ΚΥΠΡΙΔΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ.......[Μέρος Ε΄]

Η παρουσία Ελλήνων αποίκων στο νησί κατά το 12ο και τον 1 Ιο αι.

π.Χ. επιβεβαιώνεται από τους μύθους ίδρυσης πόλεων στην Κύπρο από

Έλληνες ήρωες μετά τον Τρωικό Πόλεμο και από τις αρχαιολογικές μαρ­

τυρίες.53 Αυτή η περίοδος ήταν πρωταρχικής σημασίας για την Κύπρο,

γιατί ήρθε αντιμέτωπη με ένα εντελώς νέο πολιτισμό. Αυτή είναι η

εποχή που ο Αγαπήνορας και οι σύντροφοι του έφτασαν στην Πάφο.

Είναι ίσως και η εποχή που θεά της Κύπρου έγινε η Αφροδίτη για τους

Έλληνες.

Ο Αγαπήνορας και οι σύντροφοι του έφθασαν από την Αρκαδία

στην Πάφο, μια πλούσια πόλη όπου βασίλευε, όπως προαναφέραμε, ο

Κινύρας. Εγκαταστάθηκαν στην πόλη, απέκτησαν με τον καιρό πολιτική

δύναμη, χωρίς να αποκλείουμε και το ενδεχόμενο να κατέλαβαν την πολι­

τική εξουσία με τη βία. Ο Αγαπήνορας υπέταξε τον αυτόχθονα πληθυσμό,

αλλά αντιμετώπισε με σεβασμό την τοπική θρησκεία. Θα τον εντυπωσίασε

ο παράξενος χαρακτήρας, το μεγαλείο και η δύναμη της θεάς, που υπό

μορφή μεγάλης κωνικής πέτρας λατρευόταν στο ιερό της. Όπως οι

άλλες ανατολικές θεές, έτσι και αυτή προστάτευε τον βασιλιά και το κρά­

τος του, και ο βασιλιάς ήταν ο υπηρέτης της. Οι τελετουργίες προς τιμήν

της θα ήταν λαμπρές και εντυπωσιακές. Ο Αγαπήνορας ενδεχομένως θεώ­

ρησε πώς η προστασία της λατρείας της θεάς θα είχε ευεργετικά για τον

ίδιο αποτελέσματα και ότι θα του εξασφάλιζε το σεβασμό του ντόπιου

πληθυσμού. Για να δείξει έμπρακτα το ενδιαφέρον του για τη λατρεία της

θεάς, ίδρυσε ένα νέο περίλαμπρο ιερό. Έκτισε τον περίβολο με τερά­

στιους πελεκητούς λίθους, τεχνική γνωστή στους Έλληνες αλλά και

στον ντόπιο πληθυσμό, και εισήγαγε σύμβολα της δικής του θρησκείας,

τα "κέρατα καθοσιώσεως". Σύμφωνα με τις ανατολικές συνήθειες, η

θεά ήταν γνωστή ως "Δέσποινα" ή "Κυρά". Ο τίτλος αυτός μεταφράστηκε

στη Μυκηναϊκή ελληνική γλώσσα, την ονόμασε "\νανασσα"=βασίλισ-

σα. Αυτό είναι το όνομα με το οποίο ήταν γνωστή η θεά της Πάφου ως

τον 3ο αι. π.Χ. Είχε όμως ίσως και ένα ανατολικό όνομα, πιθανόν

"Aphort" ή "Aphrot". Με την πάροδο του χρόνου έγινε "Aphrodita", ένα

όνομα που θύμιζε τον αφρό της θάλασσας από τον οποίο θρυλούνταν ότι

γεννήθηκε. Είναι ίσως τότε που η κυπριακή θεά πήρε το ελληνικό όνομα

Αφροδίτη.

Τα παραπάνω δεν είναι παραμύθι. Βασίζονται εν πολλοίς σε αρχαι­

ολογικές μαρτυρίες ή γραπτές πηγές και σύγχρονη επιστημονική έρευνα.

Είναι γεγονός ότι η παρουσία των Ελλήνων έγινε έντονα αισθητή στην

Πάφο κατά το 12ο ή 11ο αι. π.Χ.,54 όπου βρέθηκε και η πρώτη επιγραφή

στην ελληνική γλώσσα,55 και όπου το ιερό της Πάφου, αν και ανατολι-

κού τύπου, έχει στοιχεία ελληνικά.56 Η μετάφραση στα ελληνικά

"Wavaooa" του ανατολικού ονόματος της θεάς "η Κυρά βασίλισσα"

