ΜΑΣΚΑ...ΜΕΡΟΣ Α.[αφιερωμένη η ενότητα στήν Γιούλα πού κατασκεύαζει υπέροχες μάσκες]

Σήμερα βγαίνω στο προσκήνιο
φορώντας μια καινούργια μάσκα.
"Ολα τα λόγια
— του ρόλου μου τα λόγια όλα —
είναι γραμμένα πάνω της.
Μορφάζει με χαρακτηριστικά,
πού μου 'ναι άγνωστα,
συνδιαλέγεται σε μία γλώσσα,
π' αγνοώ.
Σήμερα βγαίνω, στο προσκήνιο
φορώντας μια καινούργια μάσκα.
Αυτή η δήλωση δεν είναι ικανή
σε υποψία να σας βάλη,
πώς είν' η πρώτη μου μάσκα.
Ιδίως το επίθετο «καινούργια» είν' καθησυχαστικό.
Καί όμως. .. είν' ή πρώτη.
Άλλα δε βρίσκεται εδώ το ενδιαφέρον της.
Προσεκτικοί μου θεατές,
σε κάποιο θέατρο, πού παίξει βάθος,
παρατηρείστε τη
μορφάζει μ' ένα τρόπο,
που δέ μουν' οικείος,
είναι αυτόβουλη.
Προσεκτικοί ακροατές,
σε κάποιο θέατρο, πού ανεβάζει βάθος,
δεν ειν' ανάγκη ν' απαγγείλω.
Ολα τα λόγια μου
— του ρόλου μου τα λόγια όλα ·—
είναι γραμμένα πάνω της.
Είμαι απλός φορέας της
—- ο ηθοποιός, πού προτιμάτε —
ΠΑΥΛΟΣ ΚΥΡΑΓΓΕΛΟΣ[από το βιβλίο Εποχές]


«Η μανία μου για τη μάσκα σταμάτησε όταν μια μέρα ανακάλυψα πως το ανθρώπινο πρόσωπο είναι κι αυτό μια μάσκα, που μας γελά ή, αλλιώς ειπωμένο, που μας δίνει ένα βαθύτερο είναι, που ο άνθρωπος αποφεύγει φοβούμενος να συμπεριφερθεί θεϊκά. Αν οι άνθρωποι παραδέχονταν τη θεϊκή τους ουσία, οι μάσκες θα ήταν περιττές. Ο άνθρωπος όμως φοβάται και αποφεύγει τον εαυτό του, κι ό,τι έχει μέσα του το κάνει κάλυμμα του εαυτού του, και καταντά σαν αστακός ή σαν στρείδι, βάζοντας το σκελετό του πάνω από τη σάρκα του…» Γ.ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ
<<...Εσύ φτιάχνεις τη μάσκα και εγώ ψάχνω να βρω τη γλώσσα της, τα λόγια που μπορεί να πει μια μάσκα. Το ακίνητο βλέμμα της μάσκας ατενίζει χώρους όλο φωτιά και αίμα, χώρους που η ανθρωπότητα μόλις αντέχει. Η μάσκα κρατά τα μάτια της ανοιχτά ακόμα κι όταν πέφτει η λάμα του τσεκουριού, όταν καίγονται βρέφη, όταν η πόλη γίνεται στάχτη, όταν πέφτουν οι βόμβες, όταν η ανθρωπότητα στέκει στο χείλος της εξαφάνισης. Η μάσκα βλέπει τα πάντα. Τι να λέει, άραγε; .. (Φωτόπουλος, 2006,>>
«Οι μάσκες μας βοηθούν να φοράμε κάθε φορά το αληθινό μας πρόσωπο. Ταυτιζόμαστε τόσο πολύ ώστε ο καθρέφτης να φανερώνει τις σκηνές παρελθόντος ή μη επιθυμητού μέλλοντος. Οι μάσκες μας περιέχουν ως τον ερωτικό σπασμό. Μετά έχουμε τις μάσκες κούρασης και τις μάσκες θανάτου. Μόνο την ώρα του θανάτου αποκτάμε την όψη μας χωρίς μάσκα, όπως μας έχει αχρηστεύσει η ζωή και δεν μας θέλει πια. Το αληθινό μας πρόσωπο είναι και το πιο άχρηστο» Μ.ΧΑΤΖΙΔΑΚΗΣ

