ΠΟΡΤΑΡΑ

ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ

ΠΟΡΤΑΡΑ

ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ

Στη νησίδα του Βάκχου, στη Νάξο

Άλλοι λένε πως ο ναός είναι του Απόλλωνα, γιατί η Πορτάρα στρέφεται στη Δήλο, λίκνο του Θεού του ήλιου. Κι άλλοι πάλι λένε πως αυτός ο εντυπωσιακός ναός στη Νάξο δεν μπορεί παρά να ανήκει στον «ιδιοκτήτη» του νησιού από τα μυθικά ακόμη χρόνια, τον Διόνυσο.

Αυτή είναι η Πορτάρα του ήλιου

Διάσημη και μοναδική, αυτή η πόρτα του ήλιου στις Κυκλάδες. Η Πορτάρα της Νάξου. Εντυπωσιακή για το μέγεθος και την κατασκευή της, μοιάζει να στέκεται στην αιωνιότητα και να οδηγεί στο πουθενά.

Μια πόρτα αίνιγμα. Η πόρτα ενός μεγάλου ναού των αρχαϊκών χρόνων, έστω κι αν αυτός ο ναός δεν τελείωσε ποτέ. Η κατασκευή του έμεινε σχεδόν στα βάθρα.

Ένας εντυπωσιακός ναός, όσο και η Πορτάρα του. Μόνο που ακόμη και οι αρχαιολόγοι διαφωνούν για ποιο θεό προοριζόταν αυτό το Ιερό. Άλλοι λένε πως ς ο ναός είναι του Απόλλωνα, γιατί η Πορτάρα στρέφεται στη Δήλο, λίκνο του Θεού του ήλιου. Κι άλλοι πάλι λένε πως αυτός ο εντυπωσιακός ναός στη Νάξο δεν μπορεί παρά να ανήκει στον «ιδιοκτήτη» του νησιού από τα μυθικά ακόμη χρόνια, τον Διόνυσο.

Όπως και να έχουν τα πράγματα, η Πορτάρα είναι σήμερα ένα πολυαποτυπωμένο αξιοθέατο με κάθε τρόπο, που ταξιδεύει ανά τον κόσμο. Έχει αποτυπωθεί σε γκραβούρες, σε πίνακες ζωγραφικής, σε φωτογραφίες.

Πρωτίστως, αυτή η γιγάντια κατασκευή μοιάζει κατά τρόπο οξύμωρο με ένα κομψοτέχνημα. Από μακριά, άλλωστε, έτσι φαντάζει, σαν ένα κόσμημα πάνω στο λόφο Παλάτια, αριστερά καθώς προσεγγίζει το πλοίο το λιμάνι.

Η νησίδα Παλάτια όπως φαίνεται από την Γρόττα, μια περιοχή με Μυκηναϊκά αρχαιολογικά ευρήματα

Η ονομασία «Παλάτια» έχει να κάνει προφανώς με αυτό το Ναό και είναι φανερό ότι προέρχεται από τη λέξη Παλλάς, που δεν είναι άλλο από το επίθετο της Αθηνάς. Επειδή όμως η Αθηνά δεν φαίνεται να έχει παρτίδες με τη Νάξο, θα καταφύγουμε στη δεύτερη ερμηνεία για τη λέξη «Παλλάς», που στην προκειμένη περίπτωση σημαίνει: Παρθένος, Κόρη. Αυτή η δεύτερη ερμηνεία έχει ενδιαφέρον, καθώς η Νάξος συνδέεται με μια Κόρη των προϊστορικών χρόνων, που δεν είναι άλλη από την Αριάδνη, την πριγκίπισσα της Κνωσού.

Αριάδνη (ή Αριάγνη), σημαίνει: Παρθένος. Ταυτόχρονα, η Αριάδνη είναι και Κόρη, σύμφωνα με τη λατρεία της Μεγάλης Μητέρας Θεάς στην Κρήτη των Ανακτορικών Χρόνων. Είναι η Κόρη της Βασίλισσας Πασιφάης (δηλαδή της Βασίλισσας Σελήνης).

Το πρότυπο Πασιφάης-Αριάδνης, από τη φεγγαρολατρική Μινωική Κρήτη, θα γίνει αργότερα, στους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους το δίδυμο Δήμητρα-Περσεφόνη, που λατρεύεται και στη Νάξο, σε ένα εντυπωσιακό, τελεστήριο ιερό, που τα ερείπιά του βρίσκονται στη θέση Σαγκρί.