είναι βάσιμη.57 Ακόμα και η ετυμολογική ερμηνεία του ονόματος της

Αφροδίτης από το ανατολικό όνομα Athort, παρόλο που φαίνεται εξε­

ζητημένη, εντούτοις έχει τους υποστηρικτές της.58

Η Αφροδίτη λατρευόταν στο ιερό της Πάφου ως τα Ρωμαϊκά χρόνια,

όπως προαναφέραμε, υπό μορφή κωνικής πέτρας, στοιχείο που μάλλον

ξάφνιαζε τους επισκέπτες του ιερού, αλλά γινόταν δεκτό ως μια από τις

ιδιαιτερότητες της λατρείας της Κύπριας Θεάς.59 Παρόλο που δεν υπήρ­

χε στην Ανατολή παρόμοιος κωνικός λατρευτικός λίθος (βαίτυλος), η

συνήθεια αυτή προήλθε πιθανότατα από την Ανατολή, όπου ήταν γνωστή

η λατρεία λίθων.59a

Η κυπριακή θεά ήταν πάντοτε για τους Έλληνες μια παντοδύναμη θεά

που δέσποζε πάνω από όλα τα ζωντανά όντα, παρόμοια της Inanna -

Ishtar που ήταν η Βασίλισσα του Ουρανού και της Γης. Έτσι την περιέ­

γραψε ο Σοφοκλής σε ένα απόσπασμα χαμένης τραγωδίας του. Υπάρχει

παρόμοια περιγραφή στον Ορφικό Ύμνο.60 Όπως η Inanna της Μεσο­

ποταμίας που αποτελούσε ένα μείγμα αντιθέσεων και υπερβολών, μπο­

ρούσε να προξενήσει το καλό ή το κακό. Είχε συμπόνια αλλά ήταν

συνάμα σκληρή και εκδικητική εναντίον όσων την περιφρονούσαν.

---

Κρατούσε στα χέρια της όλο τον πλούτο της χώρας, προνοούσε για

την ευφορία των αγρών και ίσως για την παραγωγή χαλκού. Η Inanna -

Ishtar είχε ιερά στη Μεσοποταμία που χρησίμευαν και ως αποθήκες

σιτηρών και οι ιέρειες έλεγχαν την παραγωγή μαζί με άλλο προσωπικό.

Η θεά της Κύπρου, σε συνδυασμό με ένα θεό, συνδεόταν με την παρα­

γωγή του χαλκού.61 Και οι δύο θεότητες παριστάνονταν να στέκονται

πάνω σε βάσεις σε σχήμα ταλάντου χαλκού και στα ιερά της Αφροδίτης

υπήρχαν εργαστήρια κατεργασίας χαλκού. Με βάση αυτή την ιδιότητα της

Αφροδίτης, οι Έλληνες φαντάστηκαν το μυθικό γάμο της Αφροδίτης με

το θεό Ήφαιστο.62 Ήδη από την Ύστερη Χαλκοκρατία, η θεά της

Κύπρου παριστάνεται με μια δέσμη σφραγίδων που κρέμονται από το

λαιμό της ως χαρακτηριστικό της γνώρισμα, που υποδηλούσε ίσως τη

σχέση της με τον έλεγχο της παραγωγής. Μια επιγραφή του 2ου αι.

π.Χ. αναφέρει μια γιορτή στην Αμαθούντα, όπου υπήρχε περίφημος

ναός της Αφροδίτης.63 Κατά τη διάρκεια της γιορτής πρόσφεραν στη θεά

θυσίες για χάρη εκείνων που καλλιεργούσαν τη γη, για την ευημερία των

ανθρώπων και την ευφορία των αγρών.

Όπως η Inanna - Ishtar είχε μεταβεί στον Αδη και θρηνούσε το νεαρό

θεό Dammouzi/Tammouz, η θεά της Κύπρου θρηνούσε τον Αδωνη, που

μερικές μυθολογικές παραδόσεις τοποθετούν τη γέννηση, τη ζωή, τους

έρωτες και το θάνατο του στην Κύπρο.64 Ο Αδωνης φέρεται ως γιος του

Κινύρα και γεννήθηκε από την ίδια του τη θυγατέρα που μεταμορφώθηκε

σε δέντρο. Σύμφωνα με μια άλλη παράδοση, ήταν ο τρυφερός βλαστός

την ίδιας της Αφροδίτης. Αέγεται πως ερωτεύτηκαν με πάθος σε διάφο-

ρα μέρη του νησιού αλλά τελικά ο φθονερός Άρης τον σκότωσε. Σύμφωνα

με τη μυθολογία, η Αφροδίτη τον θρηνούσε και μπορούσε να τον φέρει

στον άνω κόσμο μόνο για δύο τρίτα του χρόνου.