<<Θα του βγάλω τη μάσκα, όπως θα βγάλω και ’γω τη δική μου, και θα κοιταχτούμε, αυτή τη φορά πρόσωπο με πρόσωπο, δίχως πέπλα και δίχως ψέματα…» (Gaston Leroux, Το φάντασμα της όπερας...>>

[... . Στα αρχαία ελληνικά η λέξη προσωπείον ή προσωπίς ή προσώπιον ή πρόσωπον είναι συνυφασμένη με το φτιασίδι, με την άσχημη εμφάνιση, με την προσποίηση, μίμηση. Αναφέρω ορισμένα παραδείγματα: προσωπείον φέρει σημαίνει παρέχει όψη κακή, άσχημη (Λουκ., Νιγ. 11, Τίμων 28). εν τω Σόλωνος προσωπείω ταύτ’ είρηκεν, δηλαδή μίλησε φορώντας το προσωπείο του Σόλωνα, μίλησε σαν τον Σόλωνα, μιμούμενος τον Σόλωνα (Πλούτ. 2, 857 F). Ο Ησύχιος δίνει μια πολύ ενδιαφέρουσα ερμηνεία συνδέοντας το προσωπείο με τη γυναικεία περιποίηση ή παρέμβαση στην εμφάνιση του προσώπου μέσω του μακιγιάζ: προσωπείον η νυν καλουμένη των γυναικών προσωπίς (Εικ. 1-2,3). Σε συγγραφείς όπως ο Αριστοτέλης (Ποιητ. 5, 2 και 4) ή ο Αισχύλος (Ευμ. 990) η λέξη σημαίνει τη μάσκα, με τη σημασία που τη χρησιμοποιούμε σήμερα –προσωπείον ή πρόσωπον υπάργυρον κατά χρυσόν (Συλλ. Επιγρ. 139). Θυμίζουμε ότι η λέξη προέρχεται από την πρόθεση προς και θέμα του ρήματος οράω, ορώ, συγκεκριμένα το θέμα οπ- (όψομαι ο μέλλοντας, όπωπα ο παρακείμενος). Το προσωπείο, δηλαδή, είναι συνυφασμένο με αυτό που βλέπουμε, με αυτό που φαίνεται, με ένα φαινόμενο που μπορεί να αντίκειται στο Είναι, την πραγματικότητα, την αλήθεια, οπότε και βρισκόμαστε στον χωρισμό που χαρακτήρισε τη διαδρομή της φιλοσοφίας ήδη από τον Παρμενίδη σε Είναι και Φαίνεσθαι με όλη τη σημειολογία των όρων. Με βάση αυτόν τον χωρισμό, το φαινόμενο συνυφαίνεται με το ψεύδος, την απάτη ή, τουλάχιστον, τη μη αλήθεια.



Όμως, από τα τέλη του 19ου αιώνα αρχίσαμε να μαθαίνουμε ότι το φαινόμενο μπορεί να είναι μια πτυχή του Είναι, μια δίοδος προς αυτό και την αλήθεια. Στη μία περίπτωση, λοιπόν, το προσωπείο συνυφαίνεται με τη μη αλήθεια. στην άλλη περίπτωση με την αλήθεια.