Ο άκρως ερωτικός γάμος του Διόνυσου με την Αριάδνη στη Νάξο. Ο θεός προσπαθεί να περάσει ένα δαχτυλίδι στο δάχτυλο της Αριάδνης, ενώ πάνω από το κεφάλι της διακρίνεται το στεφάνι των γάμων. Φτιαγμένο με αστέρια, που δεν είναι άλλο από έναν πολύ γνωστό αστερισμό σήμερα, του Βορείου Ημισφαιρίου, που λέγεται «Βόρειος Στέφανος», (Corona Borealis) η «Στέμμα της Αριάδνης»

Το σημαντικό ενδεχομένως, είναι ότι στη Νάξο διεξάγεται ένας πολύ ενδιαφέρων μύθος, που αφορά τον Διόνυσο, την Αριάδνη και τον Θησέα.

Ο Μύθος αυτός θέλει τον Θησέα να εγκαταλείπει την Αριάδνη στη Νάξο, κατ’ εντολή της Παλλάδος Αθηνάς. (Να που υπάρχει τελικά και …ολίγη από Αθηνά, στην ιστορία). Η Αριάδνη, σύμφωνα με το μύθο, είχε ακολουθήσει τον Θησέα, όταν εκείνος έφυγε από την Κρήτη, έχοντας σκοτώσει προηγουμένως τον Μινώταυρο, με τη βοήθεια της Αριάδνης.

Ο συμβολισμός αυτού του μύθου είναι σημαντικός, γιατί δηλώνει το τέλος μιας εποχής και την αρχή μιας καινούριας. Το πέρασμα από τη Μητριαρχία στην Πατριαρχία.  Το πέρασμα από τη λατρεία του φεγγαριού, στη λατρεία του ήλιου. Το πέρασμα σε ένα άλλο πολιτισμό, πολύ διαφορετικό.

Η καινούρια Θεά-Κόρη, η Αθηνά εκπαραθυρώνει βίαια την παλιά Θνητή Πριγκίπισσα-Κόρη, την Αριάδνη, διατάσσοντας τον Θησέα να την εγκαταλείψει στη Νάξο.

Μια σύγχρονη ζωγραφική απεικόνιση της Αριάδνης στη Νάξο, από τον Vanterlyn. Η Αριάδνη στη Νάξο ήταν ανά τους αιώνες ένα προσφιλές θέμα για μουσικούς και ζωγράφους σε ολόκληρο τον κόσμο.

Οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις δυο αυτές Κόρες, αυτή που απέρχεται (την Αριάδνη) και αυτή που εισβάλλει (την Αθηνά), είναι μεγάλες.

Η Αριάδνη, είναι η κατά φύση  έκφραση του ερωτισμού, καθώς είναι Ιέρεια που συμμετέχει στις ιεροτελεστίες του οργιαστικού Ιερού Γάμου.

Αντίθετα, η Αθηνά είναι μια θεά «ανήρατος» (δεν έχει ερωτική συμπεριφορά) και «αμήτωρ» (δεν έχει γεννηθεί καν από μητέρα)! Είναι μια γυναίκα θεά, που κατά ένα αφύσικο τρόπο αρνείται τη γυναικεία φύση της και ο γενέθλιος  μύθος που την περιβάλλει, τη θέλει να γεννιέται από το κεφάλι του Δία.

Να λοιπόν, που αυτή η Πορτάρα στη Νάξο γίνεται στην ουσία ένα σπουδαίο πέρασμα από τη Μητριαρχία στην Πατριαρχία, από την Αριάδνη στην Αθηνά, από τη λατρεία του Φεγγαριού, στη λατρεία του Ήλιου, από τη λατρεία της φύσης και τον φυσικό νόμο, στο νόμο του… Εγκεφάλου, έστω κι αν αυτός ο εγκέφαλος ανήκει στον Δία.

Και η δεύτερη, λιγότερο γνωστή στους πολλούς ονομασία που συνοδεύει αυτή τη νησίδα με την Πορτάρα παραπέμπει στον Διόνυσο. Νησίδα του Βάκχου, είναι η ονομασία και είναι ξεκάθαρη.

Μια Τρίτη ονομασία της νησίδας αυτής είναι εντελώς ουδέτερη, καθώς το όνομα Στρογγυλή δεν αφορά ούτε τον Απόλλωνα, ούτε τον Διόνυσο. 

Ορισμένοι επικαλούνται τον προσανατολισμό που έχει η Πορτάρα για να χρεώσουν εκ τούτου και μόνο το Ναό αυτό στον Απόλλωνα, επειδή η Πορτάρα βλέπει τη Δήλο, το λίκνο του Θεού, τον τόπο γέννησής του από τη Λητώ.