Ο Παυσανίας αναφέρει ότι υπήρχε ναός της Αφροδίτης και του

Άδωνη στην Αμαθούντα, μια πόλη που διατηρούσε πανάρχαιες θρη­

σκευτικές τελετές. Σε έναν Ορφικό Ύμνο αναφέρεται ότι κάθε χρόνο γί­

νονταν θρησκευτικές τελετές στην Κύπρο, με πρωτοβουλία νεαρών κορι­

τσιών προς τιμήν του Άδωνη και της Αφροδίτης. Στη Βύβλο επίσης

υπήρχαν ιερά όπου λάμβαναν χώρα μυστικές τελετές προς τιμήν του

Άδωνη. Το όνομα του στη σημιτική γλώσσα σημαίνει "Κύριος". Ήταν

ασφαλώς μια ανατολική θεότητα που σχετιζόταν με τον κύκλο της βλά­

στησης. Ο θάνατος του σήμαινε τη στειρότητα της φύσης. Τον επανέφερνε

από το θάνατο στη ζωή η θεά της γονιμότητας, όπως αναφέρεται σε πολ­

λές ανατολικές θρησκείες. Η σχέση του με τη συροπαλαιστινιακή ακτή και

τον Κινύρα υποδηλοί ότι ήταν ένα από τα ανατολικά στοιχεία που υιο­

θέτησε η Κυπριακή θρησκεία. Ο Ησύχιος αναφέρει άλλα ονόματα του

Άδωνη στην κυπριακή διάλεκτο που υπονοούν μια πανάρχαια λατρεία

που μεταγενέστερα εξομοιώθηκε με τη φοινικική λατρεία του Άδωνη.

Ένα χαρακτηριστικό της θεάς της Κύπρου είναι η στενή της σχέση με

τη βασιλεία. Ακόμη και στον 4ο αι. π.Χ. οι βασιλείς της Πάφου αποκα­

λούσαν τους εαυτούς τους στις αναθηματικές επιγραφές "ιερείς της

βασίλισσας".65 Υπάρχουν κείμενα που αναφέρονται στην Αφροδίτη ως

φίλη, ερωμένη ή ακόμη πόρνη του Κινύρα,66 που ασφαλώς υποδηλοί

κάποια σεξουαλική σχέση ανάμεσα τους. Αυτό το φαινόμενο μπορεί να

ερμηνευθεί ως ιερός γάμος, κατά τη διάρκεια του οποίου ο βασιλιάς

συνευρισκόταν με την ιέρεια που αντιπροσώπευε τη θεά, για να εξα­

σφαλισθεί η σταθερότητα της πολιτείας και η ευημερία της χώρας. Ανα­

φέρεται ότι ο Κινύρας μετέθεσε τα όργια προς τιμήν της Αφροδίτης από

τη νύκτα στη μέρα, που σημαίνει ότι λάμβανε χώρα μια δημόσια τελετή

που αντιστοιχεί, όπως υποθέτουν οι επιστήμονες, με τον ιερό γάμο στη

Μεσοποταμία. Αλλά δεν έχουμε άλλες πιο ουσιαστικές πληροφορίες

γι' αυτό τον ανατολικό θεσμό στην Κύπρο. Μερικά παρόμοια κείμενα,

ένα στην Οδύσσεια και δύο στους Ομηρικούς Ύμνους,^1

περιγράφουν το

στόλισμα της θεάς στο ιερό της στην Πάφο, με έμφαση στην επάλειψη της

με λάδι αθανασίας και το ντύσιμο της με θαυμαστά ενδύματα και πολύ­

τιμα στολίδια, που περιλαμβάνουν στέμμα και σκουλαρίκια. Οι περι­

γραφές αυτές θα είχαν την έμπνευση τους στο στόλισμα της θεάς για τον

ιερό γάμο.

Σύμφωνα με το μύθο, η Αφροδίτη φορούσε ένα ειδικό στολίδι που

αναφέρεται ως κεστός ιμάς,68 ένα είδος μαγικής ζώνης που προκαλούσε

τον πόθο. Αυτό το μέρος της ενδυμασίας της θυμίζει τα διάφορα ιερά και

μαγικά στολίδια που φορούσαν οι Ανατολικές θεές, όπως η Inanna -

Ishtar, στολίδια που έπρεπε να αφαιρέσει η θεά όταν κατέβηκε στον

Άδη. Στους ιστορικούς χρόνους η θεά της Κύπρου και οι ιέρειες της πα­

ριστάνονταν με πλούσια κοσμήματα που θεωρούνται ιδιαιτερότητα της

κυπριακής τέχνης σε αντίθεση με την ελληνική τέχνη. Ίσως αυτό να

αποτελεί κατάλοιπο πανάρχαιων θρησκευτικών εθίμων.