Να σημειώσουμε ακόμη ότι η πρόθεση προς (προσ-ωπείο) στη σύνθεση σημαίνει προσθήκη, προσέτι, επιπλέον. Επομένως, το προσωπείο είναι κάτι που προστίθεται στην όψη, μπαίνει πάνω από αυτή. Σε αυτή την περίπτωση προβάλλει ένα ακόμη ερώτημα: το προσωπείο κρύβει την όψη ή κρύβοντάς την αποκαλύπτει μιαν αλήθεια του φέροντος το προσωπείο; . Και ο Μάλκολμ Μπράντμπερι: «Είναι το πρόβλημα του προσώπου και του προσωπείου. Πόσα προσωπεία πρέπει να βγάλουμε, μέχρι να φτάσουμε στο πραγματικό πρόσωπο; Και βέβαια, αυτό δεν είναι πρόβλημα μόνο του ηθοποιού, αλλά και πρόβλημα κάθε ανθρώπινης ύπαρξης. Είμαστε άνθρωποι ή προσωπεία;» (Μπράντμπερι 2000, 600-601).

Το ζήτημα καθίσταται περίπλοκο, καθώς εμπλέκεται με την αλήθεια και το ψεύδος, ενώ κάποιες άλλες εμπλοκές, στις οποίες θα αναφερθούμε παρακάτω καθιστούν το ζήτημα συνθετότερο ακόμη.

ii. Όσο για την προέλευση της λέξης μάσκα, ο Χλωρός στο Λεξικό του αναφέρει τη λέξη μασχαρά που θεωρείται αραβική και σημαίνει τον περίγελο αλλά και τον γελωτοποιό με βάση το τριγράμματο σ(ά)χ(ι)ρ(α) που σημαίνει κοροϊδεύω. Στο Λεξικό του Bloomsbery αναφέρεται ότι στη συνέχεια, τον 16ο αιώνα, πήραν τη λέξη οι Ιταλοί με τη μορφή maschera, οι Γάλλοι ως masque και οι Άγγλοι ως mask. Μασχαρά, λοιπόν, ίσον περίγελος, γελωτοποιός, αυτός δηλαδή που δεν τον παίρνει κανείς στα σοβαρά αλλά και αυτός που με όργανο το γέλιο και το πείραγμα τολμά να πει στον βασιλιά αυτό που κανένας άλλος δεν τολμά να του πει: την αλήθεια. Κι αν ο βασιλιάς θυμώσει εναντίον του, ο γελωτοποιός επικαλείται την ανοησία και το αστείο.

Αλλά μάσκα ήταν και ένα είδος περίτεχνης θεατρικής δημιουργίας, κατ’ εξοχήν αυλικής, που πρωτοεμφανίστηκε στην Ιταλία της Αναγέννησης αλλά άνθησε στην Αγγλία κατά τη βασιλεία της Ελισάβετ Α΄, του Ιάκωβου Α΄ και του Καρόλου Α’. Ονομάστηκε έτσι από τους ομιλούντες χαρακτήρας, οι οποίοι φορούσαν μάσκες, και τους οποίους συχνά υποδύονταν ερασιτέχνες αυλικοί. Υποτυπώδης πλοκή, μυθολογική ή αλληγορική, συνείχε την ποίηση, το τραγούδι, τον χορό, τα εντυπωσιακά κοστούμια, τα σκηνικά και τα σκηνικά μηχανήματα, που αποτελούσαν τα συστατικά στοιχεία της μάσκας. Το έργο τελείωνε με ένα χορό όπου οι ηθοποιοί πετούσαν τις μάσκες και ενώνονταν με το κοινό. Ο θρίαμβος της μάσκας έληξε με την κυριαρχία των πουριτανών στα μέσα του 17ου αιώνα, οι οποίοι απαγόρευσαν ένα τόσο δαπανηρό θέαμα. Ben Jonson, Shakespeare (η εγκιβωτισμένη μάσκα στη Δ’ Πράξη της Τρικυμίας), Milton ασχολήθηκαν με τη μάσκα, ενώ ο Jonson καλλιέργησε και το είδος της αντιμάσκας με χαρακτήρες γκροτέσκους και ατίθασους, με δράση αστεία και χιούμορ χοντροκομμένο. Ωστόσο, στόχος της αντιμάσκας ήταν η εκ του αντιθέτου προβολή των στοιχείων που χαρακτήριζαν την καθαυτό μάσκα, την κομψότητα, την τάξη, την τελετουργία.[2]