 Και ο μύθος όμως του Θησέα με τον Διόνυσο και την Αριάδνη έχει επόμενο σταθμό του τη Δήλο του Απόλλωνα, γιατί εκεί καταπλέει ο Θησέας, αφού προηγουμένως «ξεφορτώθηκε» την Αριάδνη στη Νάξο, καθ’ ον τρόπο του όρισε η Αθηνά.

Ο μύθος όμως είναι παλιός και ο Ναός στον οποίο ανήκει η Πορτάρα θεμελιώνεται μόλις τον 6^ο π.Χ. αιώνα, από τον τύραννο της Νάξου, Λύγδαμη.

Συνεπώς, ένας αρχαϊκός Ναός δεν μπορεί να ταυτίζεται με ένα προϊστορικό μύθο. Ο μόνος, απ’ ό,τι φαίνεται που γνώριζε την αλήθεια γι’ αυτό το Ναό ήταν ο Λύγδαμης, και το μυστικό το έχει πάρει μαζί του.

Από τη θέση της η Πορτάρα στέκεται απέναντι στη Χώρα της Νάξου και εποπτεύει το Λιμάνι.

Ωστόσο, η Πορτάρα είναι από μόνη της πλέον ένας αιώνιος μύθος!

Ένας μύθος αρχιτεκτονικός, καθώς αυτή η βαριά κατασκευή μοιάζει να ισορροπεί με τον πιο ανάλαφρο τρόπο ανάμεσα θάλασσας και ουρανού, σ’ ένα βαθύ μπλε κι ένα γαλάζιο.

Είναι ο μύθος του ήλιου, γιατί τα καλοκαίρια μαζεύει πλήθος ρομαντικούς ολόγυρά της, που προσπαθούν να δουν μέσα από αυτή το ηλιοβασίλεμα, να τη φωτογραφίσουν και να φωτογραφηθούν σε ερωτικά καρέ, ενώπιον του ήλιου, που κατεβαίνει κατακόκκινος από τον ουρανό και χάνεται στη θάλασσα.

Η Πορτάρα είναι γεωμετρία των αισθήσεων!

Βαριά, επιβλητικά, μονοκόμματα τα μάρμαρα που την απαρτίζουν έχουν πάνω από 6 μέτρα μάκρος το καθένα και βάρος 20 τόνους.

Μέσα από την επιβλητική Πορτάρα διακρίνεται το Κάστρο του Μάρκου Σανούδου, που επιστέφει τη Χώρα της Νάξου.

Εκεί γύρω στον 7^ο και 6^ο π.Χ. αιώνα, η Νάξος επιδίδεται σε εντυπωσιακές μαρμάρινες κατασκευές, όπως και υπερμεγέθη γλυπτά, πολλά από τα οποία τα στέλνει και εκτός Νάξου, αφιερώματα στη γειτονική Δήλο του Απόλλωνα (Άνδηρο Λεόντων, Κολοσσός των Ναξίων), αλλά και στους Δελφούς (Σφίγγα των Ναξίων).

Νάξιοι είναι οι πρώτοι τεχνίτες που αποτολμούν να κατασκευάσουν μεγάλα οικοδομήματα εξ ολοκλήρου από μάρμαρο. Οι ίδιοι είναι εξαίρετοι τεχνίτες και καλλιτέχνες, που η φήμη τους ταξιδεύει εκτός Νάξου και γίνονται περιζήτητοι.

Έργα των αρχαϊκών χρόνων είναι και δυο περίφημοι Ναοί από μάρμαρο, που τα ερείπιά τους σώζονται σήμερα στη Νάξο. Ο ένας προς τιμήν του Διόνυσου, στα Υρια, και ο δεύτερος προς τιμήν της Δήμητρας, στο Σαγκρί.

Όμως, αυτός ο Ναός που θεμελιώνεται εκεί γύρω στο 530 π.Χ. είναι μια εξαιρετικά φιλόδοξη κατασκευή, αν και δεν θα ευτυχήσει να ευοδωθεί. Ο φιλόδοξος Λύγδαμης καταφέρνει με τη βοήθεια του φίλου του, Πεισίστρατου να αρπάξει την εξουσία και να εγκαταστήσει τυραννία στη Νάξο, από το 540 π.Χ. μέχρι και το 524 π.Χ. οπότε και αποκαθηλώνεται η εξουσία του από τους Λακεδαιμόνιους.  

Ένας μεγαλοπρεπής Εκατόμπεδος Ναός (έχει δηλαδή μήκος 100 πόδια ή 30,48 μέτρα), για τον οποίο δεν διασώζονται πολλά πράγματα, ακριβώς γιατί δεν ολοκληρώθηκε η κατασκευή του. Μια πιθανή αιτία που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ η κατασκευή αυτού του Ναού είναι ενδεχομένως ο πόλεμος που ξέσπασε ανάμεσα στη Σάμο και τη Νάξο.