Η ιερή πορνεία ήταν έθιμο που αναφέρει μόνο ο Ηρόδοτος,69 ως

χαρακτηριστικό της Αφροδίτης της Βαβυλώνας και της Κύπρου. Γνω­

ρίζουμε πως ιερά αφιερωμένα σε ανατολικές θεές, περιλάμβαναν ανάμεσα

στο προσωπικό τους γυναίκες και άνδρες που επιδίδονταν σε σεξουα-

λικές πράξεις, παρόλο που δεν χαρακτηρίζονται πορνεία. Ο Ηρόδοτος

περιγράφει ένα έθιμο στο ιερό της Αφροδίτης στη Βαβυλώνα (ταυτίζει

την Ασσυριακή Μύλιττα με την Αφροδίτη) σύμφωνα με το οποίο η κάθε

γυναίκα όφειλε να κάνει έρωτα μια φορά στη ζωή της με ένα ξένο. Οι

γυναίκες κάθονταν στο ιερό με στέμμα στο κεφάλι και περίμεναν ένα

ξένο να τις επιλέξει, λέγοντας τους "επικαλούμαι για σένα τη θεά Μύ­

λιττα". Ευθύς μετά η γυναίκα έκανε έρωτα μαζί του εκτός του ιερού. Ο

Ηρόδοτος αναφέρει ότι υπήρχε παρόμοιο έθιμο σε μερικά μέρη της

Κύπρου. Ο γραπτός διάκοσμος στο εσωτερικό ενός πινακίου του 6ου αι.

π.Χ.70 παριστάνει ίσως σκηνή ιερής πορνείας στους ιερούς κήπους του

ιερού. Μεταγενέστεροι συγγραφείς αναφέρουν την προγαμιαία πορνεία

ως κυπριακό έθιμο,71 που ήταν ίσως παραφθορά του αρχικού εθίμου.

Μπορούμε να βρούμε μερικές άλλες αναφορές σε αυτό το έθιμο που σχε­

τίζονται με τις Προποιτήδες γυναίκες ή θυγατέρες του Κινύρα στην

Αμαθούντα, αλλά σε αυτές τις παραδόσεις η Αφροδίτη προβάλλει την

πορνεία ως τιμωρία για τις γυναίκες που περιφρονούν τις δυνάμεις

της.72 Σύμφωνα με τον Οβίδιο73 στη Σαλαμίνα υπήρχε ναός της προκύ­

πτουσας Αφροδίτης ("Αφροδίτης στο παράθυρο"), σύμβολο της ιερής

πορνείας. Το επίθετο αυτό, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ήταν επίσης επί­

θετο της Αφροδίτης στην Κύπρο.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό της Αφροδίτης της Κύπρου ήταν η αμφι-

σεξουαλικότητά της.74 Η αρχαιότερη αναφορά σε αυτή της την ιδιότητα

βρίσκεται στον Κύπριο συγγραφέα Παίονα της Αμαθούντας, που τον

αναφέρει ο Θεόφραστος, σύμφωνα με τον οποίο η Κυπρία θεά μπορού­

σε να μεταμορφωθεί σε άνδρα. Ο Αριστοφάνης γνώριζε την ύπαρξη

αυτής της αμφισεξουαλικής θεάς που ονομάζετο Αφροδίτη. Ο Ησύχιος

επιβεβαιώνει ότι ο Αφρόδιτος ήταν ο Ερμαφρόδιτος. Ο Μακρόβιος δίνει

την εκτενέστερη αναφορά σε αυτό το φαινόμενο που είναι γνωστό και

από πολλές πηγές, δηλώνοντας ότι στην Κύπρο υπήρχε άγαλμα γενειο­

φόρου Αφροδίτης ντυμένο γυναίκα, γεγονός που επιβεβαιώνεται από

πολλονς συγγραφείς. Η ύπαρξη μιας τέτοιας θεότητας τοποθετείται σε

μια περίπτωση στην Αμαθούντα, όπου υπάρχουν κατάλοιπα κάποιας

πανάρχαιας θρησκείας. Μερικά ειδώλια και ένα άγαλμα της Αφροδίτης

αναφέρονται συχνά ως τεκμήρια του αμφισεξουαλικού χαρακτήρα της

θεάς, χωρίς όμως να υπάρχει για αυτό καμιά βεβαιότητα. Θα υπάρχει

όμως κάποια αλήθεια σε αυτές τις αναφορές. Αυτός ο αμφισεξουαλικός

χαρακτήρας υπάρχει και στη θεά Inanna-Ishtar, που μπορούσε να θεω­

ρηθεί θεά όσο και θεός.75

Μια άλλη αμυδρή ένδειξη της ομοιότητας της Κυπρίας θεάς με την

Inanna-Ishtar θα μπορούσε να είναι το επίθετο "έγχειος"76 που υπαινίσ­

σεται το φιλοπόλεμο χαρακτήρα της, που είναι όμοιος με εκείνο της

ανατολικής θεάς. Αυτά τα στοιχεία θα ενέπνευσαν ίσως το μύθο για τις

σχέσεις της Αφροδίτης με τον Αρη και τις παρεμβάσεις της στον Τρωικό

Πόλεμο, τις οποίες διακωμώδησε ο Όμηρος.

