σ' όλα τα μήκη και πλάτη και σ' όλες τις ιστορικές περιόδους, προσπάθησε συνειδητά να ελέγξει την αναπνοή του, και να οργανώσει το φύσημά του, καθώς και τις ακουστικές-ηχητικές ιδιότητές τους. Στην αρχαία ελληνική μυθολογία ο Αμφίων έχτισε τα Κυκλώπεια Τείχη της Θήβας με τους ήχους της λύρας του κι έτσι οι επτά πύλες της πόλης αντιστοιχούν στις επτά χορδές του οργάνου, ενώ παράλληλα είναι γνωστή η κατεδάφιση των Τειχών της Ιεριχούς με το φύσημα από τις σάλπιγγες, που υπενθυμίζει ότι, εκτός της γενεσιουργού, έχουμε και την καταστροφική δύναμη του ήχου. Κατ' αναλογίαν, στην περσική μυθολογία ο Θεός του Καλού και ο Θεός του Κακού έχουν ο καθένας τον "προσωπικό του ήχο" και με αυτόν χτίζουν ή καταστρέφουν αντίστοιχα. Το στοιχείο αυτό διαπιστώνουμε στις μαγικο-θρησκευτικές τελετουργίες όλων των λαών, όπου θεωρείται ότι ο δαίμονας, το "πνεύμα", που καθοδηγεί ή καταλαμβάνει (θετικά ή αρνητικά) τον άνθρωπο έχει τον δικό του ήχο τον οποίο καλούμαστε να εντοπίσουμε και να αναπαράγουμε στις περιπτώσεις που θέλουμε να το επικαλεστούμε ή να το εξορκίσουμε. Και ο ήχος αυτός μπορεί να είναι είτε λόγος (ένα συγκεκριμένο κείμενο-ξόρκι, προσευχή κλπ.) είτε μουσική (με τον ήχο κάποιου μουσικού οργάνου, συχνά αερόφωνου, όπως ο φρυγικός αυλός στην αρχαία διονυσιακή λατρεία) ή, ακόμη αποτελεσματικότερα, ο συνδυασμός των δύο (λόγου και μουσικής) μέσα από μια θεσμοθετημένη τελετουργία. Αέρας-γλώσσα-μουσική Έτσι λοιπόν, με τον συνειδητό έλεγχο του αέρα και με την οργάνωση του ήχου που προκύπτει από την αναπνοή και το φύσημα, για σκοπούς πρακτικούς και συμβολικούς, γεννήθηκαν τα δύο κυριότερα συστήματα-κώδικες έκφρασης και επικοινωνίας: η γλώσσα και η μουσική. Με κοινή καταγωγή που στη συνέχεια, για πρακτικούς κυρίως λόγους, διαφοροποιήθηκαν. Η γλώσσα ως σύστημα ηχητικής επικοινωνίας αποκτά μονοσημία (ανάμεσα σε σημαίνον και σημαινόμενο) και επιβάλλεται-διδάσκεται από νηπιακή ηλικία και από την ομάδα σε όλα τα μέλη της ως όργανο συνεννόησης. Ενώ η μουσική αποκτά έναν περισσότερο εξειδικευμένο χαρακτήρα, ως ένας διαφορετικός κώδικας ηχητικής έκφρασης και επικοινωνίας, με αξιοσημείωτη ελευθερία που προκύπτει από την πολυσημία του ήχου στις εκάστοτε πρακτικές ή συμβολικές επιτελέσεις όπου καλείται να λειτουργήσει. Γι' αυτό και είναι ιδιαίτερα σημαντικές οι περιστάσεις όπου τα δύο ηχητικά συστήματα (γλώσσα και μουσική) έρχονται να συν-λειτουργήσουν, όπως λ.χ. συμβαίνει στο τραγούδι. Ένας λόγος που τραγουδιέται φορτίζεται, αποκτά πολυσημία, γίνεται λόγος μαγικός, όπως στα κάλαντα, στα τραγούδια του γάμου ή στις θρησκευτικές τελετουργίες. Αλλά και στις περισσότερες περιπτώσεις όπου έχουμε καθαρά οργανική μουσική υπονοείται το τραγούδι και μιλάμε για τη "φωνή" του οργάνου, ενώ σε όλους τους πολιτισμούς η ονοματολογία που αναφέρεται στα οργανολογικά μέρη επιβεβαιώνεται τη συμβολική ταύτιση του οργάνου με το ανθρώπινο σώμα: κουφάρι, κεφάλι, χέρι, μάτια, αυτιά, γλώσσα, χείλη του οργάνου κ.