iii. Ποια όμως είναι η σημασία των εννοιών που διερευνούμε στα νέα ελληνικά; Η αναζήτηση στα ηλεκτρονικά λεξικά της Πύλης για την ελληνική γλώσσα έδωσε ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, στο μεσαιωνικό λεξικό Κριαρά εμφανίζεται η λέξη μάσκα, όχι όμως και η λέξη προσωπείο. Μπορεί άραγε να συσχετιστεί η απουσία αυτή με τον περιορισμό των σημασιών της λέξης «δράμα» (=γεγονός, συμβάν) και η αποστασιοποίησή της από το θέατρο;...]

ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΗΤΤΑ KOMVOS GR.]


[....Η ανάγκη για μεταμφίεση υπήρξε πάντοτε έντονη και εκδηλωνόταν σε διάφορες εκφάνσεις της καθημερινότητας του ανθρώπου, ανεξαρτήτως των θρησκευτικών ή πολιτισμικών δεδομένων της κάθε εποχής. Μέσο πραγμάτωσης αυτής της διάθεσης είναι οι μάσκες. Οι μάσκες χρησιμοποιήθηκαν στις τελετές και γιορτές όλων σχεδόν των αρχαίων πολιτισμών, συνδυάζοντας συχνά χαρακτηριστικά ανθρώπων και ζώων. Έτσι, συμβολίζονταν η ένωση του ανθρώπινου είδους με όλα τα έμβια όντα του πλανήτη. Αποτελούσαν διαβατήρια για φανταστικούς κόσμους. Ήταν μέσο ερμηνείας της ιστορίας και των ανεξήγητων φυσικών φαινομένων. Ο χρήστης τους βίωνε την εναλλαγή ταυτοτήτων, την υπέρβαση των γήϊνων περιορισμών, ένιωθε προστασία και ανανέωση. Οι χορευτές, που τις φορούσαν, μεταμορφώνονταν σε πνεύματα ή κυριεύονταν από τα πνεύματα που ''κατοικούσαν'' σ' αυτές, γεφυρώνοντας τον αληθινό με τον πνευματικό κόσμο. Κατασκευασμένες από ξύλο, ύφασμα, δέρμα, ψημένο πηλό, χαλκό, χρυσό, φλοιούς δέντρων, χαρτί, κόκαλα, φτερά, φύλλα, γυαλί, οι μάσκες κάλυπταν το πρόσωπο ή όλο το κεφάλι. Μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις υπήρχε ολόκληρη τελετουργία για την κατασκευή τους, όπως στις μάσκες iroquois. Λαξεύονταν σε ξύλο από ζωντανό δέντρο, το οποίο με τη σειρά του έπρεπε να ερωτηθεί, για να δώσει την άδεια του, εφόσον του είχε προσφερθεί καπνός ως δώρο. Στη συνέχεια ο κατασκευαστής της μάσκας έπρεπε να πιει από τους χυμούς του για να αδελφοποιηθεί με το πνεύμα του δέντρου και να αφήσει τον κορμό του κομμένο για μία μέρα προκειμένου το πνεύμα να βρει άλλη κατοικία.
Οι λαοί πίστευαν ότι οι μάσκες συγκεντρώνουν τεράστιες δυνάμεις. Γι' αυτό και η χρήση τους επεκτάθηκε και σε άλλους τομείς της ζωής τους. Ταφικές μάσκες, για παράδειγμα, τοποθετούνταν συχνά στο πρόσωπο των νεκρών στην αρχαία Αίγυπτο, στη Ρώμη, στην Κίνα, στο Μεξικό και στη φυλή των Χόπι (ιθαγενείς της Βορ. Αμερικής), είτε για να προστατεύουν τον θανόντα από τα κακά πνεύματα, είτε για να οδηγήσουν το πνεύμα του νεκρού πίσω στο σώμα του σε μια επόμενη ζωή. Στην Ανατ. Ασία τις φορούσαν