Αυτές οι περίεργες όψεις της Κυπρίας θεάς θα μπορούσαν να πάνε

πίσω στη 2η χιλιετηρίδα π.Χ., όταν η κυπριακή θρησκεία βρισκόταν

κάτω από την έντονη επίδραση της Ανατολής. Στην πραγματικότητα, ολό­

κληρη η μυθολογία που περιβάλλει την Αφροδίτη μπορεί να ερμηνευτεί

από την κυπρο-ανατολική της καταγωγή. Οι Έλληνες είχαν ειδικότητα

στο να ωραιοποιούν και να δίνουν ανθρώπινο χαρακτήρα στους θεούς

και να προσδίδουν ευφάνταστη ποιητική έκφραση στην πραγματικότητα.

Η ανατολική θεά της γονιμότητας μετατράπηκε σε θεά της ομορφιάς και

του έρωτα, αναμειγμένη σε μύριες ερωτικές περιπέτειες. Δεν είναι απί­

θανο οι Έλληνες να συνάντησαν στην Κύπρο τη θεά που αποκάλεσαν

Σ

Αφροδίτη και να άλλαξαν το χαρακτήρα της για να την εντάξουν στο

δικό τους Πάνθεον. Η παρουσία των Ελλήνων στην Κύπρο το 12ο και

11ο αι. π.Χ. ήταν αρκετά ισχυρή ώστε να αρχίσουν να εξελληνίζουν το

νησί χάρη στη θαυμαστή συμβίωση Ελλήνων και Κυπρίων. Κατά τον ίδιο

τρόπο, οι Έλληνες ρίζωσαν τόσο βαθιά στο νησί ώστε να γνωρίσουν τις

ανατολικές θεότητες, να τις υιοθετήσουν και να τις εξελληνίσουν. Οι επα­

φές που είχαν με την κυπρο-ανατολική θρησκεία συντέλεσαν στη δια­

μόρφωση της ταυτότητας και της εικόνας της Αφροδίτης όπως επικρά­

τησαν στην ελληνική μυθολογία και τέχνη. Αλλά δεν μπορούμε να ξέρου­

με με βεβαιότητα αν η λατρεία και η άσκηση της έφτασαν στην Ελλάδα

από την Κύπρο. Δεν έχουμε αρκετές πληροφορίες για χώρους λατρείας

της Αφροδίτης στην Ελλάδα πριν τον 7ο αι. π.Χ. παρόλο που αυτοί μπο­

ρεί να περιλαμβάνουν χώρους λατρείας διαφόρων προελεύσεων. Οι

γνώσεις μας για την Αφροδίτη στην αρχαία Ελλάδα περιορίζονται στην

κλασική και στις μεταγενέστερες περιόδους.

Κατά τους αιώνες που ακολούθησαν τον Μυκηναϊκό αποικισμό η

Κύπρος δέχτηκε περισσότερες ελληνικές επιδράσεις που βαθμιαία άλλα­

ξαν τον χαρακτήρα της θεάς της Κύπρου, η οποία όμως δεν άλλαξε εντε­

λώς τις ανατολικές της ιδιαιτερότητες.

Είναι γνωστό ότι Κρήτες εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο κατά τον 11ο

αι. π.Χ., ίσως εγκαταλείποντας την πατρίδα τους που πρόσφατα είχε

υποστεί την κάθοδο των Δωριέων. Η παρουσία τους έγινε αισθητή μέσω

των νέων θρησκευτικών στοιχείων που είχαν εισαχθεί.77 Σύμφωνα με την

παράδοση, ο Θησέας επιστρέφοντας από την Κρήτη εγκατέλειψε την

έγκυο Αριάδνη στην Κύπρο, όπου πέθανε κατά τη διάρκεια του τοκετού.

Οι Κύπριοι τοποθέτησαν τον τάφο της στην Αμαθούντα.78 Πράγματι, τον

11ο π.Χ. ένας νέος τύπος πήλινου ειδωλίου παρουσιάζεται στην Κύπρο

σε πλείστα από τα γνωστά ιερά: έχει κυλινδρικό σώμα, με κυρτό χαρα­

κτηριστικό τα υψωμένα χέρια.79 Τα ειδώλια αυτά φορούν μια εντυπω­

σιακή "τιάρα" στο κεφάλι, όπως ακριβώς και τα Υστερομινωϊκά ειδώλια.

Αυτός ο νέος τύπος της θεάς υιοθετήθηκε ευρύτατα από τους Κυπρίους

και επέζησε ως την Αρχαϊκή περίοδο

(Εικ. 12). Τα νέα αυτά ειδώλια δεν

τοποθετήθηκαν σε τάφους, όπως τα

περισσότερα ειδώλια των προηγούμε­

νων περιόδων, αλλά σε ιερά. Δεν ήταν

γυμνά ούτε παρουσίαζαν τα χαρακτη­

ριστικά της γονιμότητας, όπως τα

ειδώλια ανατολικού τύπου που

κυριαρχούσαν προηγουμένως. Ήταν,

αντιθέτως, μεγαλοπρεπή, με μακρύ

ένδυμα συχνά διακοσμημένο με ται­

νίες, περιδέραια, φτιαγμένο πρόσω­

πο και ψηλή τιάρα. Θα πρέπει να

παριστάνουν ή την ίδια τη θεά ή τις

ιέρειες της. Η χειρονομία των υψωμέ­

νων χεριών έχει ερμηνευθεί ως ευλο­

γία της θεάς ή επίκληση χάριτος για

.