Ένας Ναός μεταξύ Απόλλωνα (για τον οποίο οι Νάξιοι τρέφουν μια ξεχωριστή λατρεία) και Διόνυσου (που οι Νάξιοι τον τιμούν κατ’ εξοχήν).

Το κεφάλι του γενειοφόρου Κούρου στο νταμάρι του Απόλλωνα, παραπέμπει στον Διόνυσο

Την ίδια εκείνη εποχή με τη θεμελίωση του εκατόμπεδου Ναού στη νησίδα Παλάτια, στα νταμάρια της Νάξου βρίσκονται σε εξέλιξη οι εργασίες για την κατασκευή τριών γιγαντιαίων αγαλμάτων. Πρόκειται για τους τρεις γνωστούς μέχρι και τις μέρες μας Κούρους που έχουν εγκαταλειφθεί μισοτελειωμένοι στα νταμάρια.

Δυο από αυτούς τους Κούρους, με προχωρημένη τη λάξευσή τους, βρίσκονται στους Μέλανες, ενώ ο τρίτος βρίσκεται στο χωριό Απόλλωνας. Αυτός ο τελευταίος, γενειοφόρος καθώς είναι, παραπέμπει στον Διόνυσο και το ύψος του είναι 10,10 μέτρα.

Θα μπορούσε να είναι μια υπόθεση εργασίας, ότι αυτά τα γιγαντιαία αγάλματα που λαξεύονται στα νταμάρια της Νάξου την ίδια ακριβώς περίοδο που θεμελιώνεται και ο εκατόμπεδος Ναός στα Παλάτια, προορίζονται γι’ αυτόν ακριβώς το Ναό.

Ίσως να είναι και ο λόγος για τον οποίο αυτά τα αγάλματα έχουν εγκαταλειφθεί μισοτελειωμένα, μια και ο Ναός που ήταν ο προορισμός τους δεν θα τελείωνε ποτέ.

Ο μισολαξεμένος Κούρος-Διόνυσος στο νταμάρι του Απόλλωνα. Ένα γιγαντιαίο άγαλμα, που το ύψος του ξεπερνά τα 10 μέτρα.

Μια παράδοση, που οι ρίζες της χάνονται βαθειά στο χρόνο, λέει ότι ο Θησέας εγκατέλειψε την Αριάδνη σ’ αυτή τη νησίδα, για να τη βρει ο Διόνυσος και να την παντρευτεί.

Η νησίδα παλάτια μέχρι και το 1919 δεν συνδεόταν με τη Νάξο, όπως συμβαίνει σήμερα. Τότε κατασκευάσθηκε ο μίσχος της ξηράς, που τη συνδέει με το λιμάνι.

Αυτός ο τεχνητός μίσχος ξηράς συνδέει από το 1919, τη νησίδα Παλάτια με τη Χώρα της Νάξου.

Ένα μέρος από το μαρμάρινο δάπεδο του αρχαϊκού Ναού, όπως σώζεται σήμερα, πίσω από την Πορτάρα.

Τον 6^ο μ.Χ. αιώνα ό,τι σώζεται από τον αρχαϊκό Ναό στη νησίδα Παλάτια, δέχεται απανωτές επιδρομές. Πάνω στον εκατόμπεδο Ναό θεμελιώνεται μια Χριστιανική εκκλησία, ενώ αργότερα, στην περίοδο της Φραγκοκρατίας μαρμάρινα δομικά στοιχεία του Ναού αρπάζονται  και χρησιμοποιούνται στην κατασκευή του κάστρου της  Χώρας.

Μόνο η Πορτάρα θα τη γλιτώσει εξ αιτίας του όγκου και του βάρους που έχουν τα μάρμαρά της. Αυτή η κατασκευή δεν ήταν εύκολο να διαλυθεί…

Εικοσιέξι αιώνες τη δέρνει ο Ποσειδώνας με τα κύματά του και η αλμύρα της θάλασσας τρυγάει τα μάρμαρά της. Κατασπαραγμένη από ετερόκλητους άρπαγες αυτή η γιγαντιαία πόρτα στέκει από πείσμα.

Είναι η πόρτα στο μεγάλο μπλε που απλώνεται μπροστά της. Μια πόρτα στο Αρχιπέλαγο.  Η πύλη του χρόνου. Η Πορτάρα, γιατί αυτή η λέξη θαρρώ, τα λέει όλα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το άρθρο αυτό έχει δημοσιευθεί στο περιοδικό «ως3», τον Δεκέμβριο του 2006.πηγήhttp://zervonikolakis.lastros.net/