ο.κ. Στη Δαχομέη λ.χ. στις τρομπέτες από ελεφαντόδοντο που χρησιμοποιούσαν στις θρησκευτικές τελετουργίες κρεμούσαν κόκκαλα από ανθρώπινες γνάθους (δηλ. το κόκκαλο που συνδέεται με το στόμα, την ομιλία και το τραγούδι) συνδέοντας συμβολικά το όργανο με τις φωνές των πνευμάτων. Μύθοι και παραδόσεις Σε όλους τους λαούς συναντάμε μύθους και παραδόσεις όπου τα μουσικά όργανα αποτελούν μεσάζοντες ανάμεσα στη θεϊκή φωνή και στους ανθρώπους και αυτό ισχύει στα αερόφωνα - πνευστά ή "εμπνευστά", όπως τα ονόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες, που κατ' εξοχήν συνδέονται με τη θεϊκή "πνοή". Οι Άραβες χρονικογράφοι παραδίδουν δυο εξαιρετικά ενδιαφέρουσες αναφορές που συνδέονται με αυτή τη ζωοποιό δύναμη της φωνής και του πνευστού μουσικού οργάνου. Η πρώτη ανατρέχει στη δημιουργία του Αδάμ όπου ο Αλλάχ δεν του εμφυσά τη ζωή, όπως στη Γένεση, αλλά προσκαλεί την ψυχή να κατοικήσει εντός του μέσα από το τραγούδι!... "Ο Αλλάχ", διηγούνται οι χρονικογράφοι, "αφού έφτιαξε τον Αδάμ από πηλό, θέλησε να του δώσει και ψυχή για να ζωντανέψει. Αλλά η ψυχή, θεϊκή καθώς είναι, αρνήθηκε να μπει στο σώμα που ήταν από ύλη. Ο Αλλάχ τότε διέταξε έναν άγγελο να μπει στο άψυχο σώμα του Αδάμ. Όταν ο άγγελος μπήκε, άρχισε να τραγουδάει στο μακάμ izal. Η ψυχή μαλάκωσε και με τη σειρά της πέρασε στο σώμα. Τότε ο άγγελος εξαφανίστηκε. Αλλά η ψυχή, μόλις ένιωσε πως η φωνή του σώπασε, θέλησε να εγκαταλείψει κι αυτή το κορμί. Όμως ο Αδάμ, που στο μεταξύ είχε ζωντανέψει, άρχισε να τραγουδάει και η ψυχή εκστασιασμένη έμεινε για πάντα μέσα στο κορμί του ανθρώπου...". Το δίδαγμα; Αν θέλουμε να έχουμε ψυχή μέσα μας πρέπει να τραγουδάμε. Προσοχή όμως, τους κατάλληλους ήχους! Στη δεύτερη, εξίσου συμβολική αναφορά ο Προφήτης Μωάμεθ εμπιστεύτηκε λίγο πριν από τον θάνατό του στον διάδοχό του Αλή τα μεγάλα απόκρυφα μυστικά που δεν έπρεπε ν' αποκαλύψει σε κανέναν. Ο Αλή τα κράτησε σιωπηλός επί 40 ημέρες, αλλά, καθώς δεν μπορούσε ν' αντέξει πλέον το τεράστιο βάρος του αποκρυφισμού, κατέφυγε στην έρημο, βρήκε ένα πηγάδι όπου έβαλε το κεφάλι του και τα εξομολογήθηκε αλαφρώνοντας την καρδιά του. Από τις σταγόνες του ιδρώτα που έπεσαν στο πηγάδι φύτρωσε μια μεγάλη καλαμιά κι ένας βοσκός που πέρασε απ' εκεί έκοψε καλάμι κι έφτιαξε μια φλογέρα. Η μουσική αυτού του οργάνου ήταν θεσπέσια και οδηγούσε σε θεϊκή έκσταση τους ακροατές. Όταν ο βοσκός έπαιξε μπροστά στον Προφήτη αυτός του είπε: "Αυτές οι μελωδίες είναι το απόσταγμα των μεγάλων μυστηρίων που αποκάλυψα στον Αλή, γι' αυτό και μόνον όσοι έχουν καθαρή καρδιά και πίστη μπορούν στον ήχο του αυλού ν' ακούσουν τα μυστικά της ζωής και να χαρούν, γιατί η πίστη είναι χαρά και πάθος!..." Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι η μακριά καλαμένια φλογέρα, το νέι, παραμένει το ιερό έργο του Σουφισμού, δηλαδή του ισλαμικού μυστικισμού και οι δερβίσηδες αναγνωρίζουν σ' αυτόν τον άνθρωπο που βρίσκεται στη διάθεση της θεϊκής πνοής. Επίσης εξίσου συμβολική είναι και η κατασκευή του, καθώς οι τρύπες ανοίγονται μ' ένα πυρωμένο σίδερο, όπως το θεϊκό πυρ, το πάθος της πίστης, κυριολεκτικά "κουρδίζει" τον άνθρωπο, τον συντονίζει με την παγκόσμια αρμονία. Συμβολισμοί Το καλάμι στους περισσότερους λαούς αποτελεί το απλούστερο αερόφωνο μουσικό όργανο, που συνδέεται συμβολικά και με την γονιμότητα της γης και την προσπάθεια του ανθρώπου να κυριαρχήσει πάνω στη φύση, χρησιμοποιώντας υλικά από το περιβάλλον του μέσα από ομοιο ο παθητικές τελετουργίες. Ήδη ο Λουκρήτιος στο σύγγραμά του για τη φύση των πραγμάτων (De Natura Rerum, V, 1380) έγραφε για τα φυσήματα του ζεφύρου ανάμεσα στις καλαμιές (αυτό που αργότερα θα οριστεί ως "αιολική άρπα") που δίδαξαν στους ανθρώπους των αγρών πώς να φυσάνε μέσα σ' ένα καλάμι. Κι έτσι, τα φυτά παίρνοντας ζωή από τα δάχτυλα των μουσικών μεγαλώνουν κι αναπτύσσονται!..." Έτσι, αν στον αέρα αποδίδονται δυνάμεις γονιμικές κι αναγεννητικές, το αερόφωνο μουσικό όργανο ως συμβολικός αντιπρόσωπος της θεϊκής πνοής και των πνευμάτων συνδέεται άμεσα με τη ζωή, τη γονιμότητα, τη σεξουαλικότητα. Αυτόν τον χαρακτήρα έχει και ο φαλλικός συμβολισμός ο οποίος αποδίδεται σε παγκόσμιο επίπεδο στους αυλούς. Επίσης ανάλογα συμβολικό - ερωτικό χαρακτήρα συναντάμε και στον αυλό του Πάνα, τη σύριγγα του Πανός, πολυκάλαμο αυλό, παραπέμποντας στον αρχαίο μύθο για την ανολοκλήρωτη ένωση του Θεού με τη νύμφη που πραγματοποιείται τελικά με τη μεταμόρφωσή της σε καλάμι και μουσικό όργανο. Εκτός όμως από το καλάμι, στα παραδοσιακά αερόφωνα έχουμε κι άλλο ένα υλικό, εξίσου έντονα συμβολικό που επίσης συνδέεται με τη ζωή, την αναγέννηση και τη γονιμότητα: το κόκκαλο. Ξεκινώντας από τις απλές κοκάλινες σφυρίχτρες που βρέθηκαν στα σπήλαια της παλαιολιθικής εποχής ως τους οστέινους αυλούς από κόκκαλα συνήθως πτηνών ή και ανθρώπινα, όπως ακόμη έως σήμερα συνηθίζουν στις ιερές τελετουργίες στο Θιβέτ. Αλλά και στην Ελλάδα, όνειρο κάθε βοσκού ήταν μια φλογέρα από κόκκαλο αετού στην οποία συχνά απέδιδαν και μαγικές ιδιότητες, όπως έχουν αποτυπωθεί στο δημοτικό υ\τραγούδι για τον βοσκό και τη νεράιδα: -Φύλα, Γιάννη μ', τα πρόβατα, φύλα, Γιάννη μ', τα γίδια σε μονοδένδρι μη σταθείς, σε πεύκο μη σταλίσεις, κι απάνω σε ξερή κορφή φλουέρα μη λαλήσεις. Κι ο Γιάννης επαράηκουσε της μάνας του τα λόγια. Σε μονοδένδρι στάθηκε, Σε πεύκο πάει σταλίζει, Κι απάνω σε ψηλή κορφή Λαλάει τη φλουέρα. Και βγαίν' η Λάμια του γιαλού Κι η Λάμια του πελάου. -Λάλα το. Γιάννη μ', λάλα το τα' ώριο σου το τραγούδι, κι αν σ΄ αποστάσω λάλημα, ν- εγώ θενά σε φάω κι αν μ' αποστάσεις στο χορό, Γιάννη μ', να με πάρεις. Σαράντα μέρες λάλαγε, Πέσαν τα δάχτυλά του, κι απάνω στις σαράντα δυο Της παίρνει το μαντίλι. πηγή http://www.hellasres.gr/Greek/aiolos/Oi%20anemoi%20sti% Συνεχίζεται....