Τα ειδώλια αυτά αποκάλυψαν μια

πολύ σημαντική αλλαγή στη θρησκευ­

τική συνείδηση, στην οποία μπορούμε να διαπιστώσουμε την πολύ σημα­

ντική συμβολή του ελληνικού πνεύματος. Σε αυτή την περίπτωση η θεά δεν

θεωρήθηκε θεά της γονιμότητας, αλλά μια επιβλητική θεότητα γεμάτη

μεγαλείο και σοβαρότητα. Η ιδιότητα της ως συνοδός του νεκρού εγκα­

ταλείφθηκε. Έγινε η Κυρία του Ιερού. Υπάρχουν μερικά ωραιότατα δείγ­

ματα αυτού του τύπου, όπως για παράδειγμα τρία υψηλά ειδώλια που βρέ-

θηκαν στο χώρο του ναού της Αφροδίτης στην Πάφο.80 Φορούν, ανάμεσα

σε άλλα στολίδια, ένα μακρύ διπλό ιμάντα με μικρά αντικείμενα, πιθα­

νότατα σφραγίδες που παραμένουν έκτοτε σύμβολα της θεάς ή της ιέρει­

ας της. Στο κατώτερο μέρος του ενδύματος τους υπάρχει ένα είδος κεντη­

μένης ταινίας ως ιερατικό σύμβολο. Υπάρχουν και άλλα ωραία παρα­

δείγματα αυτού του τύπου,81 αλλά χωρίς κανένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό

γνώρισμα.82 Αυτός ο τύπος ειδωλίου με υψωμένα χέρια φαίνεται ότι

ήταν η λαϊκή έκφραση της λατρείας της μεγαλοπρεπούς θεάς από τους

Κυπρίους από τον 1 Ιο ως τον 6ο αι. π.Χ.

Αυτή φαίνεται να ήταν μια ένδοξη περίοδος της λατρείας της θεάς,

που συγκέντρωνε προσκυνητές από πολλές χώρες. Παράσταση πάνω

σε αγγείο τη δείχνει ως ιέρεια με "τιάρα" σε μια σκηνή θυσίας.83

Ο "Αμφορέας Hubbard"84 διακοσμείται στη μια πλευρά του με μια

παράσταση ιέρειας μάλλον παρά θεάς, καθισμένης πάνω σε θρόνο. Πίνει

ένα υγρό ή καπνίζει με ένα σωλήνα από ένα αγγείο. Στην άλλη πλευρά

του αγγείου υπάρχει σκηνή με χορεύτριες που κρατούν κλαδιά κι ένα

λυράρη που σέρνει το χορό. Αναμφίβολα πρόκειται για μια θρησκευτική

τελετή με χορούς και φυτικά αφιερώματα. Υπάρχει παρόμοια σκηνή με

καθιστή ιέρεια πάνω σε μια οινοχόη.85 Άλλες παραστάσεις πάνω σε

οινοχόες86 δείχνουν τις ιέρειες ντυμένες με μακρύ ένδυμα και την ιδι­

αίτερη ιερατική ταινία που υποδηλοί το αξίωμα τους. Κρατούν άνθη,

πουλιά και ζώα. Μια λεκάνη είναι διακοσμημένη με μια ερωτική σκηνή87

με άνδρες και γυναίκες μέσα σε κήπο και δύο ζευγάρια σε ερωτική

περίπτυξη. Η σκηνή αυτή μπορεί να συσχετισθεί με τελετές ιερής πορ-

νείας που αναφέρει ο Ηρόδοτος. Υπάρχει πλήθος μικρών, μάλλον άτε-

χνων πήλινων χειροποίητων ειδωλίων που χρονολογούνται στον 7ο ή 6ο

αι. π.Χ.,88 που αντιπροσωπεύουν τον κόσμο των προσκυνητών. Μερικά

κάνουν χειρονομίες, άλλα κρατούν πτηνό, ζώο ή κάποιο πιάτο με γλυκά.

Άλλα παριστάνουν μουσικούς που κρατούν κύμβαλα ή λύρα. Άλλα κρα­

τούν ένα βρέφος. Αυτά τα ειδώλια τα πρόσφεραν οι πιστοί στα ιερά ως

αναθήματα.