για να θεραπεύσουν όσους έπασχαν από ιλαρά ή χολέρα. Οι ιθαγενείς της Βορ. Αμερικής χρησιμοποιούσαν πολεμικές μάσκες για να κρύψουν από τον εχθρό τα συναισθήματα τους κατά τη διάρκεια της μάχης. Οι μογγολικοί χοροί με τις μάσκες, γνωστοί και ως τσαμ, καλωσόριζαν τον ερχομό της νέας χρονιάς με σκοπό να καταστρέψουν τα κακά πνεύματα του προηγούμενου έτους. Στη Βενετία μασκοφορεμένες εταίρες συμμετείχαν σε έκλυτα παιχνίδια, κρυμμένες πίσω από την ανωνυμία που τους παρείχε η μάσκα τους. Η ηθική διαφθορά προκάλεσε την θέσπιση διατάγματος το 1268, σύμφωνα με το οποίο οι μάσκες επιτρέπονταν από τις 5/12 εώς τις 16/12 κάθε χρόνου. Έτσι, γεννήθηκε το Καρναβάλι της Βενετίας.
Οι μάσκες έπαιξαν σπουδαίο ρόλο και στην τέχνη. Το αρχαιοελληνικό δράμα είχε τις ρίζες του σε διονυσιακές τελετές με μάσκες προσωπεία. Η ύπαρξη της μάσκας ήταν μια πρόκληση για τους ηθοποιούς να υποδυθούν τους χαρακτήρες χρησιμοποιώντας τον τόνο και την χροιά της φωνής τους, αλλά και τη γλώσσα του σώματος τους καθώς δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την εκφραστικότητα του προσώπου τους. Σε μεσαιωνικά έργα οι μάσκες είχαν τη μορφή δράκων, τεράτων, αλληγορικών χαρακτήρων και απεικονιστικών εκδοχών της μορφής του διαβόλου. Στην αναγέννηση, διαδεδομένες ήταν οι μισές μάσκες (κάλυπταν τα μάτια και τη μύτη) , που χρησιμοποιήθηκαν στην commedia dell' arte μετά το1600. Στην Ιαπωνία οι πιο γνωστές μάσκες ήταν αυτές στις παραστάσεις του θεάτρου Νο. Κύριο χαρακτηριστικό τους οι διακριτικές εκφράσεις. Ο χορευτής που λάμβανε μέρος σε δραματικές αναπαραστάσεις στην Ιαπωνία αποκαλούνταν <<σάμπα>> και η μάσκα του είχε εξογκώματα στο μέτωπο και στα μάγουλα. Οι μάσκες στην κινέζικη όπερα άρχισαν να χρησιμοποιούνται πριν από το 1300, αν και σήμερα είναι πλέον ζωγραφιές πάνω στο πρόσωπο των ηθοποιών. Στις μέρες μας η μάσκα αποτέλεσε έμπνευση και μοτίβο σε πολλές κινηματογραφικές ταινίες.
Αποτιμώντας, λοιπόν, τη σημασία της μάσκας διαπιστώνουμε πόσο διαρκής και ουσιώδης, σε κάποιες των περιπτώσεων, υπήρξε η χρήση-προσφορά της στην ζωή των ανθρώπων και στην εξέλιξη των πολιτισμών τους ανά τους αιώνες. Τι κι αν σήμερα, στην εποχή της απομόνωσης και ''αυτοπροσωπολαγνείας'', η μάσκα έγινε το όπλο των διπρόσωπων, οι οποίοι, σαν τις εταίρες στη Βενετία, κρύβονται πίσω τους για να κρύψουν τη μηδαμινότητα της ψυχής τους. Άλλωστε, όπως έγραψε και ο Όσκαρ Ουάιλντ:<<Οι άνθρωποι είναι λιγότερο ο εαυτός τους όταν μιλούν αυτοπροσώπως. Δώστε τους μια μάσκα και θα πουν την αλήθεια>>. ]
ΑΠΟ ΤΟ HISTORY MΑN GR

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ.........