Κατά τη διάρκεια της πρώτης χιλιετηρίδας η παρουσία των Φοινίκων

ήταν πολύ αισθητή.89 Τα τέλη του 9ου αι. π.Χ. οι Φοίνικες ίδρυσαν το

Κίτιο πάνω στα ερείπια της πόλης της Ύστερης Χαλκοκρατίας και

αναβίωσαν τα προηγούμενα ιερά. Μια φοινικική επιγραφή μάς δίνει το

όνομα της θεάς στην οποία ήταν αφιερωμένο ένα από αυτά τα ιερά. Η

θεά αυτή ήταν η Αστάρτη που από τις αρχές της 1ης χιλιετηρίδας ήταν η

κατ' εξοχήν φοινικική θεά που απορρόφησε όλες τις άλλες ανατολικές

θεότητες.

Οι Ασσύριοι, που κατά κάποιο τρόπο κυριαρχούσαν στο νησί από το

τέλος του 8ου αι. π.Χ., λάτρευαν τη θεά Ishtar και ίσως εξάσκησαν επί­

δραση πάνω στη θρησκεία των Κυπρίων, συμβάλλοντας στην αλλαγή του

τύπου της Κύπριας θεάς, που παριστάνεται ξανά ως γυμνή θεά της

γονιμότητας. Η τεχνική της κατασκευής ειδωλίων με καλούπι που εισή­

γαγαν οι Φοίνικες στο νησί επανέφερε τον τύπο της γυμνής θεάς που πιέ­

ζει τα στήθη της.90 Ειδώλια που κατασκευάστηκαν στην Αμαθούντα

τον 6ο αι. π.Χ. παριστάνουν τη γυμνή Αστάρτη, με έμφαση στην ηβική

χώρα, να πιέζει τα στήθη της (ELK. 13).Μαρτυρούν έντονη φοινικική επί­

δραση στη θρησκεία, όπως και τα ομοιώματα ιερών που περικλείουν

ειδώλια της Αστάρτης.

.

Υπάρχουν άλλοι τύποι ειδωλίων

φτιαγμένων με καλούπι που μοιάζουν

με Αιγυπτιακά πρότυπα91 και θυμίζουν παραστάσεις της Αιγυπτιακής

θεάς Αθώρ που πολλές φορές ταυτίζεται με την Αστάρτη. Παριστά­

νουν τη θεά γυμνή με σαρκώδες σώμα και κεφαλή Αιγυπτιακού τύπου, με

μαλλιά που μοιάζουν με περούκα και τα χέρια πάνω στο στήθος. Ο τύπος

αυτός παρουσιάζεται και στη γλυπτική, όπως για παράδειγμα πάνω

στην περίφημη πέτρινη σαρκοφάγο του 5ου αι. π.Χ. από τη νεκρόπολη

της Αμαθούντας που βρίσκεται τώρα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της

Νέας Υόρκης92 (ELK. 14). Σε μία απο τις δύο στενές πλευρές της η σαρ­

κοφάγος είναι διακοσμημένη με τέσσερις ανάγλυφες γυμνές γυναίκες που

πιέζουν τα στήθη τους. Παρόλο που είναι γυμνές, φορούν σειρές περι­

δεραίων. Συνοδεύουν το νεκρό ως θεές της ζωής και της αναγέννησης.

Κατά την περίοδο αυτή όμως οι Κύπριοι άρχισαν να απομακρύνονται

από τον ανατολικό τύπο της γυμνής Αστάρτης και να προτιμούν τη θεά

ντυμένη με λεπτά διαφανή υφάσματα, βαμμένα κόκκινα με μαύρες ταινίες

στα άκρα, που αφήνουν να φαίνονται τα στήθη και η ηβική χώρα.

Φορούν επίσης πολλά και βαριά περιδέραια, καλύμματα των αυτιών και

μακριά σκουλαρίκια. Παριστάνουν προσκυνητές ή κυμβαλοκρούστες.93

Αλλα ειδώλια φορούν το διπλό ένδυμα, γνωστό ως "Κυπριακό ένδυμα",

με ιερατική ταινία που συμβολίζει το αξίωμα της ιέρειας. Προς το

τέλος της Αρχαϊκής περιόδου, ειδώλια διαφόρων τύπων παρουσιάζονται

ντυμένα με βαριά ενδύματα, περιδέραια με περίαπτα και σφραγίδες.94 Με

τον καιρό εισάγεται στην αμφίεση ένα πλούσια διακοσμημένο στέμμα που

γίνεται ολοένα ψηλότερο.95 Αυτή η τάση για μεγαλοπρεπείς ενδυμα­

σίες των ιερειών, των προσκυνητών και των μουσικών είχε σκοπό να δεί­

ξει τη μεγαλοπρέπεια της λατρείας της θεάς με κάποια υπερβολική

χλιδή. Τον 6ο αι. π.Χ. παρατηρείται ανάλογη εξέλιξη και στη γλυπτική,

με γυμνά ή ελαφρά ντυμένα ασβεστολιθικά αγάλματα και στο τέλος

βαριά ντυμένα. Όταν έγινε εντονότερη η ελληνική πολιτική και πολιτι­

στική επίδραση κατά τον 4ο αι. π.Χ. το κυπριακό ένδυμα εγκαταλείφθηκε

κι αντικαταστάθηκε από το ελληνικό ένδυμα με "πέπλο"'και "ιμάτιο".96

Η ντόπια θεότητα εξελληνίσθηκε και τελικά εξισώθηκε με την ελληνική

Αφροδίτη.

Η Κυπρία θεά δεν επονομαζόταν Αφροδίτη από τους Κυπρίους πριν

τον 4ο αι. π.Χ. Οι πρώτες πηγές που την αναφέρουν με αυτό το όνομα

είναι μερικές αναθηματικές επιγραφές στο Κυπριακό συλλαβάριο97 που

επαναλαμβάνουν ένα στερεότυπο αριθμό λέξεων. Στην Πάφο ονομαζόταν

"η Θεά", "Θεά" ή "Θεός". Όλες οι άλλες επιγραφές που γνωρίζουμε την

αναφέρουν ως "Παφία" ή "Γολγία". Αυτές οι δύο ονομασίες αντανακλούν

τους αρχαίους τρόπους λατρείας στην Πάφο και στους Γόλγους. Στην

Αμαθούντα εμφανίζεται η πρώτη αναφορά στην Αφροδίτη σε μια αφιε­

ρωματική επιγραφή στην "Αφροδίτη της Κύπρου", που χρονολογείται

στον 4ο αι. π.Χ..98 Από τον 3ο αι. π.Χ. υπάρχουν πολλές αλφαβητικές

επιγραφές από την Πάφο, τη Σαλαμίνα, το Ιδάλιο και την Αμαθούντα

που αναφέρουν τη θεά με το ελληνικό

της όνομα."

Η θεά που πρωτοεμφανίσθηκε

στην Κύπρο ως ανατολική θεά της

γονιμότητας υιοθετήθηκε από τους

Έλληνες που με τη σειρά τους την

ενσωμάτωσαν στο δικό τους πάνθεο

και κατόπι την επανέφεραν στο νησί

κατά τον 4ο και 3ο αι. π.Χ. Εντυπω­

σιακοί ελληνιστικοί ναοί αφιερωμένοι

στην ελληνική Αφροδίτη κτίστηκαν

στην Πάφο και στην Αμαθούντα100

όταν η Κύπρος έγινε μέρος του Ελλη­

νιστικού κόσμου. Το ιερό στην Πάφο

αναπτύχθηκε κατά την εποχή των

Πτολεμαίων που αφιέρωσαν πολλά

αγάλματα στη Θεά.101 Απο τότε και

στο εξής αγάλματα της Αφροδίτης

εμφανίζονται στον πιο γνήσιο Ελλη-

νικό ρυθμό10. Για ακόμα μια

φορά η λατρεία της Αφροδίτης προσέλκυσε

προσκυνητές από τις γύρω χώρες. Κατά τη

Ρωμαϊκή εποχή, οι ναοί της Αφροδίτης ανοι­

κοδομήθηκαν και τέθηκαν υπό την προστασία

των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Ο ναός της

Πάφου που διατηρούσε μέρος του πανάρ­

χαιου τριμερούς ιερού που στέγαζε την ιερή

πέτρα (βαίτυλο)103 παρέμεινε ένας απο τους

πιο φημισμένους ναούς του αρχαίου κόσμου.

Οργανώνονταν γιορτές προς τιμήν της θεάς

με αγώνες και διαγωνισμούς μουσικής και

ποίησης. Εξασκείτο ακόμη και η μαντική.104

Τον 4ο αι. μ.Χ. η Πάφος και η Αμαθούντα

ήταν ακόμη πόλεις αφιερωμένες στην Αφρο­

δίτη105 όπου η λατρεία της θεάς διατηρήθηκε,

προς αποτροπιασμό του μεγάλου μέρους του

πληθυσμού που είχε ήδη ασπασθεί το χρι­

στιανισμό. Οι σεισμοί του 4ου αι. μ.Χ. κατέ­

στρεψαν τελείως τους ναούς και τις αρχαίες

πόλεις και έθεσαν τέρμα στην παγανιστική

λατρεία στην Κύπρο. Σήμανε τότε το τέλος της λατρείας της Μεγάλης

Θεάς της Κύπρου, της Αφροδίτης, που διάρκεσε επί τρείς χιλιετίες.

Είναι τώρα βέβαιο ότι η Κύπρος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη

διαμόρφωση και διάδωση αυτής της θρησκευτικής ή μυθικής οντότητας,

προσφέροντας στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό έναν από τους πιο εντυπω­

σιακούς του μύθους.
ΒΑΣΟΣ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΗΣ

Τέλος